Skip to main content

Full text of "Capitularia regum Francorum"

See other formats 


MONVMENTA 

GERMANIAE 

HISTORICA 

INDE  AB  ANNO  CHRISTI  QVINGENTESIMO 
VSQVE  AD  ANNVM  MILLESIMVM 
ET  QVINGENTESIMVM 

EDIDIT 

SOCIETAS  APERIENDIS  FONTIBVS 

RERVM  GERMANICARVM  MEDII  AEVl. 


LEGVM  SECTTO  II.  CAPITVLARIA  REGVM  FRANCORVM. 

TOMH,. 


HANNOVERAE 

IMPENSIS  BIBLIOPOLII  IIAHNIANI. 

MDCCCXC. 


EX  LIBRIS 

MR.  H.  VAN  RIEL 
ROTTERDAM 


Digitized  by  the  Internet  Archive 
in  2013 


http://archive.org/details/capitulariaregum02bore 


MONVMENTA 


GERMANIAE 


HISTORICA 

INDE  AB  ANNO  CHRISTI  QVINGENTESIMO 
VSQVE  AD  ANNVM  MILLESIMVM 
ET  QVINGENTESIMVM 

EDIDIT 

SOCIETAS  APERIENDIS  FONTIBVS 

RERVM  GERMANICARVM  MEDII  AEVL 


LEGVM  SECTIO  II.  CAPITVLARIA  REGVM  FRANCORVM. 

TOMVS  II. 


HANNOYERAE 

IMPENSIS  BIBLIOPOLII  HAHNIANI 

MDCCCXCVII. 


CAPITVLARIA 
REGVM  FRANCORVM 

DENVO  EDIDERVNT 

ALFREDVS  BORETIVS 

ET 

VICTOR  KRAVSE. 


TOMVS  SECVNDVS. 


HANNOVERAE 

IMPENSIS  BIBLIOPOLII  HAHNIANI 

MDCCCXCVIL 


officina  aulae  Vimariensis  typographiea. 


ttfc  GE7TY  CENTER 


/ 


TOMO  SECUNDO  1NSUNT: 

Praefatio  IX. 

Conspectus  librorum  ;    .  XI. 


XIII.  Hludowici  Pii  capitularia. 

*I84  — *193.  Capitula  anno  828.  et  829.  edita. 

*1 84 .  Constitutio  de  synodis  anno  829.  in  regno   Francorum  habendis. 

828.  Dec   2. 

*  1 85.  Hludowici  et  Hlotharii  epistola  generalis.    828.  Dec.  ......  3. 

*186.  Capitula  ab  episcopis  in  placito  tractanda.    829.  initio   6. 

*  1 87.  Capitula  de  missis  instruendis.    829.  initio   7. 

*  1 88.  Capitulare  missorum.    829.  initio   9. 

*  1 89.  Tractoria  de  coniectu  missis  dando.    829.  initio   10. 

*I90.  Capitula  incerta.    829?   11. 

*I91.  Capitulare  Wormatiense.    829.  Aug   11. 

*  1 92.  Capitulare  missorum  Wormatiense.    829.  Aug   14. 

*  1 93.  Capitulare  pro  lege  liabendum  Wormatiense.   829.  Aug   17. 

*194.  Regni  divisio.    831.  Febr.?   20. 

XIV.  Additamenta  ad  Hludowici  Pii  capitularia. 

*  1 95.  Capitula  de  praescriptione  tcmporis   25. 

*  1 96.  Episcoporum  ad  Hludowicum  imperatorem  relatio.    829.  Aug   26. 

*  1 97.  Episcoporum  de  poenitentia ,  quam  Hludowicus  imperator  professus  est, 

relatio  Compendiensis.    833.  Oct   51. 

*  1 98.  Agobardi  cartula  de  poenitentia  ab  imperatore  acta.    833.  Oct   56. 

*  1 99.  Ebbonis  Remensis  archiepiscopi  resignatio.    835.  Mart.  4   57. 

*200.  Divisio  imperii.    83i).  lun   58. 

XV.  Gapitularia  Hlotharii  I.  et  regum  Italiae. 

* 20 1 .  Hlotharii  capitulare  Papiense.    832.  Febr   59. 

*202.  Hlotharii  capitulare  missorum.    832.  Febr   63. 

*203.  Hlotharii  capitulare  de  expeditione  contra  Sarracenos  facienda.  846.  fere  Oct.  65. 

*204.  Hlotharii,  Bludowici  et  Karoli  conventus  apud  Marsnam  priinus.  847.  Febr.  68. 

*205.  Hlotharii.  Hludowici  et  Karoli  conventus  apud  Marsnam  secundus.  851.  aestate.  72. 

206.  Hlotharii  et  Karoli  conventus  apud  Valentianas.  853.  Nov   75. 

207.  Hlotharii  et  Karoli  conventus  Leodii  habitus.    854.  Febr   76. 


VI 


I  N  D  E  X. 


pag. 

*208.  Hludowici  II.  capitulum  Italicum  originis  incertae.    844  —  850?    ....  78. 
209 — 211.  Hludowici  II.  capitularia  intra  annos  845 — 850.  edita. 

209.  Hludowici  II.  commonitorium  episcopis  Papiae  traditum.    845 — 850.  79. 

210.  Capitula  episcoporum  Papiae  edita.    845 — 850   80. 

211.  Hludowici  II.  capitulare.  850   83. 

212.   213.  Capitularia  a.  850.  exeunte  Papiae  facta. 

212.  Capitula  comitibus  Papiae  ab  Hludowico  II.  proposita.    850.  exeunte.  84. 

213.  Hludowici  II.  capitulare  Papiense.    850.  exeunte   85. 

214.  Hludowici  II.  capitula  Papiensia  in  legem  data.    855.  Iul.  20   88. 

215.  Capitulare  Papiense  pro  lege  tenendum.    856.  ineunte   90. 

216.  Capitula  Papiae  optimatibus  ab  imperatore  pronuntiata.    865.  Febr.  4.    .  91. 

217.  Capitulare  missorum.    865.  post  Febr.  4   93. 

218.  Constitutio  de  expeditione  Beneventana.    866.  ineunte   94. 

219.  Capitula  singillatim  tradita  Hlothario  vel  Hludowico  II.  adscripta.  .    .    .  97. 

220.  Karoli  II.  imperatoris  electio.    876.  Febr   98. 

221.  Karoli  II.  capitulare  Papiense.    876.  Febr   100. 

222.  Widonis  capitulatio  electionis.    889.  Febr   104. 

223.  Widonis  regis  capitulum  singillatim  traditum.    889.  Febr.  —  891.  Febr.  .  106. 

224.  Widonis  imperatoris  capitulare  Papiense  legibus  addendum.  891.  Mai.  1.  .  107. 

225.  Lamberti  capitulare  Ravennas.    898   109. 

XVI.  Additamenta  ad  capitularia  Hlotharii  I.  et  regum  Italiae. 

*226.  Ebbonis  Remensis  archiepiscopi  restitutio.    840.  Aug   111. 

*227.  Synodus  ad  Theodonis  villam  habita.    844.  Oct   112. 

*228.  Synodus  Papiensis.    850   116. 

229.  Iuramentum  Romanorum  Arnolfo  imperatori  praestitum.   896.  Febr.    .    .  123. 

230.  Synodus  Ravennas.    898   123. 

231.  Berengarii  promissio  Angiltrudae  data.    898.  Dec.  1   126. 

232.  Capitula  incerta   127. 

XVII.  Pacta  et  praecepta  Venetica. 

Praefatio  ad  pacta  et  praecepta  Venetica   129. 

233.  Pactum  Hlotharii  1.    840   130. 

234.  Praeceptum  Hlotharii  I.    840.  Sept.  1   136. 

235.  Praeceptum  Hludowici  II.    856.  Mart.  23   137. 

236.  Pactum  Karoli  III.    880.  Ian.  11   138. 

237.  Praeceptum  Karoli  III.    883.  Mai.  10   141. 

238.  Pactum  Berengarii  I.    888.  Mai.  7.  (11.)   143. 

239.  Praeceptum  Widonis  imperatoris.    891.  Iun.  20   147. 

240.  Praeceptum  Rudolfi.    924.  Febr.  29   148. 

241.  Praeceptum  Hugonis.    927.  Febr.  26   150. 

XVIII.  Capitularia  regum  Franciae  orientalis. 

242.  Hludowici,  Karoli  et  Hlotharii  II.  conventus  apud  Confiuentes.  860.  Iun.  1.— 7.  1 52. 

243.  Hludowici,  Karoli  et  Hlotharii  II.  conventus  apud  Saponarias.    862.  Nov.  3.  159. 

244.  Hludowici  et  Karoli  pactum  Tusiacense.    865.  Febr.  19   165. 

245.  Hludowici  et  Karoli  pactiones  Mettenses.   867   167. 

246.  Hludowici  Iunioris  et  Hludowici  Balbi  conventio  Furonensis.   878.  Nov.  1.  168. 


I  N  D  E  X. 


VII 


XIX.  Additamenta  ad  capitularia  regum  Franciae  orientalis. 

*247.  Hludowici  et  Karoli  II.  pactum  Argentoratense.    842.  Febr.  11.     .    .    .  171. 

248.  Concilium  Moguntinum.    847.  Oct.  1   173. 

249.  Concilium  Moguntinum.    852.  Oct.  3   184. 

250.  Pactiones  Aquenses.    870.  Mart.  6                            .   191. 

251.  Divisio  regni  Hlotharii  II.    870.  Aug.  8   193. 

252.  Concilium  Triburiense.    895.  Mai.  5   196. 

253.  Inquisitio  de  theloneis  Raffelstettensis.    903—906   249. 

XX.  Capitularia  regum  Franciae  occidentalis. 

*254.  Conventus  in  villa  Colonia.    843.  Nov   253. 

*255.  Capitulare  Septimanicum  apud  Tolosam  datum.    844.  Iun   256. 

*256.  Praeceptum  pro  Hispanis.    844.  Iun.  11   258. 

*257.  Notitia  de  conciliorum  canonibus  in  villa  Sparnaco  a  Karolo  rege  confir- 

matis.    846.  Iun   260. 

258.  Conventus  Suessionensis.    853.  April.  22   263. 

259.  Capitulare  missorum  Suessionense.    853.  April.  22. — 26   266. 

260.  Capitulare  missorum  Silvacense.    853.  Nov   270. 

261.  Capitulare  missorum  Attiniacense.    854.  Iun   277. 

262.  Capitula  ad  Francos  et  Aquitanos  missa  de  Carisiaco.  856.  Iul.  7.  .  .  279. 
263 — 265.  Missatica  tria  a.  856.  ad  Francos  et  Aquitanos  directa. 

263.  Primum  missaticum  ad  Francos  et  Aquitanos  directum.  856.  Iul.  26. — 

Sept.  1   282. 

264.  Secundum  missaticum  ad  Francos  et  Aquitanos  directum.   856.  post 

diem  1.  m.  Sept   283. 

265.  Tertium  missaticum  ad  Francos  et  Aquitanos  directum.    856.  Sept.  1. 

—  Oct.  10   284. 

266.  Capitulare  Carisiacense.    857.  Febr.  14   285. 

267.  Allocutio  missi  cuiusdam  Divionensis.    857.  post  Febr.  14   291. 

268.  Karoli  II.  et  Hlotharii  II.  conventus  apud  Sanctum  Quintinum.  857.  Mart.  1.  293. 

269.  Sacramenta  Carisiaci  praestita.    858.  Mart.  21   295. 

270.  Capitula  post  conventum  Confluentinum  missis  tradita.     860.  post  Iun.  7.  297. 

271.  Constitutio  Carisiacensis  de  moneta.    861.  Iul   301. 

272.  Capitula  Pistensia.    862.  Iun   3<>2. 

273.  Edictum  Pistense.    864.  Iun.  25   310. 

274.  Capitulare  Tusiacense  in  Burgundiam  directum.    865.  Febr   329. 

275.  Capitula  Pistensia.    869.  Iul   332. 

276.  Electionis  Karoli  capitula  in  regno  Hlotharii  factae.    869.  Sept.  9.     .    .  337. 

277.  Sacramenta  apud  Gundulfi-villam  facta.    872.  Sept.  9   341. 

278.  Capitulare  Carisiacense.    873.  Ian.  4   342. 

279.  Synodus  Pontigonensis.    876.  Iun.  21.  —  Iul.  16   347. 

280.  Edictum  Compendiense  de  tributo  Nordmannico.    877.  Mai.  7   353. 

281.  282.  Conventus  Carisiacensis.    877.  Iun.  14.  — 16. 

281.  Capitulare  Carisiacense.    877.  Iun.  14   355. 

282.  Capitula  excerpta  in  conventu  Carisiacensi  coram  populo  lecta.  877. 

Iun.  16   361. 

283.  Capitula  electionis  Illudowici  Balbi  Compendii  facta.  877.  Nov.  30.—  Dec.  8.  363. 


VIII 


I  N  D  E  X. 


284.  Conventus  Mantalensis.    879.  Oct.  15   365. 

285.  Karolomanni  conventus  Carisiacensis.    882.  Sept.  9   369. 

286.  Karolomanni  capitula  Compendii  de  rapinis  promulgata.    883.  Febr.  22.  .  370. 

287.  Karolomanui  capitulare  Yernense.    884.  Mart   371. 

288.  Odonis  regis  promissio.    888.  Febr   375. 

289.  Hludowici  regis  Arelaten.sis  electio.    890.  Aug.   exeunte   376. 

290.  Karoli  III.  capitula  de  Tungrensi  episcopatu  proposita.    920   378. 

XXI.  Additamenta  ad  capitularia  regum  Franciae  occidentalis. 

*291.  Concilium  Yernense.    844.  Dec   382. 

*292.  Synodus  Bellovacensis.    845.  April   387. 

293.  Concilium  Meldense-Parisiense.    845.  Iun.  17. —  846.  Febr.  2.     .    .    .    .  388. 

294.  Synodus  Vermeriensis.    853.  Aug.  27   421. 

295.  Consilium  optimatum  Karolo  II.  datum.    856.  Aug   424. 

296.  Coronatio  Iudithae  Karoli  II.  filiae.    856.  Oct.  1   425. 

297.  Epistola  synodi  Carisiacensis  ad  Hludowicum  regem  Germaniae  directa. 

858.  Nov   427. 

298.  Synodus  Mettensis.    859.  Mai.  28.  —  lun.  4   441. 

299.  Synodus  apud  Saponarias  habita.     859.  Iun.  14   447. 

300.  Libellus  proclamationis  adversus  Wenilonem.    859.  Iun.  14   450. 

301.  Coronatio  Hermintrudis  reginae.    866.  Aug   453. 

302.  Ordo  coronationis  Karoli  II.  in  regno  Hlotharii  II.  factae.    869.  Sept.  9.  456. 

303.  Synodus  Attiniacensis.    874.  Iul.  1   458. 

304.  Ordo  coronationis  Hludowici  Balbi.    877.  Dec.  8   461. 

XXII.  Acta  de  Theutberga  regina  emissa. 

305.  306.   Synodi  Aquenses.  860. 

305.  Synodus  Aquensis  I.    860.  Ian.  9   463. 

306.  Synodus  Aquensis  II.    860.  Febr   466. 

307.  Relatio  de  Theutbergae  receptione  scripta.    865.  Aug.  3   468. 

Appendix. 

Walafridi  Strabonis  libellus  de  exordiis  et  incrementis  rerum  eclesiasti- 

carum   473. 

Hincmarus  de  ordine  palatii   517. 


Baluzianae  editionis  capitularia  cum  editione  nostra  collata  531. 

Pertzianae  editionis  capitularia  cum  editione  nostra  collata   534. 


Addenda  et  corrigenda   537. 

  (cfr.  pag.  XXXVI.) 

Index  nominum   542. 

Index  rerum  et  verborum   568. 

Glossai'ium  linguarum  vernacularum   719. 

Index  initiorum   722. 


Novae  capUidarium  editionis  tomum  secundum,  cuius  fasciculus  primus  pagi- 
nas  1 — 192  complectens  anno  1890,  fasciculus  secundus  paginas  193  —  470 
continens  1893.  prodiit,  nunc  completum  proponimus.  Coutinet  capitularia  regum 
Francorum  inde  ab  anno  828.  usque  ad  exitum  Karolinorum  una  cum  addita- 
mentis.  Accedunt  pacta  et  praecepta  Venetica,  acta  de  Theutberga  regiua  emissa 
et  in  appendice  Walafridi  Strabonis  libellus  de  exordiis  et  incrementis  rerum 
ecclesiasticarum  et  Hincmari  epistola,  quae  de  ordine  pcdatii  inscribitur. 

Capitularia  uliaque  acta  hic  edita  partim  ex  recensione  Alfredi  Boretii 
v.  cl.,  partim  ex  recensione  Victoris  Krause  b.  >u.  data  sunt.  Boretius,  qui 
ineunte  anno  1889.  propter  infirmam  valetudinem  ab  opere  incepto  recessit,  capita, 
quae  sub  numeris  184  —  205.  208.  226—228.  247.  254—257.  291.  292. 
exstant,  in  indice  asterisco  signata,  ad  editionem  praepararerat.  Quac  tamen 
omnia  Victor  Krause,  ad  opus  perse<puendum  vocatus,  priusquam  imprimi  fecit, 
recensuit  et  retractavit;  de  cuius  rei  causis  atque  ratione  in  tomo  XVI.  anrtalium 
nostrorum,  p.  421  sqq.,  disseruit,  rationem  inter  suum  et  Boretii  modum  edendi 
exponens.  Quae  his  capitibus  in  commentariis  adiecit  littera  K.  uncis  inclusa 
signavit.  Reliqua  huius  tomi  capita  ct  appendicem  soli  Victoris  Krause  opei  ae 
debemus,  qui  vero  in  pactis  et  praeceptis  Veneticis  edendis  auxiUo  Pauli  Kehr  v.  cl. 
adiidus  est. 

LL.  CAPITULARIA  II.  H 


X 


PRAEFATIO. 


Victor  Krause,  cwm  addenda  et  corrigenda,  indicem  nominum  atque  priores 
Utteras  indicis  rerum  et  verborum  imprimi  fecisset,  praematura  morte  d.  9.  Martis 
anni  1896.  nobis  ereptus  est. 

Cuius  opus  imperfectum  relictum  ego  Karolus  Zeumer  inde  a  littera  d 
usque  ad  finem  Utterae  i  perduxi,  unde  Albertus  Werminghoff  v.  d.,  tunc  novus 
noster  socius,  laborem  suscepit  et  me  curante  ad  finetn  peregit.  Materiam  summa 
diligentia  collectam,  sed  magna  ex  parte  rudem,  fere  indigestam  et  haud  sine 
lacunis  nobis  relictam  tractavimus ,  digessimus  et,  quantum  fieri  potuit,  supple- 
vimus.  Cum  tamen  materiae,  qua  usi  sumus,  pars  midto  maior  non  a  nobis 
excerpta ,  sed  a  b.  m.  auctore  relicta  sit,  neque  etiam  licuerit  a  ratione  indicis 
semel  instituta  Jongius  discedere,  nos  quidem  neque  de  integritate  neque  de  indole 
huius  indicis  quicquam  recipere  vel  affirmare  possumus. 

Glossarium,  initiorum  indicem,  conspectum  Ubrorum  debemus  Alberto 
Werminghoff. 

Prolegomenis ,  qucdia  Alfredus  Boretius  in  tomi  primi  praefatione  promisit, 
coacti  renuntiamus.  Collectionem,  quae  dicitur  Benedicti  levitae,  tertio  tomo  reser- 
vatam  edet  Emilius  Seckel  v.  d. 

Datum  Berolini  mense  Augusto 
anni  MDCCCXCVII. 


HEINBICUS  BBUNNEB.    KABOLUS  ZEUMEB. 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


Conspectui  librorum,  quos  A.  Boretius  et  V.  Krause  b.  m.  in  edendis  capitularibus 
regum  Francorum  adhibuerunt,  pauca  mihi  praemittenda  sunt. 

Genealogia  codicum,  quae  uniuscuiusque  editionis  caput  recte  dici  potest,  a  viris  doctis 
frustra  desiderabitur :  in  eis  enim,  quae  editores  reliqucrunt,  nihil  fere  inveniebatur,  quo 
nisus  stemma  quod  vocatur  Ubrorum  manuscriptorum  praeberem.  Qua  de  causa  in  enume- 
randis  eodicibus,  quibus  paucos  post  cditioncm  confectam  inventos  ipse  addidi,  ordinem 
tantum  alphabeti  secutus  sum.  Accedit  quod  nidlum  codicem  praeter  Gothanum  (membr.  II. 
No.  189)  ipse  inspexi,  ut  verear  ne  eis  praesertim  locis  erraverim,  ubi  descriptiones  codicum 
hodie  obsoletae  vel  schedae  eorum,  qui  hanc  editionem  paraverunt,  nemini  nisi  ijms  auctori- 
bus  perspicuae  exstabant.  Antecessorum  errores  quoad  fieri  potuit  plerumque  tacite  correxi, 
ut  tale  quid  proponerem,  quo  fulti  alii  in  hanc  materiam  difficillimam  altius  penetrarent ; 
si  ipse  erravi  vcl  aliqua  minus  recte  disscrui,  periculum  in  me  recipio. 

Restat  ut  viris  doctis  gratias  agam,  qui  in  hoc  operc  perficiendo  seu  consilio  seu 
opera  me  adiuverunt,  P.  Achats  scilicet  S.  Paidi  in  Karinthia  bibliothecario,  Fink  Bunz- 
laviensi,  Gcorgcs  Gothano,  Th.  Hampe  Norimbergensi,  Hauthaler  S.  Petri  Salisburgcnsis 
bibliothecario ,  Holder  Carlsridiensi ,  Leitschuh  Bambergcnsi,  Molhuysen  Lugdunensi, 
Tideman  Haagensi,  Weeke  Havniensi.  Inter  omnes  vero  cxcellit  E.  Seckel  Berolinensis,  qui 
numquam  sciscitanti  mihi  defuit. 

Albertus  Werminghofif. 


Codices  manuscripti. 

Codex  Abrincatensis  145  (antea  121,  olim  monasterii  S.  Michaelis  de  periculo 
maris),  membr.  saec.  XII,  fol.  110  in  4°;  cfr.  'Archiv'  VIII,  p.  382;  'Catalogue  gcncral 
des  manuscrits  des  bibliotheques  de  France,  Departements1  X,  p.  66  sq.;  MG.  Capit.  I, 
p.  391  No.  25.    Exhibet  Ansegisi  collectionem. 

Codex  Admontensis  712  (antea  55),  membr.  saec.  XI.  —  XIII.  compositus,  4°; 
cfr.  'Archiv'  VI,  p.  180  sq.,  X,  p.  643  sq.,  XI,  p.  572  sqq.;  MG.  LL.  III,  p.  188. 
Praebet  C.  170  \ 

1)  Quae  capitum  partes  in  codicibus  tradantur,  ex  praefatione  unicuique  documento  anteposita 
persj>ici  potest,  quod  hoc  loco  non  repetiiri. 

II* 


XII 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


De  codice  monasterii  S.  Aegidii  in  Septimania  v.  infra  Sirmond,  Concilia 
Galliae. 

Codex  Andaginensis  monasterii  S.  Huberti^  in  Arduenna  =  Codex  Ashburn- 
hamensis,  Barrois  43. 

De  codice  Aquitanico  v.  infra  Sirmond,  Concilia  Galliae. 

Codex  Argentinensis  bibliothecae  publicae  (olim  Beati  Rhenani  Schlettstadiensis, 
tum  Buechlerianus),  membr.  saec.  IX.,  fol.  115  in  2°  min.,  anno  1870.  incendio  deletus 
est;  cfr.  'Archiv'  IV,  p.  445,  V,  p.  221,  VII,  p.  751;  'Neues  ArchW  VIII,  p.  481;  MG. 
LL.  III,  p.  8;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  16;  MG.  Form.  p.  339;  MG.  Capit.  I,  p.  390 
No.  6.    Inerat  collectio  Ansegisi. 

Codices  Ashb  umhamenses. 

Codex  Ashburnhamensis,  Barrois  43  (olim  Andaginensis  monasterii  S.  Huberti 
in  Arduenna,  tum  collegii  Lovanii  et  codex  Barrois  olim  Lovanii  a  Boretio  dicttis), 
membr.  saec.  XI.  XII,  fol.  145  in  2°;  cfr.  'Catalogue  of  the  manuscripts  at  Ashbumham- 
Place1  II  No.  43,  ubi  vero  in  codice  ea  inesse  dicuntur,  quae  praebet  codex  Ashburnh- 
Barrois  73;  'Neues  Archiv'  IV,  p.  612;  MG.  Capit.  I,  p.  392  No.  46.  Tradit  C.  35.  36. 
37.  39.  40.  41.  44.  46.  55.  85.  104,  4.  5.  6.  122.  123.  124  et  collectionem  Ansegisi. 

Codex  Ashburnhamensis,  Barrois  73  —  codicis  Parisiensis  latini  4761  pars 

altera. 

Codex  Ashburnhamensis ,  Barrois  146  =  codicis  Parisiensis  latini  4761 
pars  prima. 

Codex  Ashbumhamensis,  Barrois  214  (olim  P.  Pithoei),  membr.  saec.  IX. 
ex.  vel  X.  in.,  fol.  51  in  4°,  olim  cum  codicibus  Londiniensi  Egerton  ms.  269  (v.  infra) 
et  Parisiensi  latino  4633 2  coniunctus;  cfr.  Pardessus,  'Loi  salique1  p.  XXXIX  sq.;  von 
Richthofen,  'Zur  lex  Saxonuni1  p.  19;  ' Abhandlungcn  der  Berliner  Alcademie,  philol.- 
hist.  Abh:  1857,  p.  90  sqq.;  'Catalogue'  II  No.  214;  MG.  LL.  V,  p.  2.  200  sq.  Servat 
C.  20.  34.  39.  40.  134.  139. 

Codex  Ashburnhamensis,  Barrois  248,  membr.  saec.  X.,  fol.  109  in  4°;  cfr. 
'Catalogue'  II  No.  248;  'Neties  ArchW  IV,  p.  613.  Exhibet  C.  177  et  Walafridi  libelhim 
de  exord.  rer.  eccl. 

De  codice  Antonii  Augustini,  apographo  codicis  Mureti,  qui  fluxit  ex  codice 
Mutinensi  II,  2,  cfr.  'Bivista  italiana  pcr  le  sciense  giuridichc'  XI,  p.  380  et  infra  Baro- 
nius,  Annales  ecclesiastici. 

Codex  Aurelianensis  =  Codex  Parisiensis,  nouv.  acq.  1632. 

Codices  Bambergeuses. 

Codex  Bambergensis  A.  I.  35  (olim  monasterii  S.  Michaelis  prope  Bamberg), 
membr.  saec.  X.,  fol.  86  in  4°;  cfr.  'Neues  Archiv"  XVII,  p.  322  sqq.  Inveniuntur  in 
codice  C.  249  et  252  (can.  brev.). 

Codex  Bambergensis  A.  II.  53  (antea  23),  membr.  saec.  X.,  fol.  176  in  8°;  cfr. 
ArchW  VII,  p.  814  sqq.,  XI,  p.  571  sq.;  MG.  LL.  III,  p.  18,  ubi  saeculis  XI.  velXII. 
attribuitur.    Insunt  C.  170.  177  et  Walafridi  libellus  de  exord.  rer.  eccl. 

Codex  Bambergensis  D.  II.  2,  membr.  saec.  IX,  fol.  145  vn  8°  long.;  cfr. 
'Archiv'  VI,  p.  70;  MG.  LL.  III,  p.  4.    Praebet  C.  110. 

Codex  Bambergensis  P.  I.  1  (antea  62),  membr.  saec.  IX.  vel  X,  fol.  78  in  2° 
min.;  cfr.  'Archiv'  VI,  p.  70  sq.;  MG.  Capit.  I,  p.  392  No.  42,  ubi  falso  numero  60.  in- 
signitus  est.  Leguntur  in  hoc  codice  C.  7.  77.  184.  186.  191.  192.  193  et  Ansegisi  collectio. 

1)  Hic  codex  MG.  Capit.  I,  p.  244,  25  tninus  recte  codex  Andaginensis  S.  Amandi  nominatur. 
2)  De  codice  Parisiensi  latino  4633,  qui  in  editione  capitularium  adhibendus  non  erat,  cfr.  Haenel,  Lex 
Bomana  Visigothorum  p.  LXXVI. 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XIII 

Codex  Bambergensis  P.  I.  9  (antea  64),  membr.  ex  duabus  partibus  saec.  XI. 
XII.  et  saec.  X.  compositus,  fol.  232  in  8°  mai.;  cfr.  'ArcJiiv'  VII,  p.  822  sqq.,  XI,  p.  572; 
'Neues  Archiv'  XVII,  p.  303  sqq.;  'Arcliiv  fwr  JcatholiscJies  Kirchenrechf  XLVII, 
p.  191  sq.;  MG.  LL.  III,  p.  188.    Exhibet  C.  252  (form.  vulg.  ct  can.  brev.)  et  293. 

Dc  codicibus  bibliothecae  Barb erinianae  inter  codices  Romanarum  biblio- 
thecarum  disseremus. 

Codex  Bar  cinonensis  archivi  coronae  Aragoniae  40  (olim  Rivipidlensis 
monasterii),  membr.  sacc.  XI.,  2°;  cfr.  'Neties  Archiv'  VI,  p.  386.  Tradit  C.  184.  185.  244. 
275.  285.  288  et  Ansegisi  collectionem. 

Codex  Barrois  olim  Lovanii  =  Codex  Ashburnhamensis,  Barrois  43. 

De  codice  Bellovacensi  drperditox,  cuius  exemplaria  sunt  codices  VaUiceUanus 
C.  16,  Vaticanus  4982,  Vaticanus  reginae  Christinae  291,  v.  infra  PitJioeus,  Scriptores  coae- 
tanei,  et  Sirmond,  Caroli  Calvi  Capitida. 

Codices  Bernenses. 

Codex  Bernensis  89  (olim  Bongarsii  FrancogaUici),  membr.  saec.  VIII.  IX., 
fol.  172  in  2°;  cfr.  Hagen,  Catalogus  codicum  Bcrnensium  p.  108  sq.;  'Archiv'  V,  p.  498. 
In  hoc  codice  legitur  C.  14. 

Codex  B emensis  289  (olim  Bongarsii  Francogallici),  mcmbr.  sarc.  IX.,  fol.  129 
in  4°;  cfr.  Iiagen,  l.  I.  p.  310  sq. ;  'Forschungen  sur  Deutschen  Geschichte'  XIII,  p.  596  sq. 
Traditur  hoc  codice  C.  173. 

Codices  JBerolinenses. 

Codex  Berolinensis  84,  Phill.  1743  (olim  collegii  Claramontani,  tum  Meer- 
mannianus  576),  membr.  saec.  VIII.,  fol.  301  in  2°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  98;  'Neues 
Archiv'  IV,  p.  587  sq. ;  Rose,  'Die  lateinischen  Meermannhandschriften  des  Sir  Thomas 
PhiJlipps  in  der  Kdniglichen  BibliotJieJc  zu  Bcrlin'  p.  171  sqq.;  Maassen,  'GeschicJite  der 
Quellen  und  der  Literatur  des  canoniscJicn  RccJits'  I,  p.  638  sqq.;  MG.  Conc.  I,  p.  XIV. 
Praebet  C.  1  et  9. 

Codex  B erolinensis  161,  PJiill.  1736  (olim  collegii  Claramontani,  tum  Meer- 
mannianus  566),  membr.  saec.  IX.  X.,  fol.  23  in  2°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  98.  746 ;  Rose, 
l.  I.  p.  353  sq.    Insunt  C.  7.  39.  40.  41.  43.  44.  57.  67. 

Codex  Berolinensis  162,  PJiill.  1737  (olim  collegii  Claramontani,  tum  Meer- 
mannianus  567),  membr.  saec.  X.  ex.,  fol.  51  in  2°  min. ;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  98.  790; 
Rose,  l.  I.  p.  354  sqq.;  MG.  Capit.  I,  p.  390  No.  2.  Quo  in  codice  reperiuntur  C.  138. 
188.  191.  192.  193  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Berolinensis  163,  PJiill.  1762  (olim  S.Remigii  Remensis,  deindr  TUianus, 
postea  Claramontanus,  tum  Meermannianus  605),  membr.  saec.  X.,  fol.  138  in  4°;  cfr. 
'ArcJiiv'  VII,  p.  98.  790,  IX,  p.  499;  Rose,  l.  I.  p.  357  sqq.;  MG.  Capit.  I,  p.  392  No.  43. 
Insunt  C.  77.  184.  186.  189.  191.  192.  193  et  Ansegisi  collcctio. 

Codex  Berolinensis  Hamilton  132,  membr.  saec.  VIII.  IX.,  fol.  263  in  2°; 
cfr.  'Neues  Arcliiv1  VIII,  p.  332  sqq.;  ' ZeitscJirift  filr  KircJiengescJiicJite'  VI,  p.  193  sqq.; 
MG.  Conc.  I,  p.  XIV  sq.    Fxhibet  C.  1.  5  et  Ansegisi  coUectionis  fragmenta. 

Codex  Bonnensis  402  (antea  96 a,  olim  academiae  Duisburgensis),  mcmbr.  saec. 
XII,  fol.  94  in  8°;  cfr.  'RJieinisches  Museuni1  I  (1827),  p.  158  sqq.;  Pardessus,  I.  I. 
p.XLIIsqq.;  'ArcJiiv  XI,  p.  738;  Catalogi  cliirographorwn  in  bibliotJicca  acadonim 
Bonnensi  servatorum  fasc.  IV,  p.  118;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  10.  Tradit  C.  184. 
186.  189.  191.  192.  193  et  Ansegisi  collcctionem. 

De  codice  Brixinensi  nunc  deperdito  v.  infra  CocJdaeus,  Acta  et  deereta  concilii 
Triburiensis. 

I)  Cfr.  'Neues  Archic'  VIII,  p.  312  et  quae  infra  de  codice  Vaticano  3827  proferemus. 


XIV 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


Codex  Bruxellensis  8654 — 8672  (olim  S.  Bertini),  membr.  saec.  IX.  ex.  vel  X.  in.; 
cfr.  'Archiv'  VIII,  p.  515;  'Catalogue  des  manuscrits  de  la  bibliotheque  royale  des  ducs 
de  Bourgogne'  I,  p.  174.    Servat  C.  22.  23.  47.  86. 

Codex  Cameracensis  625  (antea  576),  membr.  saec.  IX.,  fol.  80  in  2°;  cfr.  Par- 
dessus,  l.  I.  p.  XXVIII;  'Archiv  VIII,  p.  432;  '  Sitzungsberichte  der  Wiener  Akademie, 
philos.-hist.  Classe'  LIV,  p.  168 ;  'Catalogue  general,  Departements'  XVII,  p.  242  sqq. 
Praebet  C.  39  et  40. 

Codex  Cantabrigiensis  collegii  Corporis  Christi  265,  saec.  X.  ex.  vel  XI. 
in.;  cfr.  'The  English  Historical  Review1  X,  p.  712  sqq}    Praebet  C.  36. 
Codices  Carlsruhenses. 

Codex  Carlsruhensis  inter  Augienses  XXIX  (olim  monasterii  Augiae  maioris), 
membr.  saec.  IX.,  fol.  70  in  2°,  quibus  folia  13  nuper  addita  sunt;  cfr.  Mabillon,  Vetera 
Analecta,  2.  ed.,  p.  15;  'Archiv'  XI,  p.  784.    Inest  C.  30. 

Codex  Carlsruhensis,  Rastatt  22  (antea  Durlach  94),  membr.  saec.  X.  scrip- 
tus  mxxnuque  saec.  XI.  hincinde  castigatus,  fol.  116  in  8°;  cfr.  Jaffe,  Bibliothcca  rerum 
Germanicarum  III,  p.  10  sq. ;  'Die  Handschriften  der  Hof-  und  Landesbibliothck  zu  Karls- 
ruhe'  III,  p.  102  sqq.;  MG.  EE.  III,  p.  217  sqq.    In  hoc  codice  leguntur  C.  10  et  11. 

Codex  Casinensis  353,  membr.  iussu  Johannis  abbatis  Casinensis  (915 — 934) 
conscriptus,  fol,  289  in  2°;  cfr.  'Archiv'  V,  p.  134  sq.,  X,  p.  389  sqq.,  XII,  p.  505  sq.; 
MG.  SS.  III,  p.  197.  222,  VII,  p.  636;  MG.  SS.  rer.  Langob.  p.  467;  MG.  LL.  IV, 
p.  XLII  sq.    Leguntur  in  lioc  codicc  C.  170  et  218. 

Codex  Catalaunensis  32,  membr.  saec.  XI.  ex.,  fol.  60  in  8°;  cfr.  'Catalogue 
general,  Departements'  III,  p.  12  sq.;  'Neues  Archiv'  XVIII,  p.  389  sqq.  Inest  C.  252 
(can.  brev.). 

Codex  Cavensis  22,  circa  annum  1005.  in  partibus  Beneventi  scriptus,  4°;  cfr. 
'Archiv1  IV,  p.  372  sq.,  V,  p.  247  sqq.,  X,  p.  359  sqq. ;  Baudi  a  Vesme,  Edicta  regum 
Langobardorum  p.  XXXII  sqq.;  Boretius,  ' Capitularien  im  LangobardenreiclC  p.  50  sqq. ; 
MG.  LL.  IV,  p.  XXX  sqq.  Exhibet  C.  20.  39.  40.  44.  61.  67.  88.  90.  91.  92.  93.  94. 
95.  98.  99.  102.  104.  121.  134.  135.  139.  140.  158.  159.  161.  162.  163.  164.  165.  232. 

Codices  Cheltenhamenses  vel  Middlehilliani. 

Godex  Chclt enham cnsis  1736  =  Codex  Berolinensis  161,  Phill.  1736. 

Codex  Cheltenhamensis  1737  =  Codex  Berolinensis  162,  Phill.  1737. 

Codex  Cheltenhamensis  1743  =  Codex  Berolinensis  84,  Phill.  1743. 

Codex  Cheltenhamensis  1762  =  Codex  Berolinensis  163,  Phill.  1762. 

Codex  Cheltenhamensis  10190,  saec.  IX.  vel  X.,  fol.  210;  cfr.  'Archiv1  IX, 
p.  502;  MG.  Capit.  I,  p.  392  No.  44.  Tradit  C.  259.  260.  266.  272.  273.  278  ct  Anse- 
gisi  collectionem. 

Codex  Chisianus  F IV.  75  v.  inter  codices  bibliothecarum  Romanarum. 
Codices  Colonienses. 

Codex  Coloniensis  120  (antea  Darmstad.  2119),  membr.  saec.  X.,  fol.  172  in  4°; 
cfr.  Jaffe  et  Wattenbach,  Ecclesiae  metropolitanae  Coloniensis  codices  manuscripti  p.  49  sq. 
Servat  C.  123. 

Codex  Coloniensis  124  (antea  Darmstad.  2123),  membr.  saec.  XI,  fol.  240  in 
2°  min.;  cfr.  Wasserschleben,  'Beitrage  zur  Geschichte  der  vorgratianischen  Kirchenrechts- 
quellen1  p.  20  sqq.;  'Archiv1  VIII,  p.  621;  Jaffe  et  Wattenbach,  l.  I.  p.  52.  Hoc  in  codice 
inveniuntur  C.  176  et  252  (can.  brev.). 

1)  Eodem  loco  de  aliis  codicibus,  qui  idem  caput  36  praebent,  agitur,  scilieet  de  codicibus  Londi- 
niensi  inter  Cottonianos,  Nero  A.  I,  Oxoniensi  Bodleiano  718,  Parisiensi  inter  suppl.  lat.  138,  quorum 
nullus  a  Boretio  in  editione  paranda  adhibitus  est. 


/ 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XV 
Codex  Corsinianus  14  v.  inter  codices  Bomanos. 

Codex  S.  Crucis  (monasterii Heiligenk/reuz  in  Austria)  217,  membr.  saec.  X.,  fol.330 
in  4°,  exemplar  codicis  Monacensis  latini  3853;  cfr.  'Archiv1  X,  p.  597  sq.;  'Neues  Archiv1 
XIX,  p.  128;  MG.  LL.  III,  p.  6  sq.  195.  Praebet  C.  13.  15.  16.  20.  23.  36.  42.  52. 
55.  66.  78.  94.  95.  98.  131.  134.  157.  163.  165.  167.  176.  188.  191.  192.  193.  195.  196. 
242.  252  (form.  vidg.  et  can.  brev.).  273.  287.  293  et  Ansegisi  collectionem. 

Codices  Eporedienses. 

Codex  Eporediensis  33,  membr.  saec.  IX.  ex.  vel  X.  in.,  fol.  153  in  2°  min.; 
cfr.  Haenel,  Lex  Romana  Visigothorum  p.  LII;  'ArchM  IX,  p.  617,  XI,  p.  547  sqq.;  'Ab- 
handlungen  der  Berliner  Ahademie'  1857,  p.  80  sqq. ;  Boretius,  l.  I.  p.  39  sqq. ;  MG.  LL.  III, 
p.  6.  185.  511  sq.,  IV,  p.  LI;  MG.  LL.  V,  p.  201  sq.;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  15.  Hoc 
in  codice  leguntur  C.  20.  21.  22.  23.  39.  40.  41.  43.  44.  68.  88.  94.  95.  97.  98.  104,  7.  8. 
112.  129.  134.  135.  139. 

Codex  Eporediensis  34,  membr.  circa  annum  830.  conscriptus,  fol.  167  in  2° 
min.;  cfr.  Haenel,  l.  I.  p.  XLIX;  Baudi  a  Vesme,  l.  I.  p.  XXII  sqq. ;  'Abhandlungen  der 
Berlincr  Aliademie1  1857,  p.  80  sqq.;  'Archiv'  IX,  p.  617;  Boretius,  l.  I.  p.  39  sqq.;  MG. 
LL.  III,  p.  511,  IV,  p.  XXI  sqq.  LI.  Insunt  C.  20.  21.  22.  39.  40.  41.  43.  44.  60.  88. 
93.  94.  95.  97.  98.  99.  100.  101.  112.  134.  135.  138.  139.  140.  141.  157.  163.  164. 
165.  168,  2.  201. 

Codex  Escurialensis  bibliothecae  regalis  S.  Laurentii  L.  III.  8  (olim 
ecclesiae  Silvanectensis,  tum  Leodiensis),  membr.  saec.  X.,  4°;  cfr.  'ArchW  VIII,  p.818sq.; 
'Neues  Archiv1  VI,  p.  253  sqq.    Tradit  C.  299. 

Codex  Estensis  v.  inter  codices  Mutinenses. 

Codex  Florentinus  bibliothecae  Laurentianae  plut.  LXXXIX,  super.  86, 
membr.  saec.  XI.  ex.,  fol.  138  in  2°;  cfr.  'Archiv1  V,  p.  277  sqq.;  Baudi  a  Vesme,  1. 1.  p.  XLV; 
MG.  LL.  IV,  p.  LVIIsq.    Exhibet  C.  100. 

JDe  codice  Gandav ensi  hodie  incognito  v.  infra  Sirmond,  Concilia  Galliae. 

Be  manuscripto  quodam  abbatiae  „de  S.  Gilles"  v.  infra  Menard,  'Histoire 
de  Ntmes\ 

Codices  Gothani. 

Codex  G othanus  membr.  I  No.  84  (antea  54,  olim  ecclesiae  S.  Martini  Mogunti- 
nensis),  membr.  saec.  X.  ex.  vel  XI.  in.,  fol.  413  in  2°,  maiorem  partem  coUectionis  legum 
a  Lupo  circa  annum  830.  conditae  exhibens 1 ;  cfr.  Cyprianus,  Catalogus  codicum  manu- 
scriptorum  bibliothecae  Gothanae  p.  12  sqq.;  'Archiv'  X,  p.  363  sqq.,  XI,  p.  604  sqq.;  Par- 
dessus,  l.  I.  p.  XLIII  sq. ;  Haenel,  1. 1.  p.  XL  VI;  Baudi  a  Vesme,  l.  I.  p.  XXXIX  sq. ;  Bore- 
tius,  l.  I.  p.  37  sq.;  MG.  LL.  III,  p.  4.  189,  IV,  p.  XXXVII  sqq.  LI;  MG.  LL.  V, 
p.  197;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  12;  MG.  Capit.  I,  p.  390  No.  3  et  p.  391  No.  27. 
Praebet  C.  20.  22.  23.  39.  40.  43.  44.  94.  95.  97.  98.  112.  138.  139.  140.  141.  157.  163. 
165.  166.  175.  176.  191.  192.  193.  196.  209.  210.  212.  213.  216.  217.  228  et  Ansegisi 
collectionem. 

Codex  Gothanus  membr.  II  No.  189,  membr.  saec.  X.,  fol.  11  in  4°.  Inest  C.45. 

De  codice  cartularii  G rationopolitani  v.  infra  Marion,  ' Cartulaire  de  V eglise 
cathedrale  de  Grenoble1. 

Codices  ChielferbytanL 

Codex  G uelf erby tanus  inter  Augustaeos  50.  2,  membr.  saec.  IX.,  4°;  cfr. 
Pardessus,  l.  I.  p.  LXVI  sq.;  'Archiv'  VI,  p.  23.    Insunt  C.  39.  40.  43.  44.  139. 

Codex  Guclferbytanus  inter  Augustaeos  83.  21  (olim  monasterii  S.  Jacobi 


i)  Cfr-  V.uae  infra  de  codice  Mutinensi  ecclesiue  cathedralis  ord.  I.  2  proferemus. 


XVI 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


extra  Moguntium),  membr.  saec.  X.,  fol.  171  m  2°;  cfr.  'Archiv'  VI,  p.  23  sq.  Continet 
C.  252  (can.  brev.). 

Codex  Guelferbytanus  inter  Bl  anJcenburgenses  130.  52  (olim  ecclesiae 
cathcdralis  Augustanae)^,  membr.  saec.  X.,  fol.  207  in  2°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  777  sqq., 
XI,  p.  577  sqq.;  Baudi  a  Vesme,  l.  I.  p.  XXXI  sq.;  Boretius,  l.  I.  p.  46  sqq.;  MG.  LL.  III, 
p.  8.  188.  512  sqq.,  IV,  p.  XXV  sq.  LI;  MG.  LL.  V,  p.  197;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II, 
p.  17,  V,  p.  16.  Invcniuntur  in  hoc  codice  C.  14.  22.  23.  28.  38.  39.  40.  41.  43.  44.  57. 
60.  67.  93.  95.  97.  98.  103.  105,  l.  112.  114.  129.  131,  5.  138.  139.  140.  143.  150.  156. 
157.  158.  159.  160.  161.  163.  164.  165.  166.  174.  177.  178.  179.  180.  191.  192.  193. 
201.  202.  210.  211.  214.  219,  2.  228. 

Codex  Guclferbytanus  inter  G  udianos  299,  membr.  saec.  IX.,  fol.  61  in  4°; 
cfr.  'Archiv  VI,  p.  23,  VII,  p.  752;  Pardessus,  l.  I.  p.  XLVII;  MG.  LL.  V,  p.  201.  Quo 
iu  codice  leguntur  G.  39.  44.  57.  135. 

Codex  Guclferbytanus  inter  Helmstadienses  254,  membr.  saec.  IX.,  fol.  16 
in  8°  long.;  cfr.  'ArchW  VI,  p.  23.  29.  31,  VII,  p.  766;  von  Heinemann,  'Bie  Hand- 
schriften  der  Herzoglickm  Bibliothek  su  Wolfenbuttel ,  Hclmstddter  Handschrifteii  I, 
p.  214  No.  287.    Servat  C.  32  et  128. 

Codex  Guelferbytanus  inter  Hclmstadienses  454,  mcmbr.  saec.X.,  fol.  165 
in  8°  mai.;  cfr.  'Kritische  Jahrbucher  fiir  deutsche  Rechtswissenschafi'  1828,  p.  485; 
'Zcitschrift  fw  Kirchenrechf  XX,  p.  99  sq.;  von  Heinemann,  l.  I.  I,  p.  356  No.  488.  Exhibet 
C.  249  et  252  (can.  brev.). 

Codex  G uelf erbytanus  inter  Helmstadienses  496a,  membr.  saec.  VIII.  ex. 
vel  IX.  in.,  fol.  26  in  2°;  cfr.  'Archiv'  VI,  p.  23,  VII,  p.  754  sq.;  von  Heinemann,  l.  I.  I, 
p.  377  No.  533.    Exhibet  C.  22. 

Codex  Guelferbytanus  inter  Helmstadienses  532  (olim  fortasse  Salis- 
burgensis,  deinde  M.  Flacii  IUyrici,  tum  academiae  Helmstadiensis),  membr.  saec.  IX. 
vel  X.,  fol.  173  in  8°;  cfr.  'Arch  W  XI,  p.  541  sqq.;  von  Heinemann,  l.  I.  II,  p.  20  No.  579; 
MG.  LL.  III,  p.  185,  IV,  p.  XXIII  sq.    Traduntur  hoc  codice  C.  169  et  170. 

Codex  Guelferbytanus  inter  Weissemburgenses  97  (olim  monasterii  S. 
Petri  et  S.  Pauli  Weisscmburgensis),  mcmbr.  inter  annos  754.  et  768.  ab  Agamberto  quodam 
scriptus,  fol.  86  in  8°;  cfr.  'Archiv'  VI,  p.  23,  VII,  p.  732  sq.;  Holder,  'Lex  Salica  .  .  . 
nach  der  Handschrift  von  Tmrs-Weissenburg-WolfenbutteV  p.  80  sqq.;  MG.  Form.  p.  537. 
Praebet  C.  3. 

Codex  Haagensis  musei  Meermanno-Westreniani  1  (olim  Tilianus  Sir- 
mondi2,  tum  Meermannianus  606),  membr.  saec.  IX.,  fol.  43  in  4°,  hodie  mutilatus; 
cfr.  'Archiif  VII,  p.  98.  Servat  C.  204.  205.  206.  227.  254.  255.  257.  258.  259.  260. 
261.  262.  292.  293.  294.  295 ;  v.  infra  Sirmond,  Caroli  Calvi  capitula. 

Codex  bibliothecae  civitatis  Hamburgensis  83  in  scrin.  141a  (olim  Cor- 
beiensis,  tum  Lindenbrogii),  membr.  saec.  IX.  vel  X.,  pag.  276  in  4°;  cfr.  'Archiv1  VI, 
p.  473  sqq.,  VII,  p.  751;  Pardessus,  l.  I,  p.  XLIV;  MG.  LL.  V,  p.200;  MG.  LL.  nat. 
Germ.  V,  p.  14  ;  MG.  Capit.  I,  p.  390  No.  1.  Insunt  C.  188.  191.  192.  193  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Havnicusi s  autiquac  collectionis  regiae  166,  membr.  saec.XL,  fol.  173 
in  2".    Exhibct  fol.  172 e  inde  a  verbis  ' Karolus  princeps'  fragmentum  c.  7  capitis  297? 

1)  Pardessics,  l.  I.  p.  LXVII,  eumque  secutus  Boretius,  MG.  Capit.  I,  p.  32,  hunc  codicem  'Guelferby- 
tanum  inter  Blanlcenburyenses  III.  .3'  dicunt,  sine  dubio  in  errorem  rapti  descriptione  huius  codicis,  qnae 
exstat  MG.  LL.  I,  p.  XXXVII sq.,  ubi  'tub.  III.  3'  siynificat  in  tabula  III.  sub  No.  3  specimen  scripturae 
inveniri.  2)  Cfr.  'Neues  Archiv'  XVI,  p.  428.  3)  Codex  Havniensis  antiquae  collectionis  regiae 
1943,  cuius  desa-iptio  apud  Pardessus,  1.1.  p.  LIII;  MG.  LL.  III,  p.5;  MG.  Form.  p.  265  invenitur, 
a  Boretio  non  udhibitus  est,  quamquam  in  eo  insunt  C.  137.  138.  139.  140.  141. 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XVII 

Codex  Holkhamensis  210  (olim  ecclesiae  maioris  S.  Mariae  Ravellensis),  membr, 
saec.  IX.  ex.  vel  X.  in.,  fol.  164  in  4°;  cfr.  'Nenes  Archiv'  X,  p.  597,  ubi  saeculo  XII. 
attribuitur ;  Gaudenzi,  'Una  antica  compilazione  di  diritto  Romano  e  Visigotd1  p.  11  sqq. 
Quo  in  codice  invenitur  C.  232. 

Codex  Klitschdorfianus  comitis  de  Solms-Baruth,  antea  in  castro  Klitsch- 
dorf  nunc  in  castro  Wehrau  prope  Bunzlau  sub  'Rep.  Xb.  IV.  i  asservatus,  membr. 
saec.  IX.  vel  X.,  olim  fol.  181,  nunc  fol.  141  integra  et  fol.  4  mutilata  in  4°  continens; 
cfr.  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  13  sq.  Praebet  C.  67 ;  cfr.  infra  p.  XXXVI  et  p.  676 
s.  v.  patria. 

De  codice  Laudunensi  vel  S.  Vincentii  Laudunens i l,  qui  vel  periit  vel 
certe  nobis  ignotus  est,  v.  infra  Baluze,   Capitularia,  et  Sirmond,  Caroli  Calvi  capitida. 

De  codice  S.  Laurentii  Leodiensi  nunc  deperdito  v.  infra  Sirmond,  Caroli 
Calvi  capituia. 

Codiees  Londinienses  musei  Bvitannici. 

Codex  Londiniensis  Add.  of  Ay scough  5411  (olim  Pinellianus),  membr. 
saec.  XI.,  fol.  192  in  2°  min.;  cfr.  'Archiv'  V,  p.  291  sqq.,  VII,  p.  78.  779  sqq.;  Baudi 
a  Vesme,  l.  I.  p.  XLV ;  MG.  LL.  IV,  p.  LVII  sqq.  Ex  hoc  codice  sumptum  cst  C.  219,5. 

Codex  Londiniensis  Add.  22398,  membr.  saec.  IX.,  fol.  105  in  4°;  cfr.  'Cata- 
logue  of  additions  to  the  manuscripts  in  the  British  museum!  1854 — 1860,  p.  641  sq.; 
'Neues  ArchW  IV,  p.  365;  MG.  LL.  V,  p.  200.    Continct  C.  273. 

Codex  Londiniensis  inter  Gottonianos,  Tiberius  A.  III,  membr.  saec.  IX. 
X.,  fol.  178  in  4°;  cfr.  'Catalogue  of  the  manuscripts  in  the  Cottonian  library  deposited  in 
the  British  museum'  p.  31  sq;  'Archiv'  VII,  p.  72.    Hoc  in  codice  legitur  C.  170. 

Codex  Londiniensis  Egerton  ms.  269  (antea  Spangenbergii),  membr.  saec.  IX. 
ex.  vel  X.  in.,  fol.  15  in  4°,  quondam  cum  rodicibus  Ashburnhamensi  Barrois  214  (v.  supra) 
et  Parisiensi  latino  4633  coniunctus;  cfr.  'Archiv'  V,  p.  301  sq.,  IX,  p.  487.  493;  'Abhand- 
limgen  der  Berliner  Akademie  1857 ,  p.  88  sq. ;  von  Richthofen,  'Zur  lex  Saxonurn1  p.  18  sqq. ; 
MG.  LL.  III,  p.  5,  V,  p.  1  sqq.  202;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  16,  V,  p.  13.  Praebet 
C.  39.  40.  45.  140.  156. 

Codiees  Lugdunenses  Batavorum. 

Codex  Lugdunensis  Batavorum  bibliothecae  publicae  latinae  13  (olim 
S.  Mariae  Dunensis),  membr.  saec.  XIV.,  fol.  113  in  2°  min.;  cfr.  Mommsen,  C.  IuUi 
Solini  collectanea  rerum  memorabilium,  2.  ed.,  p.  XXXVI;  MG.  Capit.  I,  p.  392.  Insunt 
fragmenta  Ansegisi  collectionis. 

Codex  Lugdtcnensis  Batavorum  6  ibl.  publ.  22  (olim  S.  Nichasii  ut  videtur 
Remensis),  membr.  saec.  X.  in.,  fol.  42  in  8°  mai.;  cfr.  'Architf  VII,  p.  134.  789 sq. ; 
MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  26.    In  codice  legitur  Ansegisi  collcctio. 

Codcx  Lugdunensis  Batavorum  Voss ianus  latinus  in  folio  4  (olim 
S.  Dionysii  m  Francia,  tum  Petavii  43),  membr.,  constans  ex.  fol.  33  saec.  IX.  et  fol.  4 
saec  XIV.  conscriptis;  cfr.  'Archiv  VII,  p.  136.  1010;  Chdtelain,  'Paleographie  des 
classiques  latins\  text.  p.  13,  tab.  138;  Delisle,  'Cabinet  des  manuscrits'  I,  p.  203  sq. 
Exhibet  C.  30. 

Codex  Lugdunensis  Batavorum  Vossianus  Q.  119,  membr.  saec.  IX.  vel 
X.,  fol.  141  in  4°;  cfr.  'Archiv1  VII,  p.  137.  736  sqq.,  XI,  p.  537  sqq.;  Pardessus,  1.  I. 
p.  XXXIII  sq. ;  Haenel,  I.  I.  p.  LXXVII;  Holder,  'Lex  Salica  .  .  .  nach  dem  Codex 
Vossianus  Q.  119\  p.  59  sqq.;  MG.  LL.  III,  p.  184  sq.,  V,  p.  201  sq.;  MG.  LL.  nat. 
Germ.  V,  p.  15.    Tradit  C.  3.  4.  7.  18.  20.  22.  23.  24.  34.  39.  40.  67.  134. 

Codex  Mart  isburgensis  58  (—  Merseburgensis),   membr.  saec.  IX.  X.,  fol.  92 


1)  Cfr.  quae  infra  de  codice  Parisiemi  latino  4THH  proferetnus. 

LL.  CAPITULARIA  II. 


III 


XVIII 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


in  2°  min.1;  cfr.  'Archw1  VIII,  p.  665;  Muellenhoff  et  Schercr,  'Bcnhndler  deutscher 
Poesie  und  Prosa' ,  3.  ed.,  II,  p.  43.    Inest  C.  170. 
Codices  Mediolanenses. 

Codex  Mediolanensis  Ambrosianus  A.  46  inf.,  membr.  saec.  X.;  cfr.  'Atti 
dclla  R.  Academia  detta  sciensc  di  Torino'  XX  V,  p.  882  sq.  Exhibet  C.  191.  192.  193. 
206.  259. 

Codex  Mediolanensis  Ambrosianus  G.  58  sup.  (olim  S.  Columbani  de  Bobio), 
membr.  saec.  X.;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  617;  'Wiener  Sitmngsberichte1  XLVI,  p.  237  sqq.; 
Maasscn,  l.  I.  I,  p.  896.    Legitur  in  hoc  codice  C.  248. 

Codex  Mediolanensis  Ambrosianus  0.  55  (olim  coenobii  Oscelae  vel  'Susa 
in  Savoid'),  membr.  saec.  XI.  in.,  8°  mai.;  cfr.  'Archiv'  V,  p.  265  sqq.,  XII,  j>.  615; 
Baudi  a  Vesme,  l  l  p.  XLIIIsq.;  MG.  LL.  IV,  p.  LIV  sq.  Tradit  C.  88.  100.  168, 
cc.  6-13.  219,  l.  232. 

Codex  Merseburg ensis  =  Codex  Martisburgcnsis. 

Codex  bibliothecae  Mettensis  E.  19  (quondam  S.  Arntdfi  Mettensis),  membr. 
saec.  XI.  vel  XII;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  788,  VIII,  p.  454.    Exhibet  C.  29. 
Codices  Monacenses  latini. 

Codex  Monacensis  latinus  3519  (olim  M.  Welseri,  deinde  bibliothecae  civitatis 
Augustanae  25,  tum  inter  cimclia  IV.  3.  b  (328)  collocatus),  misc,  membr.  saec.  XII,  fol.  49 
in  4°;  cfr.  'Archiv'  XI,  p.  561  sqq. ;  Catalogus  codicum  manuscriptorum  bibliothccac  regiae 
Monacensis  III,  2,  p.  84  No.  634;  MG.  LL.  III,  p.  186.    Insunt  C.  39.  40.  41.  68.  69. 

Codex  Monacensis  latinus  38532  (olim  ecclesiae  cathedralis  Augustanae  153), 
membr.  saec.  X.,  fol.  318  in  4°;  cfr.  'Archiv  VII,  p.  118.  761;  'Neues  Archiv1  XIX, 
p.  96  sqq.;  Catalogus  III,  2,  p.  125  No.  881;  MG.  LL.  III,  p.  6.  195.  250;  MG.  LL. 
nat.  Germ.  V,  p.  14;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  14.  Inveniuntur  in  hoc  codice  C.  13.  15. 
16.  20.  23.  36.  42.  52.  55.  66.  68.  78.  94.  95.  98.  131.  134.  157.  163.  165.  167. 
176.  188.  191.  192.  193.  195.  196.  242.  252  (form.  vulg.  et  can.  brev.).  273.  287.  293  et 
Anscgisi  collectio. 

Codex  Monacensis  latinus  4115  (olim  monasterii  S.  Crucis  Attgustanae  15), 
membr.  saec.  VIII.  IX.,  fol.  67  in  8°  mai.;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  735  sq.  755  sq.  760  sq.; 
Catalogus  III,  2,  p.  139  No.  971;  Holder,  'Lex  Salica  .  .  .  nach  dcn  Handschriftcn  von 
Tours  .  .  .  und  von  Fidda-Augsburg -Milncheri  p.  85  sqq.;  MG.  LL.  III,  p.3.  520,  V, 
p.  196;  MG.  LL.  nat.  Gcrm.  II,  p.  17,  V,  p.  11.    lnest  C.  3. 

Codex  Monaccnsis  lat  inus  4460  (olim  praedicatorum  Bambcrgensium),  menibr. 
ex  quattuor  codicibus  saec.  XI. — XIV.  compositus,  fol.  191  in  8°;  cfr.  Catalogus  111,2, 
/>.  168  No.  1120;  Muellerihoff  et  Scherer,  'Derikmaler  deutschcr  Poesie  und  Prosa',  3.  ed., 
II,  p.  158  sq.;  MG.  LL.  III,  p.  5.  195.  250;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  14.  Fraebet  C.  68. 

Codex  Monacensis  latinus  4774  (olim  Benedictoburanus  274),  membr.  saec.  XV., 
fol.  285  in  4°;  cfr.  Catalogus  III,  2,  p.  202  No.  1364;  'Neues  Archiv'  XIX,  p.  672.  Tradit 
C.  209.  210.  272. 

Codex  Monaccnsis  latinus  5260  (olim  canonicorum  Chicmsecnsium  10,  deinde 
Johannis  Caspari  de  Lippert,  tum  inter  cimelia  IV.  3.  c  (327)  collocatus),  membr.  saec.  XII, 
fol  39  in  8";  cfr.  'Archiv'  XI,  p.  558  sqq.;  Catalogus  III,  3,  p.  2  No.  11;  MG.  LL.  III, 
p.  186.  242.  250  sq.    Exhibet  C.  39.  40.  41.  67.  68.  69. 

Codex  Monacensis  latinus  5541  (Diessensis  41),  membr.  ex  duabus  partibus 
saec.  XIII.  XIV.  et  saec.  XI.  compositus,  fol.  143  in  4°;  cfr.  Catalogus  III,  3,  p.  22 

1)  In  Boretii,  schedis  hic  codex  numero  58.  msignitus  invenitnr,  MG.  Capit.  I,  p.  343  vero  eum  Martis- 
bnrtjemem  130  uppellat.  Ab  archiro  capiiuli  Mersebwrgensis  frustra  petii,  ut  rectum  mihi  nantiaretur. 
2)  Huius  codicis  exemplaria  sunt  codices  S.  Orucis  217  (v.  sapra)  et  Parisiensis  latinus  3878  (v.  infra). 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XIX 

No.  61;  MG.  SS.  XXIV,  p.  175  (de  parte  saec.  XIII.  XIV.);  'Archw  fur  Jcatholisches 
KircJienrechf  XLVII,  p.  179  sqq. ;  'Neues  Archiv"  XVII,  p.  305  sqq.  Ex  parte  saec.  XI. 
fluxit  C.  252  (can.  brev.). 

Codex  Monacensis  latinus  6241  (olim  Frisingensis  41),  membr.  saec.  XI., 
fol.  142  in  2°;  cfr.  Catalogus  III,  3,  p.  77  No.  620;  'Archiv  fur  hatholisclies  KircJien- 
rechf  XLVII,  p.  184  sqq.;  'Neues  ArcJiiv  XVII,  p.  292  sqq.  Servat  C.  248.  249.  252 
(form.  vulg.  et  can.  brev.).  293. 

Codex  Monacensis  latinus  6243  (olim  S.  Mariae  et  S.  Corbiniani  Frisingensium), 
membr.  saec.  VIII.  vel  IX.  in.,  fol.  238  in  2°;  cfr.  Catalogus  III,  3,  p.  78  No.  622; 
Maassen,  l.  I.  I,  p.  476  sq.  921  sqq. ;  MG.  LL.  III,  p.  239.  242.    Exhibet  C.  14. 

Codex  Monacensis  latinus  6245  (Frisingensis  45),  membr.  saec.  X.,  fol.  124 
in  4°;  cfr.  'ArcJiiv'  VII,  p.  117.  812  sq.;  Neues  ArcJiiv'  XVII,  p.  289  sqq.;  'Archiv  fur 
katJiolisches  Kirchenrecht'  XLVII,  p.  188  sqq.;  Catalogus  III,  3,  p.  78  Nr.  624;  MG.  LL. 
III,  p.  213.  255.    Insunt  C.  248.  249.  252  (form.  vulg.  et  can.  brev.).  293. 

Codex  Monacensis  latinus  6285  (Frisingensis  85),  membr.  saec.  X.,  fol.  98  in2°; 
cfr.  Catalogus  III,  3,  p.  84  No.  664;  'Neties  Archiv  VIII,  p.  308.    Praebet  C.  10. 

Codex  Monacensis  latinus  6288  (Frisingensis  88),  membr.  saec.  X.,  fol.  209 
in  2° ;  cfr.  Catalogus  III,  3,  p.  85  No.  667.    Legitur  in  hoc  codice  C.  248. 

Codex  Monacensis  latinus  6324  (Frisingensis  124),  membr.  saec.  X.,  fol.  106 
in  2°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  117 ;  Catalogus  III,  3,  p.  92  No.  703.  Traditur  hoc  codice, 
qui  exemplar  codicis  sequentis  est,  C.  117. 

Codex  Monacensis  latinus  6325  (Frisingensis  125),  membr.  saec.  IX.,  fol.  142 
in  4°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  117 ;  Catalogus  III,  3,  p.  93  No.  704.  Ut  in  antecedenti 
codice  legitur  Jiic  C.  117. 

Codex  Monacensis  latinus  6360  (Frisingensis  160),  membr.  et  a  duobus  scribis 
saec.  X.  vel  XI.  exaratus,  fol.  89  in  4°;  cfr.  Catalogus  III,  3,  p.  97  No.  733;  MG. 
Capit.  I,  p.  391  No.  15.    Insunt  C.  130.  167,  l  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Monacensis  latinus  8112  (Moguntinus  12),  membr.  saec.  IX.,  fol.  128 
in  4°;  cfr.  Catalogus  IV,  1,  p.  2  No.  12;  Jaffe,  Bibliotheca  rerum  Germanicarum  III, 
p.  9,  ubi  saec.  XI.  attribuitur;  MG.  EE.  III,  p.  216  sq.    Tradit  C.  10  et  11. 

Codex  Monacensis  latinus  14468  (olim  S.  Emmerammi  Ratisbonensis  E.  91) 
membr.  anno  821.  iussu  Baturici  Ratisbonensis  episcopi  conscriptus,  fol.  112  in  4°;  cfr. 
'Architf  VII,  p.  114;  Catalogus  IV,  2,  p.  176  No.  1449;  Muellenhoff  et  Scherer,  'Denh- 
miiler  deutscher  Poesie  und  Prosa'  3.  ed.,  II,  p.  344  sq.    Servat  C.  22.  23.  109. 

Codex  Monacensis  latinus  14508  (olim  S.  Emmcrammi  Ratisbonensis  F.  11), 
membr.  ex  duabus  partibus  saec.  XIV.  et  saec.  X.  compositus,  fol.  148  in  4°;  cfr.  'Archiv'' 
VII,  p.U4;  Catalogus  IV,  2,  p.  184  No.  1488;  MG.  Form.  p.  605.  Ex  parte  saec.  X. 
fluxit  C.  36. 

Codex  Monacensis  latinus  14581  (olim  S.  Emmerammi  Ilutisbonensis  F.  84), 
membr.  ex  duabus  partibus  saec.  XI.  et  saec.  XIV.  compositus,  fol.  174  in  4°;  cfr.  Cata- 
logus  IV,  2,  p.  196  No.  1557;  'Neues  Archiv'  IX,  p.  562.  In  parte  saec.  XI.  leguntur  C.  177 
et  Walafridi  libellus  de  exord.  rer.  eccl. 

Codex  Monacensis  latinus  14628  (olim  S.  Emmerammi  Ratisbonensis  G.  12), 
membr.  saec.  XI.  vel  XII.,  fol.  130  in  4";  cfr.  Catalogus  IV,  2,  p.  205  No.  1603;  Neues 
Archiv'  XVII,  p.  319  scjq.    Praebet  C.  249  et  252  (form.  vulg.  et  can.  brev.). 

Codex  Monacensis  latinus  14727  (olim  S.  Emmerammi  Ratisbonensis  G.  111), 
membr.  ex  duabus  partibus  saec.  XIV.  et  IX.  compositus,  fol.  170  m  4°min.;  cfr.^Archiv1 
VII,  p.  114;  'Neues  Archiv1  IX,  p.  564;  Catalogus  IV,  2,  p.  223  No.  1695.  Parti  saec.  IX. 
scriptae  debetur  C.  116. 

Codex  Monacensis  latinus  17184  (Schcftlariensis  184),  membr.  saec.  XII., 

III* 


XX 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


fol.  135  in  4°;  cfr.  Catalogus  IV,  3,  p.  85  No.  686;  'Neues  Archiv'  IX,  p.  572.  Invenitur 
Mc  Walafridi  Ubellus  de  exord.  rer.  eccl. 

Codex  Monacensis  latinus  19415  (Tegemseensis  1415,  inter  cimelia  IV.  3.  d 
(325)  collocatus),  membr.  intra  saec.  IX. — XI.  conscriptus,  pag.  305  in  4°;  cfr.  'Archiv1 

VII,  p.  765,  XI,  p.  556  sqq.;  'Neues  Archiv'  IX,  p.  582;  Catalogus  IV,  3,  p.  244  No.  1950; 
MG.  LL.  III,  p.  5.  185  sq.  242.  250.  251.  254;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  14.  Insunt 
C.  39.  40.  67.  68.  69. 

Codex  Monacensis  latinus  19416  ( Tegernseensis  1416),  membr.  saec.  IX.  et  X. 
conscriptus,  fol.  209  in  8°;  cfr.  Boretius,  ' Capitularien  im  LangobardenreiclC  p.  42  sqq.; 
Catalogus  IV,  3,  p.  244  No.  1951;  'NeuesArchiv'  IX, p.  582;  MG.  LL.  IV,  p.  LI.  Praebet 
C.  20.  22.  23.  39.  40.  41.  43.  44.  46.  47.  67.  93.  95.  97.  98.  99.  103.  105, 3.  112.  129. 
191.  192.  193.  201. 

Codex  Monacensis  latinus  27246  (olim  S.  Ma,riae  et  S.  Corbiniani  Frisin- 
gensium  B.  H.  1)  membr.  saec.  X.,  fol.  100;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  791  sqq.;  'Neues  Archiv' 

VIII,  p.  308,  IX,  p.  600;  Catalogus  IV,  4,  p.  257  No.  2727.    Exhibet  C.  10. 

Codex  Monacensis  latinus  29084,  ex  monasterio  Benedictoburano  oriundus,  ex 
fol.  19  saec.  IX.  X.  scriptis  constat,  quibuscum  2  fol.  tegumenti  codicis  Monacensis  latmi  4774 
(v.supra)  et  4  fol.  in  bibliotheca  universitatis  Monacensis  coniungenda  videntur ;  cfr.  'Neues 
ArchW  XIX,  p.  671  sqq. ;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  16.  Tradit  C.  105,  9.  12.  175.  209. 
273  et  fragmenta  capitum  91.  93.  95.  102.  158.  163.  165.  180.  193.  196.  210.  224. 
228  et  Ansegisi  collectionis. 

Codex  Monacensis  latinus  29085,  saec.  IX.  X.;  cfr.  'Neues  Archiv'  XIX, 
p.  670  sq.    Insunt  C.  14.  154  et  Ansegisi  collectionis  fragmenta. 

Codex  Hermanni  abbatis  Altahensis  (1242 — 1273,  obiit  1275)  in  tabulario  regio 
Monacensi,  form.  max.,  saec.  XIII.  compositus ;  cfr.  Jaffe,  Bibliotheca  rerum  Germanicarum 
IV,  p.  387  ann.  a;  'Neues  Archiv'  I,  p.  374;  MG.  SS.  XVII,  p.  351.    Servavit  C.  75. 

Codex  traditionum  ecclesiae  Pataviensis  ab  Ottone  de  Lonsdorf,  Pataviensi 
episcopo  (1254  — 1265),  compositus  et  in  tabulario  regio  Monacensi  (' Litteralien  des  Hoch- 
stifts  Passau  No.  203')  asservatus;  cfr.  MG.  LL.  III,  p  252  sq.;  MG.  Capit.  II,  p.  249  sq. 
In  hoc  codice  exstat  C.  253. 

Codex  Monasteriensis  Msc.  VII.  5201  (olim  Corbeiensis,  tum  Patherbrtmnensis), 
saec.  X,  f 61.  328  in  4°;  cfr.  'Archiv'  IV,  p.  346  sqq.;  von  Richthofen,  'Zur  lex  Saxo- 
num'  p.  65  sqq. ;  MG.  LL.  V,  p.  3.  103.    Exhibet  C.  27.  139.  140.  141. 

Codices  Mon t ispessulani. 

Codex  Montispessulanus  136  (olim  Pithoei,  deinde  collegii  Trecensis),  membr. 
saec.  IX ,  fol.  189  in  2°  min.;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  741  sq.,  788  sq.;  Pardessus,  'Loi  saliqu^ 
p.  XXXIV sqq. ;  Haenel,  Lex  Romana  Wisigothorum  p.  LIX;  'Catalogue  general  des  biblio- 
theques  publiques  des  departements'  I  (1849),  p.  335;  MG.  LL.  III,  p.  591;  MG.  LL.  nat. 
Germ.  II,  p.  21.    Tradit  C.  20.  34.  39.  40.  44.  67.  138.  139.  140.  141. 

Codex  Montispessulanus  137  (olim  Pithoei,  deinde  collegii  Trecensis),  membr. 
saec.  XI.  vel  XII.,  4°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  199.  790;  'Catalogue  I  (1849),  p.  335  sq. 
Insunt  C.  293  et  Ansegisi  collectionis  fragmenta. 

Codex  Montispessulanus  360  (olim  Pontigniacensis),  membr.  saec.  IX.  vel  X. 
in.,  4°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  204.  371.  789;  Einhardi  vita  Karoli  ed.  Waits  (Hannoverae 
1S90),  p.  XVII  sq.;  MG.  SS.  rer.  Merow.  II,  p.  225  sqq.  Legitur  in  hoc  codice  mis- 
cellaneo  C.  131,  6. 

Codices  Mutinenses. 

Codex  bibliothecae  Mutinensis  olim  ducalis,  Estensis  dictus,  a  Pcllegrino 
Prisciani,  ducum  Estensium  historiographo,  circa  annum  1490.  compositus  adhibito  fortasse 


I 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XXI 

archetypo  saec.  IX.;  cfr.  Baudi  a  Vesme,  I.  I.  p.  XLIV;  MG.  LL.  IV,  p.  LX.  Exhibet 
C.  219, 5. 

Codex  Mutinensis  ecclesiae  cathedralis  ord.  I.  2,  mcmbr.  anno  991.  con- 
fectus,  fol.  218  in  4°,  collectionem  legum  circa  annum  830.  a  Lupo  conditam  continet; 
cfr.  Muratori,  Antiquitates  Italicae  II.  p.  233  sqq. ;  'Archiv1  V,  p.  262  sqq.,  X,  p.  356.  408, 
XI,  p.  596  sqq. ;  Baudi  a  Vesmc,  I.  I.  p.  XLII  sq. ;  Pardessus,  I.  I.  p.  XL  VII;  Boretius, 
I.  I.  p.  32  sqq.;  MG.  SS.  III,  p.  216;  MG.  LL.  III,  p.  3  sq.  189,  IV,  p.  XL  sqq.;  MG. 
LL.  V,  p.  196  sq. ;  MG.  LL.  nat.  Gcrm.  V,  p.  12.  Traduntur  hoc  codice  C.  20.  22.  23. 
39.  40.  43.  44.  94.  95.  97.  98.  112.  157.  163.  165.  191.  192.  193.  196.  216.  217. 

Codex  Mutinensis  II.  2,  membr.  sacc.  X.,  2°;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  700;  'Zeit- 
schrift  filr  Rechtsgeschichtc;  II  (1862),  p.  466;  'Rivista  italiana  per  le  scienze  giuridiche'1 
XI,  p.  376  sq.    Praebet  C.  225  et  230. 

Codex  Norimbergensis  bibliothecae  urbanae,  Mss.  Cent.  V.  Anhang  No.  96 
(olim  Meieri  Norimbergensis) ,  membr.  saec.  X.  vel  XI,  fol.  39  in  8°  mai.;  cfr.  'Archiv' 
IX,  p.  549  sq.    Praebet  C.  20.  21.  39.  40.  43.  44.  61.  62.  63.  67.  71.  104,  3. 

Codices  Nrovarienses. 

Coclex  capituli  Novariensis  XV  (30),  saec.  XII,  2°,  exemplar  est  codicis  sub- 
sequcntis;  cfr.  'Sitzungsberichte  dcr  Wiener  Akademic,  phil.-hisf.  Classc'  XLVI,p.  68  ann.  1., 
LIII,  p.  391;  'Neues  Archiv'  XII,  p.  533.    Inest  C.  203. 

Codex  capituli  Novariensis  XXX  (66),  membr.  saec.  X.  XI,  fol.  290  in  2°;  cfr. 
'Wiener  Sitzungsberichte'  Llll,  p.  387  sqq.,  LXVIII,  p.  613  sqq.;  'Ncues  Archiri  XII, 
p.  533.    In  hoc  codice  legitur  C.  203. 

Codex  Ottobonianus  v.  inter  codices  Romanos. 
Codices  Parisienses  latini. 

Codex  Parisiensis  latinus  1454  (olim  Guillelmi  Sacherii,  deinde  Mazarineus, 
tum  regius  2241),  membr.  saec.  IX.  X.,  fol.  247  in  2°;  cfr.  Catalogus  codicum  manu- 
scriptorum  bibliothecae  regiae  Parisiensis  III,  p.  115  sq.;  'Wiener  Sitzungsberichtd  LIV , 
p.  190  sqq.;  MG.  Conc.  I,  p.  XVI.    Tradit  C.  1. 

Codex  Parisiensis  latinus  1455  (olim  Jacobi  Tavelli  Senoncnsis,  deinde  Col- 
bertinus  3368,  tum  regius  3887,  1.  1.  A),  membr.  saec.  X.,  fol.  199  in  2°;  cfr.  Catalogus 
III,  p.  116;  'Wiener  Sitzungsberichtf:  LIV,  p.  195  sqq.;  Maassen,  I.  I.  I,  p.  536  sq.; 
MG.  Conc.  1,  p.  XV.    lnvenitur  in  hoc  codicc  C.  5. 

Codex  Parisiensis  latinus  1535  (olim  Bigotianus),  membr.  saec.  X.,  2°;  cfr. 
Catalogus  III,  p.  146  sq.;  'Archiv  VII,  p.  808;  'Wiener  Sitzungsbcrichte'  LIV,  p.  199. 
Praebet  C.  170. 

Codex  Parisiensis  latinus  1537  (olim  Colbrrtinus),  membr.  saec.  X.  vel  XI.; 
cfr.  Catalogus  III,  p.  147;  'Wicner  Sitzungshcrii/i//'  LIV,  p.  200.    Continet  C.  169. 

Codcx  Parisiensis  latinus  1550,  chart.  saec.  XVI.;  cfr.  Cafalogus  III,  p.  149. 
Inest  C.  293. 

Codex  Parisiensis  latinus  2178  (olim  Colbertinus  4593,  deinde  regius  4323), 
membr.  saec.  XI. — XII.  compositus,  plagulas  liO  in  4°  contincns;  cfr.  Catalogus  III, 
p.  319;  Carpentier,  Al/phabetum  Tironianum  p.  .'!;  U.  Fr.  Kopp,  Palaeographia  critica  I, 
p.  31s  sqq. ;  Sickcl,  Acta  rcgum  Karolinorum  I,  p.  116  sqq.;  Schmitz,  Monumcnta  tachy- 
graphica  codieis  Parisicnsis  latini  2718,  fasc.  I,  p.  III  sqq.  et  p.  45,  ubi  cditum  est  ex 
hoc  codice  C.  137,  quod  ibidem  notis  Tironianis  perscriptum  legitur. 

Codex  Parisiensis  latinus  2826  (olim  S.  Martialis  Lcmovicensis),  membr.  saec. 
IX.  X.,  4°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  336  sq.;  MG.  EE.  IV,  p.  12.    Exhibet  C.  170. 

Codex  Parisiensis  latinus  2853  (olim  J.  B.  Massoni),  mcmbr.  circa  annum  840. 
conscriptus;  cfr.  Catalogus  III,  p.  342  sq.    Tradit  C.  198. 


XXII 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


Codex  Parisiensi s  latinus  2866  (olim  Colbertinus),  membr.  saec.  IX.  X.; 
cfr.  Catalogus  III,  p.  345;  'Archiv1  VII,  p.  44.    Insunt  C.  305  et  306. 

Codex  Parisiensis  latinus  3833  (olim  Colbertinus  962,  deinde  regius  3887), 
membr.  saec.  X.,  fol.  168  in  2°  min.;  cfr.  Catalogus  III,  p.  517;  'Wiener  Sitzungs- 
berichtc"  LIV,  p.  228  sqq.    Exhibet  C.  14. 

Codex  Parisiensis  latinus  3839,  membr.  saec.  IX.;  cfr.  Catalogus  III,  p.  517 ; 
'Archiv'  VII,  p.  46.    Leguntur  in  hoc  codice  Ansegisi  collectionis  fragmenta. 

Codex  Parisiensis  latinus  3839 A  (olim  Baluzianus),  membr.  saec.  IX.;  cfr. 
Catalogus  III,  p.  517  sq.;  'Archiv1  VII,  p.  46.  Servat  C.  293  et  Ansegisi  collectionis  fragmenta. 

Codex  Parisiensis  latinus  3842 A  (olim  Thuanms1,  deinde  Colbertinus  932, 
tum  regius  3887),  membr.  saec.  IX.— X.,  fol.  191  in  2°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  518  sq.; 
'Wiener  Sitzungsberichte'  LIV,  p.  232.  TJt  codex  Parisiensis  latinus  1454,  cuius  exem- 
plar  est,  praebet  C.  1. 

Codex  Parisiensis  latinus  3846  (in  monasterio  S.  Amandi  m  diocesi  Tornacensi 
quondam  asservatus,  deinde  Tellerianus,  tum  rcgius  3665),  membr.  saec.  IX.,  fol.  266 
in  2°  mai.;  cfr.  Catalogus  III,  p.  519;  'Archiv1  VII,  p.  46,  ubi  saec.  XI.  attribuitur; 
'Wiener  Sitzungsberichte'  LIV,  p.  233;  MG.  Conc.  I,  p.  XV.    Continet  C.  1  et  5. 

Codex  Parisiensis  latinus  3878  (olim  Faurianus,  tum  regius  4242),  membr. 
saec.  X.,  fol.  171  in  4°,  exemplar  est  codicis  Monacensis  latini  3853;  cfr.  Catalogus  III, 
p.  524  et  'Archiv'  VII,  p.  46,  ubi  sacc.  XII.  attribuitur;  'Wiener  Sitzungsberichte'  LIII, 
p.  253;  'Neues  Archiv'  XIX,  p.  128  sqq.;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  13.  Insunt  C.  13. 
15.  16.  20.  23.  36.  42.  52.  55.  66.  68.  78.  94.  95.  98.  131.  134.  157.  163.  165.  167.  176. 
188.  191.  192.  193.  195.  196.  242.  252  (form.  vulg.).  273.  287.  293  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Parisiensis  latinus  4280 A  (olim  S.  Remigii  Remensis,  deinde  Col- 
bertimis  3029,  tum  regius  4240B),  membr.  saec.  X.,  fol.  107  in  4°;  cfr.  Catalogus  III, 
p.  573 ;  'Wiener  Sitzungsberichte  LIV,  p.  256  sqq.;  Maassen,  l.  I.  I,  p.  846  sqq.  In  hoc 
codice  invcniuntur  C.  138.  139.  140.  141. 

Codex  Parisiensis  latinus  4404  (olim  Narbonensis,  deinde  Colbertinus  2436,  tum 
regius  4890.  2.  2),  membr.  saec.  IX.  in.,  fol.  234  in  4°  mai.;  cfr.  Catalogus  III,  p.  589;  Par- 
dessus,  l.  I.  p.  X  sqq. ;  Haenel,  l.  l.p.  XLIV;  'Archiv'  VII,  p.  733  sqq.;  MG.  LL.  III,  p.  2, 
V,  p.  196;  MG.LL.nat.  Germ.  V,  p.  12.  Traduntur  hoc  codice  C.  3.  4.  7.  39.  40.  67.  82. 

Codex  Parisiensis  latinus  4409  (antea  Colbertinus  1197,  deinde  regius  5184), 
membr.  saec.  IX,  fol.  183  in  4°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  589  sq.;  Pardessus,  1. 1  p.  XIII sq.; 
Haenel,  l.  I.  p.  LXXI.  LXXV;  'Archiv'  VII,  p.  743;  MG.  Form.  p.  131.    Inest  C.  7. 

Codex  Parisiensis  latinus  4417  (olim  canonicorum  Aniciensium,  deinde  Col- 
bertinus  826,  tum  regius  5159.  9.  5),  membr.  saec.  IX.  vel  X,  fol.  185  m  2°  min.;  cfr. 
Catalogus  III,  p.  591;  Pardessus,  1. 1.  p.  XlVsq.;  Haenel,  1. 1.  p.  LXXVsq.;  'Archiv  XI, 
p.586sqq.;  MG.  LL.  III,  p.  9.  188  sq.  249.  510  sq.,  V,  p.  200 ;  MG.  LL.  nat.  Germ. 
II,  p.  17,  V,  p.  16;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  8.    Exhibet  C.  68.  167,4.  184.  186.  189. 

191.  192.  193  et  Ansegisi  collectionem. 

Codex  Parisiensis  latinus  4613  (olim  Colbertinus,  a  Baluzio  Thuaneus 
appellatus),  mcmbr.  saec.  X,  fol.  100  in  2°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  614;  Baudi  a  Vesme, 
l.  l.p.  XXIX;  Boretius,  l.  I.  p.  44  sq.;  'Archiv'  VII,  p.  773  sqq.;  MG.  LL.  IV, p.  XXVI sq. 
LI.  Tradit  C.  20.  22.  23.  25.  33.  39.  40.  94.  96.  98.  105,  4.  5.  121.  141.  158.  165.  191. 

192.  201.  214.  215.  219,3.4. 

Codex  Parisiensis  latinus  4626  (olim  Matisconensis,  deinde  Bigotianus  128, 
tum  regius  5189),  membr.  saec.  X.  ex.  vel  XI.  in.,  fol.  129  in  2°;  cfr.  Catalogus  III, 

1)  De  alio  codice  Thuaneo,  qui  periisse  videtur,  v.infra  Baluze,  Capitularia;  cfr.  praeterea  codices 
Parisienses  latini  4013  et  4038. 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XXIII 

p.  615;  Pardessus,  l.  I.  p.  XVI  sq.;  Haenel,  l.  I.  p.  LXXVI;  MG.  LL.  III,  p.  517  sq.; 
MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  15.  In  hoc  codice  servantur  G.  20.  39.  40.  57.  138.  139. 
140.  141.  260.  266.  267.  274. 

Codex  Parisiensis  latinus  4627,  membr.  saec.  IX.  vel  X.,  fol.  149  in  4°  min.; 
cfr.  Catalogus  III,  p.  615;  Pardessus,  l.  I.  p.  XVII  sq. ;  Holder,  cLex  Salica  .  .  .  nach 
der  Handschrift  von  Sens  —  Fontaineblcau  —  Paris  4627'  p.  38  sqq.;  3IG.  Form.  p.  34  sq. 
Exhibet  C.  7. 

Codex  Parisiensis  latinus  4628  (antea  Colbertinus  5453,  tum  regius  5289.  6), 
membr.  saec.  IX.  vel  X.,  8°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  615  sq.;  Pardessus,  l.  I.  p.  XVIII; 
MG.  LL.  III,  p.  6,  V,  p.  200;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  14.  In  hoc  codice  inveniuntur 
C.  39.  40.  139.  140.  141.  156. 

Codex  Parisiensis  latinus  4628 A  (olim  abbatiae  S.  Dionysii  in  Francia), 
membr.  saec.  X.,  4°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  616;  'Notices  et  extraits  de  la  bibliofhcque  du 
roi'  XIII,  2,  p.  62  sqq.;  Pardessus,  l.  I.  p.  XVIII  sqq.;  MG.  LL.  V,  p.  270;  31G.  Capit.  I, 
p.  391  No.  11.  Continet  C.  3.  7.  20.  22.  28.  39.  40.  43.  44.  61.  63.  77.  139.  140.  141. 
142  167,  7.  184.  186.  187.  188.  189.  191.  192.  193.  297  et  Ansegisi  collectionem. 

Codex  Parisiensis  latinus  4629  (olim  Colbertinus  4059,  tum  regius  5189.  3.  3), 
membr.  saec.  IX.,  2°  long. ;  cfr.  Pardessus,  l.  I.  p.  XX ;  'Archiv'  VII,  p.  745 ;  3IG.  LL.  V, 
p.  196,  ubi  sicut  in  Catalogo  III,  p.  616  saec.  X.  attribuitur;  3IG.  Form.  p.  166.  Fx- 
stant  in  codice  C.  7.  39.  40.  41.  43.  44.  57.  67. 

Codex  Parisiensis  latinus  4631  (olim  Faurianus),  partim  membr.,  partim 
chart.  saec.  XV.,  exemplar  est  codicis  Parisiensis  latini  4628A;  cfr.  Catalogus  III, 
p.616;  Pardessus,  l.  I.  p.XX;  3IG.  LL.  V,  p.270;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  12. 
Leguntur  in  codice  G.  3.  28.  139  et  Anscgisi  collcctio. 

Codex  Parisiensis  latinus  4632  (olim  Mazarincus  ct  a  Baluzio  Regius  appd- 
latus),  membr.  saec.  X.  in  ecclesia  S.  Estefani  in  villa  nomine  Templova  scriptus,  4°; 
cfr.  Catalogus  III,  p.  616  sq.;  Pardessus,  l.  I.  p.  XXI;  'Archiv'  VII,  p.  752;  3IG.  LL.  III, 
p.  6.    Praebet  C.  39.  40.  104,  7.  134.  139.  142. 

Codex  Paris icnsis  latinus  4634  (olim  ecclesiae  S.  3Iariae  ct  S.StephaniSenonum, 
deinde  Baluzianus  202,  tum  regius  4243.  2),  membr.  saec.  IX.  vel  X.;  cfr.  Catalogus  III, 
p.  617;  31G.  LL.  I,  p.  270;  31G.  Capit.  I,  p.  391  No.  33.  Exhibet  Ansegisi  colleciionem. 

Codcx  Parisiensis  latinus  4635  (olim  3Iazarineus  et  a  Baluzio  Tilianus  dictus), 
membr.  saec.  X,  4°  mai.;  cfr.  Catalogus  III,  p.  617 ;  3IG.  LL.  I,  p.  269;  31G.  Capit.  I, 
p.  391  No.  34.    Invcniuntur  in  hoc  codice  C.  167, 6  et  Anscgisi  collectio. 

Codex  Par isiensis  latinus  4636  (olim  Cangii  144,  deinde  regius  4243),  membr. 
saec.  IX.  ex.  vel  X.  in.;  efr.  Catalogus  III,  p.  617;  31G.  LL.  I,  p.  270;  3IG.  Capit.  I, 
p.  391  No.  35.    Continet  Ansegisi  coUectionem. 

Codex  Parisiensis  latinus  4637  (olim  Colbertinus  467,  deiude  regius  4243A), 
membr.  saec.  X.  vel  XI,  2";  cfr.  Catalogus  III,  p.  617;  3IG.  LL.  I,  p.  269;  3IG. 
Capit.  I,  p.  391  No.  36.    In  hoc  codice  legitur  Ansegisi  coUectio. 

Codex  Parisiensis  latinus  463H  (olim  Pitltoei  et  Pitltocunus  a  lialuzio  dicfns, 
postea  J.  A.  Thuani,  deinde  Colbertinus  l~>')7,  tum  regius  4243.  1),  mrnthr.  succ.  X.  r<i  XI.. 
2";  cfr.  Catalogus  III,  p.  617;  MG.  LL.  1,  p.  XXXII.  270;  31G.  Capit.  I,  p.  391 
No.  37.  Insunt  in  hoc  codice  C.  77.  167,  7.  170.  184.  186.  189.  191.  192.  193.  204.  206. 
207.  227.  254.  255.  257.  258.  259.  260.  261.  262.  291.  292.  293.  294.  295  ct  Ansegisi 
collectio. 

Codex  Parisiensis  latinus  4758  (olim  Mazarineus,  tum  rcgius  4490),  membr. 
saec.lX.  in.,  4°  min.;  cfr.  Catalogus  III,  p.629;  'Archiv  VII,  p.  728;  Pardessus,  I.  I. 
p.  XXI  sq. ;  3IG.  LL.  III,  p.  516  sq. ;  31G.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  15.  Tradit  C.  39  ct  40. 

Codex  Parisiensis  latinus  4760  (olim  Buluzianus  365,  tum  regius  4263.  7), 


XXIV 


C0N8PECTU8  LIBROROI. 


membr.  saec.  X.  XI,  8°  mai:  cfr.  Catalogus  III,  p.  629  sq.:  Pardessus,  l.  /.p.  XXII  sq.; 
MG.  LL  I,  p.  XXX  sq.    Exhibet  C.  20.  37.  39.  40. 

Codex  Parisiensis  latinus  4761  (o/im  Phi/iberti  ex  gente  de  la  Mare  Divio- 
nensisj,  niembr.  saec.  X.,  4°  min.,  variis  fatis  insignis.  Trium  enim  partium  una  periit, 
qua  continebantur  C.  170.  (189).  (193).  282.  283.  Altera,  fol.  1—102  codicis  comp/ectens, 
ex  bibliotheca  Parisiensi  rapta  in  bib/iothecam  Ashburnhamensem  venit,  ubi  inter  codices 
Barrois  146  numerabatur,  unde  vero  postea  in  bibliothecam  Parisiensem  rediit;  huic 
nune  prinme  parti  codieis  Paris.  4761  insunt  C.  259  et  Ansegisi  coUectio;  cfr.  HG. 
CapU.  I,  p.  390  No.  4.  Tertia  denique,  fol.  26  comp/ectois,  item  ex  bib/iotheca  Parisiensi 
in  Ashburnhamensem  trans/ata  et  inter  codices  Barrois  73  numerata  tandem  patriae 
restituta  est.  Hae  in  parte  iam  a/tera  cod.  Paris.  4761  leguntur  C.  77.  184.  (189).  191. 
192.  (193).  272.  274;  cfr.  Delisle,  'Cata/ogue  des  manuscrits  des  fonds  Libri  et  Barrois1 
p.  196  sqq.,  qui  tabulam  praebet  capitum  nunc  deperditorum.  NonnuUa  parte  a  Boretio  et 
Krause  discrepat,  id  quod  ea  ratione  significavimus,  ut  quae  hi  in  codice  adhuc  exstare 
dicunt,  Delisle  vero  negat,  uncis  inc/userimus ;  cfr.  praeterea  quae  Krause,  MG.  Capit.  II, 
p.  355,  de  capite  281  monuit. 

Codex  Parisiensis  latinus  4762  (olim  Colbertinus),  membr  saec.  X. ;  cfr.  Cata- 
fogus  III,  p.  630;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  38.    Servat  Ansegisi  coUectionem. 

Codex  Parisiensis  latinus  4788  (olim  S.  Vincentii  Laudunensis1,  deinde  Balusia- 
nus  864,  tum  regius  46'joA),  membr.  saec.  IX.  vel  X.,  8°;  cfr.  Catalogus  III,  p.  632; 
Pardessus,  l.  I.  p.  XXIII  sq.;  MG.  LL.  I,  p.  XXTLL  Insunt  C.  39.  40.  138.  139.  140. 
141.  146.  147. 

Codex  Parisiensis  latinus  4995  (olim  Colbertinus  3287,  tum  regius  5192), 
membr.  saec.  X.,  2°;  cfr.  Catalogus  IV,  p.  27  sq.;  'Archiv1  VII,  p.  54;  MG.  LL.  III, 
p.  213.  Leguntur  in  hoc  codice  C.  34.  37.  39.  40.  43.  44.  54.  61.  62.  63.  67.  74.  139. 
140.  156. 

Codex  Parisiensis  latinus  5095  (olim  Tellerianus),  membr.  saec.X.;  cfr.  Cata- 
hgus  IV,  p.  39.    Exhibet  C.  273  et  297. 

Codex  Parisiensis  latinus  5577  (olimb.  Mariae  Lucionemensis,  deinde  Colber- 
tinus  4167,  tum  regius  4382.  5.  5),  membr.  saec.  X.,  8"  long.  ;  cfr.  Catalogus  IV,  p.  134  sq.; 
MG.  LL.  I,  p.  XX.    Inest  C.  31. 

Codex  Parisiensis  latinus  9008  est  membrana  saec.  VIII.  ex.  sub  vitro 
bodic  serrafa ;  <  fr.  Champof/ion  -  Figeac,  'Fragmcnt  inedit  de  fa  fin  du  VIII.  siec/e  re/a- 
tif  a  Vhistoire  de  Char/emagne'  p.  5  sqq.    Tradit  C.  111. 

Codex  Parisiensis  /atinus  9653  (o/im  J.  A.  Lescurii,  deinde  C/.  Ex  Pi/lii 
( i  (ilianopofitani,  tum  inter  supp/ementa  fatina  65),  membr.  saec.  IX.  X.,  fo/.  163  in  4°; 
cfr.  Pardessus,  /.  /.  p.  XXIV  sq.;  Haene/,  /.  /.  p.  LXII  sq.;  Ho/dcr,  'Lex  Sa/ica  .  .  . 
nach  dem  Codex  Lescrivanus  (Paris.  9653/  p.  28  sqq. :  De/is/e,  'Inventaire  des  manu- 
scrits  /atins  conserves  a  /a  bib/iothhque  nationa/e  sous  /es  numeros  8823 — 18613\  fasc.  I, 
p.  42;  MG  LL  III,  p.  509  sq.;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  17.  Exstat  m  hoc  codice 
C.  139. 

Codex  Parisiensis  /atinus  9654  (o/im  S.  Vincentii  Mettensis  et  coUegii  C/ara- 
montani,  tum  inter  supp/.  tat.  75),  membr.  saec.  X.  ve/  XI.,  4";  cfr.  Pardessus,  /.  /. 
p.  XXV  sq.;  'Archiv'  XI,  p.  589  sq.;  Detis/e,  /.  /.  fasc.  I,  p.  42;  MG.  LL.  III,  p.  8. 
189,  V,  p.199.  270;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  17.  Leguntur  in  hoc  codice  C.  12.  13. 
14.  15.  16.  20.  21.  23.  34.  36.  39.  40.  41.  42.  43.  44.  46.  48.  49.  51.  52.  53.  55.  56. 
57.  58.  59.  61.  62.  63.  64.  65.  66.  71.  72.  73.  74.  77.  78.  80.  119.  184.  186.  189.  191. 


1)  De  alio  codice  S.  Vincentii  Laudunensi  deperdilo  vel  ignoto  v.  infra  Baluze,  Capitularia,  et 
Sirmond,  Caroli  Calvi  capitula. 


CODICES  MANUSCRIPTT.  XXV 

192.  193.  195.  242.  243.  257.  258.  259.  260.  266.  268.  272.  273.  287.  292.  293  et 
Anscgisi  collcctio. 

Codex  Parisiensis  latinus  9656  (olim  monasterii  S.  Eufcmiae  Veronensis  P.  I. 
37),  mcmbr.  sacc.  XI,  fol.  115  in  4";  cfr.  Delisle,  1.1.  fasc.  I,  p.42;  MG.  LL.  IV, 
p.LVIHsqq.    Tradit  C.  219,  5. 

Codex  Parisien  sis  lat  inus  10753  (olim  ccclesiae  b.  Launomari  Claramontani, 
tutn  inter  suppl.  lat.  215,  a  Sirmondo  Blesensis,  a  Baluzio  et  Corbionensis  ct  Remensis 
vocatus),  mcmbr.  saec.  X.  ex.  vel  XI.  in.,  fol.  154  in  4";  cfr.  Pardcssus,  1. 1.  p.  XXV III  sq.; 
Haenel,  l.  I.  p.  XXVI  sq.  LXXIX  sq.;  'Archiv1  VII,  p.  729;  Delisle,  l.  I.  fasc.  I,  p.  92; 
MG.  LL.  III,  p.  1  sq.  10  sq.  518  sq.  591,  V,  p.  195  sq. ;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  15,  V, 
p.  12  sq.;  MG.  Form.  p.  605.    Hoc  codice  traduntur  G.  8.  39.  40.  44.  139. 

Codex  Par  isiensis  latinus  10754  (olim  collegii  Claramontani,  tum  intcr  sujijiI. 
lat.  303),  membr.  saec.  IX.  vel  X.,  4";  cfr.  Pardessus,  p.  XXIX  sq. ;  Delisle,  l.  I.  fasc.  I, 
p.  92.    Servat  C.  39.  43.  44. 

Codex  Par isiensis  latinus  10757  (olim  Rosniensis  2410,  tum  inter  suppl.  lat. 
1007),  mcmbr.  saec.  X.,  fol.  16  in  4";  cfr.  Duemmler,  'Das  Formelbuch  des  Bischofs 
Salomo  III.  von  Constanz  p.  XXIX  sqq. ;  Delisle,  I.  I.  fasc.  I,  p.  93;  MG.  Form.  p.  391. 
Servavit  unicum  c.  32  libclli  Walafridi  de  exord.  rer.  eccl. 

Codcx  Parisiensis  latinus  10758  (olim  S.  Rcmigii  Rcmcnsis,  postea  cdUegii 
Claramontani  620,  tum  inter  sujjjd.  lat.  164 hU),  mcmbr.  saec.  IX.  X.,  fol.  169  in  4°; 
cfr.  Pardessus,  l.  I.  p.  XXVI  sqq. ;  Delisle,  l.  I.  fasc.  I,  p.  93;  Einhardi  vita  Karoli  ed. 
Waitz  (Hannoverae  1890)  p.  XIX;  MG.  LL.  I,  p.  XXIX  sq. ;  MG.  Cupit.  I,  p.  392 
No.  41.  Praebet  C.  3.  7.  20.  22.  28.  39.  40.  77.  142.  167,  b.  8.  184.  186.  187.  188.  189. 
191.  192.  193  et  Ansegisi  collectioncm. 

Codex  Parisiensis  latintis  11015,  miscell.  saec.  XII. — XIV.  confectus;  cfr. 
Vaissette,  'Histoire  generale  de  Languedoc,  nouv.  ed'  IIb  p.  73;  Delisle,  l.  I.  fasc.  I,  p.  105  sq. 
Lcgitur  in  huius  codicis  jmrte  saec.  XII.  conscripta  tamquam  exemjylar  documenti  cuiusdam 
in  archivo  archiepiscopi  Xarbonensis  asservati  C.  76. 

Codex  Parisiensis  latinus  12097  (olim  Corbeiensis  26,  tum  Sangermanensis 
936),  membr.  saec.  VI. —  VII.  diversis  manibus  exaratus,  fol.  232  in  4°;  cfr.  Delisle,  l.  I. 
fasc.  II,  p.  36;  'Wiener  Sitzmigsberichte'  LIV,  p.  268  sqq.;  3IG.  Conc.  I,  p.  XII.  Serva- 
vit  C.  1.  2.  8. 

Codex  Parisiensis  latinus  18237  (olim  A.  Loiselii,  deinde  'Fond  de  Notre- 
Dame'  252  [F.  9J),  membr.  saec.  IX.,  8°;  cfr.  'Archiv'  VII,  p.  730  sq.;  Pardessus,  l.  J. 
p.  XXXI  sq.;  Delisle,  l.  I  fasc.  V,  p.  87;  MG.  LL.  III,  p.  9.  185;  3IG.  LL.  nat. 
Germ  V,  p.  16  •  MG.  Capit.  I,  p.  392  No.  39.    Insunt  C.  3.  7  ct  Ansegisi  collectio. 

Codex  Parisiensis  latinus  18238  (antea  'Fond  de  Notre-Dame'  244  [F.  4]), 
membr.  saec.  IX.  vel  X.,  8° ;  cfr.  Pardessus,  l.  I.  p.  XXX  sq.;  Delisle,  l.  I.  fasc.  V,  p.  88; 
MG.  LL.  I,  j).  XXV.  270;  MG.  Capit.  I,  p.  392  No.  40.  Tradit  C.  138.  139.  140. 
141  ct  Ansegisi  collcctionem. 

Codex  Parisiensis  latinus  18239,  saec.  XI.,  8°;  cfr.  Delisle,  I.  I.  fasc.  V, 
p.  88;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  24.    Exhibet  Ansegisi  collcctionem. 

Codex  Paris iensis  latinus  nouv.  acq.  204,  saec.  IX.  —  XI.  attributns,  fol.  95 
in  8°;  cfr.  Delisle,  'Manicscrits  latins  et  franmis  ajoutes  aux  fonds  dcs  nounilcs  acqui- 
sitions  pendant  les  annees  1875— 189T,  I,  p.  380  sq.;  'Neues  Archiv1  VIII,  p.  202,  XII, 
p.  579  sqq.;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  16,  V,  p.  16.  Leguntur  in  hoc  codice  C.  139. 
141.  143.  144.  145. 

Codex  Parisiens  is  latinus  nouv.  acq.  1632  (olim  S.  Benedicti  Floriaccnsis, 
tum  Aurelianensis{),  membr.  ex  tribus  jmrtibus  saec.  IX.— X.  confectis  comjwsitus,  fol.  152 


1)  Hoc  nomine  appellatur  JIG.  Capit.  I,  p.  392  No.  45. 

LL.  CAPITULARIA  II. 


IV 


XXVI 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


in  2° ;  cfr.  'Catalogue  general  des  manuscrits  des  bibliothcques  puhliques  de  France,  Departe- 
ments'  XII,  p.  270  No.  662;  Delisle,  1. 1.  I,  p.  49.  94.  340;  Delisle,  'Catalogue  des  manuscrits 
des  fonds  Libri  et  Barrois'  p.  111  sqq.  Inveniuntur  in  hoc  codice  C.  293  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Parisiensis  latinus  inter  suppl.  lat.  1046  exemplar  modernae  aetatis 
est  legis  Salicae,  quae  in  codice  Lugdunensi  Vossiano  lat.  Q.  119  (v.  supra)  legitur;  cfr.  Par- 
dessus,  l.  I.  p.  XXXIII.    Legitur  in  hoc  codice  C.  4. 

De  codice  Patavino  S.  Antonii  182  v.  infra  Muratori,  Scriptores.  Pro  certo 
afftrmarc  non  ausim  hunc  codicem  eundem  esse  atque  eum,  quem  Minuciotti,  'Catalogo 
dei  codici  manoscritti  esistenti  nella  biblioteca  di  sanf  Antonio  di  Padovct  p.  62  No.  182 
descripsit  et  qui  saec.  VIII.  conscriptus  Augustini  libros  de  locutionibus  et  quaestionibus 
vcteris  testamenti  continet. 

Codices  S.  JPauli  in  Karinthia. 

Codcx  S.  Pauli  in  Karinthia  XXV—  (olim  Kruftianus,  deinde  monasterii 
S.  Blasii  in  Nigra  Silva),  membr.  intra  annos  817.  et  823.  exaratus,  fol.  184  in  4° ;  cfr. 
'Archiv1  III,  p.  78sqq.,  XI,  p.  574  sqq.;  Pardessus,  1 1.  p.  LXIV ;  Haenel,  l.  l.p.  LXXVIII; 
Boretius,  '  Capitidarien  im  Langobardenreicli  p.  29  sqq.;  MG.  LL.  III,  p.  7.  188.  514, 
IV,  p.  LI;  MG.  LL.  V,  p.  199;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  16,  V,  p.  15.  In  hoc  codicc 
exstant  C.  20.  39.  41.  43.  44.  46.  47.  88.  90.  92.  93.  94.  95.  98.  99.  113.  134.  139. 
140.  141.  158.  165.  181. 

Codcx  S.  Pauli  in  Karinthia  XXV^  (quondam  monasterii  S.  Blasii  in  Nigra 
Silva),  membr.  saec.  IX.  vel.  X.,  fol.  168  in  8°  long.;  cfr.  'Archiv'  III,  p.  82;  MG.  LL.  I, 
p.  XXII.    Praebet  C.  125  et  126. 

Codex  S.  Pauli  in  Karinth  ia  XXV j  (antca  fortasse  monasterii  Augiae  maioris), 
membr.  saec.  IX.,  fol.  192  in  2°  min.;  cfr.  'Archiv1  III,  p.  82;  'Neues  Archiv1  I,  p.  413; 
MG.  LL.  I,  p.  XX.    Inest  C.  133. 

Codex  Petropolitanus  0.  II.  11  (antea  musei  Petri  DubroivsJei),  membr.  saec.  IX, 
fol.  40  in  4°;  cfr.  Hube,  'La  loi  salique'  p.  XIX  sqq. ;  'Neues  Archiv''  V,  p.  614  sqq. 
Exhibet  C.  39  et  40. 

Codices  Pictavienses. 

Codex  Pictaviensis  121  (antea  6,  olim  S.  Hilarii  Pictaviensis),  membr.  saec.  XI. 
ex.  vel  XII.  in.,  fol.  104  in  2°  long.;  cfr.  'Catalogue  gencral  des  manuscrits  des  biblio- 
theques  publiques  de  France,  Departements'  XXV,  p.  40.    Inest  C.  252  (can.  brev.). 

Codex  Pictaviensis  162  (antea  154)^,  membr.  saec.  IX.,  fol.  88  in  2°;  cfr. 
'Catalogue  general,  Dcpartements'  XXV,  p.  256  sq.    Legitur  hoc  in  codice  C.  149. 

Codex  Pommersfeldensis  2875,  chart.  saec.  XVI.  ex.,  2°;  cfr.  'Archiv1  IX, 
p.  537  sq. ;  MG.  EE.  III,  p.  222.    Inest  C.  10. 

Codex  Pragensis2  musei  Bohemici  277,  saec  XI.;  cfr.  MG.  Capit.  I,  p.  359. 
Praebet  C.  176. 

Codex  ecclesiae  Reatinae  Arm.  V.  L.,  saec.  XI.;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.488; 
MG.  Capit.  I,  p.  96,  40.  Legitur  m  hoc  codice  C.  33,  c.  27. 

1)  Quantum  conieeture  licet  hic  codex  idem  est  atquc  ille  codex  Pictaviensis,  liber  scilicet  manu- 
scriptus  Parthenonis  S.  Orucis,  cui  titulus  est  testamentum  S.  Badegundae,  quem  adhibuit  Mabillon,  Vetera 
analecta,  1.  ed.,  I,  p.  299,  cuius  editionem  Boretius,  MG.  Capit.  I,  p.  302,  repetivit.  2)  Haud  scio  an 
hic  codex  idem  sit  atqiie  illc  musei  Bohcmici  Pragensis  I.  G.  13,  saec.  X.,  2°  min.,  quem  descripsit  Schulte, 
' Abhandlungen  der  Kdnigl.  Bdhmischen  Gesellschaft  der  Wissenschaften,  6.  Folgc',  tom.  II,  fasc.  II,  p.  14. 
Hic  enim  continet  fol.  1  constitutionem,  cui  titulus  est  „de  convicibus  (?)  et  calumniis  episcoporum  et  reli- 
quorum  ordinum."  Boretius  codicem  277  exhibere  dicit  item  fol.  1  luinc  capitis  inscriptionem  „de  homi- 
cidiis  ct  calumniis  episcoporum  et  reliquorum  ordinum." 


CODICES  MANUSCRIPTI.  XXVII 
De  codice  quodam  Remensi*  v.  infra  Sirmond,  Concilia. 

Codex  monasterii  Rivipullensis  =  Codex  Barcinonensis  archivi  coronae  Ara- 
goniae  40. 

Codiees  bibliothecarum  Momauarum. 

De  codice  quodam  bibliothecae  Barberinianae  v.  infra  cPAchery,  SpicUegium. 

Codex  bibliothecac  Barbcrinianac  XIV.  19,  membr.  saec.  IX.,  2° ;  cfr.  'Archiv1 
XII,  p.  380,  ubi  vero  haud  recte  sacc.  XI.  attribuitur.    In  hoc  codice  legitur  C.  170. 

Codex  bibliothecac  Barber inianae  XIV.  52  (2888),  membr.  saec.  IX.  vel  X., 
fol.  298  in  2°;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  381;  'Neues  Archiv  III,  p.  154  sq.;  'Wiener  Sitsungs- 
berichte  LIII,  p.  314  sqq.  406;  Maassen,  l.  I.  I,  p.  513 ;  'Bidlctino  Senese  di  Storia  Patria' 
III  (1896),  p.  491,  ubi  Patetta  C.  104,  l  hoc  codice  traditum  accuratius  edidit. 

Codex  Chisianus  F.  IV.  75,  membr.  versus  annum  1000.  conscriptus,  4";  cfr. 
'Archiv'  V,  p.  308  sq.,  XII,  p.  391;  Boretius,  '  Capittdarien  im  LangobardenreicV  p.  50  sqq.; 
MG.  SS.  III,  p.  695;  MG.  LL.  IV,  p.  LI.  Insunt  C.  20.  39.  40.  44.  61.  67.  88.  90. 
91.  92.  93.  94.  95.  98.  99.  102.  104,7.8.  134.  135.  139.  140.  141.  158.  159.  161.  162. 
163.  164.  165.  201.  208.  232. 

Codex  Corsinianus  14,  chart.  saec.  XVII.,  fol.;  cfr.  'Archiv  XII,  p.  393,  ubifalso 
numero  4.  insignitus  est;  'Rivista  italiana  per  le  sciense  giuridichc  XI,  p.  377  ann.  3. 
Exhibet  C.  225  et  230. 

Codex  Vallicellanus  A.  5,  membr.  saec.  IX.  vel  X.,  fol.339  in  4"  mai. ;  cfr.  'Archiv' 
XII,  p.  421;  'Neues  Architf  VIII,  p.  311;  'Wiener  Sitsungsberichte  LIII,  p.  339  sqq.  407; 
Maassen,  l.  I.  I,  p.  442  No.  35;  'Rivista  italiana'  XI,  p.  380  sq.  Traduntar  hoc  codicc 
C.  225  et  226. 

Codcx  Vallic  ellanus  G.16,  chart.  saec.  XVI.,  fol.  260  in  2°,  exemplar  codicis 
Bcllovaeensis  dcpcrditi;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  420.  Exstant  in  hoc  codice  C.  206.  207.  220. 
221.  242.  243.  244.  250.  251.  259.  260.  261.  262.  263.  264.  265.  266.  268.  269.  270. 
271.  272.  273.  274.  275.  276.  277.  278.  279.  295.  297.  298. 

Codex  Vallicellanus  C.  18,  chart.  saec.  XVII. ;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  423;  'Rivista 
italiana:  XI,  p.  377.    Exhibet  C.  225  et  230. 

Codex  Vallicellanus  C.23,  saec.XVL;  cfr.lNeues  Archiv1  VIII,  p.311;  'Rivista 
italiana'  XI,  p.  377.    Tradit  C.  230. 

Codex  Vallicellanus  C.24,  misc.  saec.  XVI.  ex.;  cfr.'Wiener  Sitsungsberichtc 
LIII,  p.  408;  'Rivista  italiamC  XI,  p.  377.    Leguntur  in  hoc  codice  C.  225  et  230. 

Codcx  Vallicellanus  G.  94,  chart.  saec.  XVI,  2°;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  424. 
Praebet  C.  10. 

Codex  VaUicellanus  N.  21,  chart.  saec.  XVI. — XVII.;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  425. 
In  hoc  codice  leguntur  C.  204.  205.  207.  227.  254.  255.  258.  259.  260.  261.  262.  291. 
292.  294.  295. 

De  codice  bibliothecae  Vat icanae  v.  infra  (XAchery,  Spicilegium. 

De  codice  Vaticano  'vettistissimo'1  v.  infra  Baluse,  Capitularia. 

Codices  Vaticani  1146,  1147,  1148,  de  quorum  aetate  nihil  inveni  (cfr.  'Archiv' 
XII,  p.  223),  exhibent  C.  177 ;  codd.  Vatic.  1147  et  1148  praebent  etiam  Walafridi  libellum 
de  exord.  rer.  eccl. 

Codex  Vaticanus  1339,  membr.  saec.  XI.,  fol.  317  in  2°;  cfr.  'Archiv1  XII, 
p.  225;  'Neues  Archiv'  I,  p.  569,  VII,  p.  312,  XX,  p.  313.    Inest  C.  223. 

Codex  Vaticanus  1342,  saec.  IX.  ex.  vel  X.  in.,  fol.  213;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  225; 
'Neucs  Archiv  VIII,  p.  310 ; '  Wiener  Sitzunejsbcrichtc  LI  V,  p. 395 ;  Maassen,  1. 1. 1,  p.  512  sq. 
Traditur  hoc  codice  C.  180. 

1)  Quattuor  alii  codices  olim  S.  Keniigii  Kernensis  crant,  Berolinensis  scilicet  1(>3,  Parisienses  latini 
4280A  et  10758,  Vatieanus  reyinae  Christinae  417;  cfr.  praetcrea  codex  Parisiensis  tatinus  10753. 

IV* 


xxvm 


i 

CONSPECTUS  LIBRORUM. 


Codex  Vaticanus  3827  (olim  S.  Petri  Bellovacensis  l) ,  membr.  saec.  X.  XI., 
fol.  209  in  4";  cfr.  'Archiv'  V,  p.  463  sq.,  XII,  p.  237;  'Neues  Architf  VIII,  p.  312  sq.; 
'Wiener  Sitzungsberichte  LIII,  p.  397 ;  Maassen,  l.  I.  I,  p.  778  sq.;  MG.  Conc.  I,  p.  XV. 
Insunt  C.  5.  12.  13.  14.  185.  299.  300. 

Codex  Vaticanus  3922,  chart.  saec.  XVI.  vel  XVII.,  2°;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.240; 
MG.  LL.  I,  p.  XXXV.    Praebet  C.  45. 

Codex  Vaticanus  4159,  membr.  saec.  IX.  vel  X.  in.,  fol.  112  in  8°  min.;  cfr. 
'Archiv'  V,  p.  314  sq.,  XII,  p.  243;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  7.    Inest  Ansegisi  collectio. 

Codex  Vaticanus  4899,  chart.  saec.  XVI.  in.,  fol.  540  in  2°;  cfr.  'Archiv1  XII, 
p.  244;  'Rivista  italiana  per  le  sciense  giuridiche1  XI,  p.  376  ann.  8.  Leguntur  in  hoc 
codice  C.  225  et  230. 

Codex  Vaticanus  4979,  membr.  saec.  XI.,  4°;  cfr.  MG.  LL.  IV,  p.  205  ann.  2. 
Exhibet  C.223. 

Codex  Vaticanus  4982,  saec.  XVII.  velXVHL,  fol.  304  in  2°,  exemplar  codicis 
Bellovacensis  deperditi;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  246;  'Neues  Architf  III,  p.  150.  Inveniuntur 
in  hoc  codice  C.  204.  205.  206.  207.  220.  221.  242.  243.  244.  250.  251.  257.  259.  261. 
262.  263.  264.  265.  266.  268.  269.  270.  271.  272.  273.  274.  275.  276.  277.  278.  279. 
295.  297.  298.  299. 

Codex  Vaticanus  5359  (olim  Theodorici  a  Malsen  Ultraiectini,  deinde  ut  videtur 
ex  bibliotheca  Ursiniana  in  Vaticanam  translatus),  membr.  saec.  IX.  ex.  vel  X.  in., 
fol.  146  in  4°;  cfr.  'Archiv'  IV,  p.  372,  V,  p.  239  sqq.,  XII,  p.  250;  Baudi  a  Vesme, 
Edicta  regum  Langobardorum  p.  XXVIII  sq.;  Boretius,  l.  I.  p.  45  sq.;  MG.  LL.  IV, 
p.  XXIV  sq.    Servat  C.  163.  165.  201. 

Codex  Vaticanus  5748  (olim  S.  Columbani  de  Bobio),  membr.  saec.  X,  4°;  cfr. 
'Archiv'  XII,  p.  251 ;  'Neues  Archiv'  I,  p.  571.    In  hoc  codice  cxstat  C.  248. 

Codex  Vaticanus  6209,  fortasse  saec.  XI.  conscriptus;  cfr.  'Wiener  Sitzungs- 
berichte'  XLIX,  p.  730.    Praebet  C.  252  (can.  brev.). 

Codex  Vaticanus  inter  codices  reginae  Christinae  263,  membr<  saec. 

X.  -XIV.  compositus,  fol.  235  in  8";  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  271  sq.;  'Neues  Archiv1  III, 
p.  152;  MG.  LL.  IV,  p.  Llsq.  Hoc  codice  cxhibentur  C.  20.  44.  87.  93.  202.  224.  225.  232. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  291  (olim  Petavianus),  chart.  saec.  XVI., 
exemplar  codicis  Bellovacensis  deperditi;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  273.  Hic  leguntur  C.  7. 
206.  207.  220.  221.  242.  243.  244.  246.  250.  251.  259.  260.  261.  262.  263.  264.  265. 
266.  268.  269.  270.  271.  273.  274.  275.  276.  277.  278.  279.  295.  297.  298. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  417  (olim  S.  Remigii  Remensis),  membr. 
saec.  X.  vel  XI.,  4";  cfr.  'ArchW  XII,  p.  279;  MG.  Capit.  I,  p.  391  Nc?  23.  Tradit 
C.  184.  186.  191.  192.  193  et  Ansegisi  collectionem. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  447,  membr.  saec.  IX.  ex.  vel  X.  in.  vel 

XI.  ,  fol.  72  in8°;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  281;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  22.  Ab  utroque,  a 
Bethmanno  et  a  Boretio,  schedae  a  b.  m.  Krause  relictae  discrepant.  Inest  Ansegisi  collectio. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  520  (olim  vel  S.  Benedicti  Floriacensis 
ad  Ligerim  vel  monasterii  S.  Petri  Corbeiensis,  deinde  P.  Danielis,  tum  Petavianus) ,  ex 
diversis  partibus,  membranaceis  et  chartaceis,  saec.  X.—XV.  scriptis  compositus,  2";  cfr. 
'Archiv1  XII,  p.  286  sq.;  'Neues  Archiv"  III,  p.153;  Mai,  Spicilegium  Romanum  VI, 
p.  181  sqq.;  MG.  LL.  III,  p.  590  sq.;  MG.  LL.  nat.  Germ.  II,  p.  21,  V,  p.  11  sq.  Tradun- 
tur  hoc  codice  C.  3.  7.  20.  62.  82.  83.  84.  104,  2.  131, 6. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  8462  (olim  A.  Petavii  et pristinis  numeris 

1)  De  alio  codice  Bellovacensi  deperdito  eiusque  exemplaribus  cfr.  quae  supra  monuimus;  cfr.  praeterea 
Codex  Vaticanus  reginae  Clvristinae  980.  2)  Codices  Vaticani  reginae  Christinae  556  et  571,  qui  capitularia 
et  capitularium  fragmenta  servare  dicunhvr  (cfr.'Archiv'  XII,  p.290.  293  sq.),  hac  in  editione  adhibiti  non  sunt. 


■ 


CODICES  MANUSCEIPTI.  XXIX 

1170,  1029,  1287  insignitus),  membr.  saec.  IX.— X.,  fol.  114  in  4°;  cfr.  Pardessus,  l.  I. 
p.  XLIXsq.;  Haenel,  1.1.  p.  LXXXVII;  'Archiv'  XII,  p.  308  sq.;  W.Schmitz,  'Mis- 
cellanea  Tironiana  aus  dem  Cod.  Vat.  reg.  Christ.  846  (fol.  99—114);  p.  1  sq.  Servat  C.  7  et  20. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  974  (olim  Petavianus),  saec.  X.  vel  XI.; 
'Archiv'  XII,  p.  311 ;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  28.    Praebet  Ansegisi  collectionem. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinac  980  (olim  A.  Petavii),  ex  partibus 
saec.  X.—XII.  compositus;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  311  sq.  Ex  parte  saec.  X.  conscripta 
olimque  S.  Petri  Bellovacensis  recepta  sunt  C  194.  257.  258.  272.  292.  293. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  991  (olim  A.  Petavii),  mcmbr.  saec.  IX. 
ex.  velX.,  fol.  167  in  4°;  cfr.  'Archiv'  XI,  p.  584  sq.,  XII,  p.  312;  Pardessus,  l.  l.p.  Llsq.; 
MG.  LL.  III,  p.  7.  188.  249,  V,  200;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  15.  Legitur  m  hoc 
codice  C.  68. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinac  1000hh,  membr.  saec.  X.,  4°;  cfr.^Archiv1 
XII,  p.  312.  In  insigniendo  codice  Bethmannum  secuti  sumus,  non  Boretium,  qui  hunc 
codicem  (MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  21)  'codicem  Vaticanum  reginae  Christinae  1000'' 
appellat.    Exstant  in  hoc  codice  C.  157  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  1036  (olim  A.  Petavii),  saec.  XV.  vel 

XVI,  fol.  147  in  4°;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  313;  Pardessus,  l.l.p.  LIII  sq.;  MG.  Capit.  I, 
p.  391  No.  30.  Exhibet  C.  3.  20.  39.  40.  43.  44.  46.  67.  74.  80.  105,  2  et  Ansegisi 
collcctionem. 

Codex  Vaticanus  reginac  Christinae  1041,  chart.  saec.  XVII.;  cfr.  'Archiv1 
XII,  p.  313.    Continet  C,  12.  13.  14.  185. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  1050  (olim  A.  Petavii),  mcmbr.  saec.  X. 
vel  saec.  XI.  in.,  fol.  165  in  2";  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  313;  Pardessris,  l.  I.  p.  LIV; 
Haenel,  l.  I.  p.LXXXVIII;  MG.  LL.  III,  p.7  sq.  195.  585  sqq.,  IV,  p.200;  MG.  LL. 
nat.  Germ.  II,  p.  20,  V,  p>.  15.    Inveniuntur  in  hoc  codice  C.  39  et  40. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  1283,  ex  partibus  saec.  X. — XIII.  con- 
fectus ;  cfr.  'Archiv'  XII,  p.  315  sq.    In  parte  saec.  X.  lcgitur  C,  194. 

Codex  Vaticanus  reginae  Christinae  1728,  chart.  saec.  XV.  vel  XVI.  vel 

XVII.  ,  fol.  161  in  4";  'Archiv  XII,  p.  325;  Pardessus,  l  l.  p.  LIX;  MG.  Capit,  I, 
p.  166;  unoquoque  loco  alii  saeculo  attribuitur.    Tradit  C.  3.  74.  80. 

Codex  Vaticano-Ottobonianus  258  (olim  reginae  Christinae  1233),  membr. 
saec.  X.,  4"  min.;  cfr.  'Archiv'  V,  p.  583,  XII,  p.  359;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  20.  Ex- 
hibet  Ansegisi  cottectionem. 

Codex  Vaticanus  inter  Palat  inos  289  (olim  Moguntinus),  membr.  saec.  IX., 
fol.  64  in  4";  cfr.  'Archiv"  III,  p.  154,  V,  p.  305  sq.,  XII,  p.  333  ;  Bibliofheca  Vaticana, 
Codices  Palatini  latini  I,  p.  74;  MG.  LL.  V,  p.  5.    Insunt  C.  26.  27.  42.  78.  118. 

Codex  Vaticanus  Palatinus  577  (olim  eeclesiae  S.  Martini  Moguntini),  memhr. 
saec.  VIII.  vel  IX.,  fol.  75  in  4";  cfr.  'Archiv1  V,  p.  303  sqq.,  XII,  p.  338;  'Ncues  Archiv' 
VIII,  p.  307;  'Wiener  Sitsungsberichte  1,111,  p.  402  sq.,  LVI,  p.  500  sqq.;  Maassen, 
1. 1. 1,  p.  425  sq.;  Muettenhoff  et  Scherer,  'Denhmibr  deutscher  Pocsie  und  Prosa\  3.  vd.,  1 1. 
p.  316  sq. ;  Codices  Vaticani  Palatini  latini  I,  p.  191  sq.  Servat  C.  10.  11. 14. 106.  107.  108. 

Codex  Vaticanus  Palatinus  582  (olim  ecdesiac  S.  Martini  Moguntini),  membr. 
saec.  IX.  vel  X.,  fol.  155  in  4°;  cfr.  'Archiv1  XII,  p.  339;  'Neues  Archiv"1  VIII,  p.  313; 
Codices  Vaticani  Palatini  latini  I,  p.  193  sqq.;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  18.  Continet 
C.  12.  13.  14.  15.  16.  20.  21.  23.  34.  36.  39.  40.  41.  42.  43.  44.  46.  48.  49.  51.  52.  53. 
55.  56.  57.  58.  59.  61.  62.  63.  64.  65.  66.  71.  72.  73.  74.  77.  78.  80.  119.  184.  186. 
189.  191.  192.  193.  195.  242.  243.  257.  258.  259.  260.  266.  268.  272.  273.  287.  292. 
293  et  cottectionem  Ansegisi. 

Codex  Vaticanus  Palatinus  583,  membr.  saec.  IX.  vel  X.,  fol.  224  in  4";  cfr. 


XXX 


CONSPCTUS  LIBKORUM. 


'ArchW  XII,  p.339;  'Ncues  ArcJiiv1  VIII,  p.  307  sq.;  Codices  Vaticani  Palatini  latini 
I,  />.  196;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  29.    Leguntur  in  Jwc  codice  C.  10  et  Ansegisi  coUectio. 

Codcx  Vaticanus  Palat  inus  773,  membr.  sacc.  X.,  fol.  57  in  8°;  cfr.  'Arcliiv1 
V,  p.218sq.,  VII,  p.750,  XII,  p.342;  Codices  Vaticani  Palatini  latini  I,  p.276;  MG. 
LL.  V,  p.  197.    Praebet  C.  39.  40.  41. 

Codex  Vaticanus  Palatinus  973,  membr.  saec.  X.velXI.  in.,  4";  cfr.  'Archiv1 
XII,  p.  349  sq.;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  19.    Exhibet  C.  249  et  Ansegisi  collectionem. 

Codices  SaUshurf/enses  S.  Vetri. 

Codex  Salisburgcnses  S.  Petri,  a  VIII.  7  (antca  D,  29),  memhr.  saec.  XII. 
in.,  fol.  74  in  2°;  cfr.  'Arcliiv1  IX,  p.  482,  X,p.  015;  'Mittheihtngm  der  Gesellschaft  fur 
Salsburger  Landeskunde\  XXIV,  p.  51  sq.  Exstant  in  hoc  codice  C.  170  et  252  (can.  brev.). 

Codex  Salisburgensis  S.  Petri,  a  IX.  32  (antea  R,  tum  I),  28),  mcmbr. 
saec.  XI.  vcl  XII,  fol.  218  in  2°  min.;  cfr.  'ArcJiiv'  IX,  p.  482,  X,  p.  610;  'Wiener 
Sitzungsbt  riclitf'  XLl V,  p.  437  sq.,-  ubi  saec.  X.  ex.  vel  XI.  in.  attribuitur;  'Archiv  fiir 
Jcatholisches Kirchenrechf  XLVIl,  p.  202.  Inveniuntur  in  hoc  codice  C.  10.  11.  249.  252 
(form.  vtdg.  et  can.  brcv.). 

(Jodices  Sangallcnscs. 

D>e  codicc  Sang allensi  v.  infra  Canisius,  Antiquae  lectiones. 

Codcx  Sangallensis  278,  membr.  saec.  IX.,  pag.  514  in  4°;  cfr.  (Scherrer), 
'  VerzeicJmis  der  Ilandschriften  der  Stiftsbibliothek  von  St.  Gallen'  p.  106.  Tradit  inde 
a  c.  29.  Walafridi  libellum  de  cxord.  rer.  eccl. 

Codex  Sangallensis  296,  membr.  saec.  IX.,  pag.  216  in  4°  mm. ;  cfr.  'Archiif  V, 
p.  208;  Scherrer,  l.  I.  p.  109.    Inest  C.  248. 

Codex  Sangallensis  446,  membr.  saec.  X.,  pag.344  in  4°;  cfr.  Arcliiv  V,  p.  305 
ann.  * ;  Scherrer,  l.  I.  p.  144  sqq.   Continct  C.  177  et  Walafridi  libeUum  de  exord.  rer.  cccl. 

Codex  Sangallensis  727,  membr.  saec.  X.  XI,  pag.  256  in  2";  cfr.  'Archiv1  V, 
p.  315 ;  Schcrrer,  l.  I.  p.  233 ;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  31.  Exhibct  Ansegisi  coUectioncm. 

Codex  Sangallensis  728,  membr.  saec.  IX.  X.,  pag.  220  in  4";  cfr.  'Archiv1  V, 
p.  210  sq.,  VI,  p.  478  sq.;  Scherrer,  l.  l.p.  233;  MG.  LL.  V,  p.  200;  MG.  Capit.  1,  p.  391 
No.  32.    Leguntur  in  hoc  codice  C.  39  et  Ansegisi  collectio. 

Codex  Sangallensis  729  (olim  Egidii  Tschudi),  membr.  priorc  parte  saeculi  IX. 
scriptus,  pag.  404  in  4";  cfr.  'Archiv'  V,  p.  215  sq.,  VI,  p.  479  sqq.,  VII,  p.  745.  757; 
Pardessus,  l.  I.  p.  LXIII;  Haenel,  l.  I.  p.  LXXVIII  sq. ;  Scherrer,  l.  I.  p.  235  sq.;  MG. 
LL.  III,  p.  2  sq.;  MG.  LL.  nat.  Gcrm.  V,  p.  12.    Praebet  C.  7. 

Codex  Sangallensis  731,  membr.  mensibus  octobris  ct  novcmbris  anni  794.  a 
Vandalgario,  canonico  ecclesiae  S.  Pauli  Pisuntinensis,  conscriptus,  pag.  342  in  8°  mai.; 
cfr.  'Archiv1  III,  p.  85  sq.,  VI,  p.  483  sqq.,  VII,  p.  741,  XI,  p.  213  sqq.;  Pardcssus, 
l.  I.  p.  LXIII  sq. ;  Haenel,  l.  I.  p.  LXXIII;  Scherrer,  l.  I.  p.  238  sqq. ;  Holder,  'Lcx  Salica 
.  .  .  nacJi  den  HandscJiriften  von  Besancon-St.  Gallen  731  und  IoJiannes  Herold'1  p.  88  sq.; 
MG.  LL.  III,  p.  3;  MG.  LL.  nat.  Germ.  V,  p.  11.    Tradit  C.  7. 

Codex  S angaliensis  733,  membr.  saec.  IX.  in.,  pag.  88  in  8°;  cfr.  'ArcJiiv1  V, 
p.  306,  VI,  p.  485;  Scherrer,  l.  I.  p.  241  sq. ;  Boretius,  ' Capitularien  im  Langobarden- 
rcicV  p.  28  sq.;  MG.  LL.  IV,  p.  LI.    In  codice  leguntur  C.  20.  22.  23.  89.  94.  97. 

Codex  Sangallensis  1394,  membr.,  pag,  200  in  2°  mai.,  miscellaneus  cst  contincns 
coUectionem  fragmentorum  veterum  codicibus  manuscriptis  detractorum;  cfr.  Scherrer,  l.  I. 
p.  450  sqq.    In  parte  eius  XV.  legitur  manu  saecidi  IX.  scriptum  C.  127. 

Codex  ScJiaffJiusanus  bibliotJiccac  ecclesiasticae  S.  Iohannis  No.74, 
membr.  saec.  XI.  vel  XII.  a  compluribus  conscriptus,  fol.  97  in  4°;  cfr.  'Archiv'  VIII, 
p.  734;  MG.  SS.  II,  p.  587;  MG.  LL.  I,  p.  266;  MG.  Capit.  I,  p.  391  No.  9.  Exhibet 
C.  184.  186.  189.  191.  192.  193  ct  Ansegisi  collectionem. 


CODICES  MANUSRIPTI.  XXXI 

De  codice  ecclesiae  cathedralis  Spircnsis  uoii  iam  cxstante  cfr.  infra  Busacus, 
Hincmari  cpistolae. 

Codiees  Stuttgartenses. 

Codex  Stuttgartens  is  bibliothecae  aulicae,  cod.  iur.  et  pol.  107  (olim 
monasterii  Weingartensis),  membr.  saec.  XI.  ex.  vel  XII.  in.,  fol.  201  m  4°;  cfr.  'Wicner 
Sitmngsberichte'  CXVII,  fasc.  XI,  p.  23  sqq.  Tradit  C.  248  et  252  (form.  vulg.  et 
can.  brev.). 

Codex  Stuttgartensis  bibliothecae  publicae,  cod.  iur.  quart.  134  (olim 
monasterii  Weissenaugiensis,  tum  in  castro  Liebenau  ad  lacum  Brigantinum  servatus), 
membr.  saec.  X.,  fol.  201  m  4° ;  cfr.  Haenel,  l.  I.  p.  LXXXVII;  'Berichte  der  sdchsischen 
Gesellschaft  der  Wissenschaften'  1865,  p.  1  sqq. ;  MG.  LL.  III,  p.  9;  MG.  LL.  nat.  Gcrm. 
V,  p.  16;  MG.  Capit.  I,  p.  390  No.  5.    Insunt  C.  50  et  Ansegisi  colleetio. 

Be  codice  bibliothecae  cathedraiis  Trevirensis  ut  videtur  deperdito  v. 
infra  Broiver,  Antiquitates. 

Codex  Trivisanus  infra  inter  codices  Venetiis  asservatos  describetur. 

Codex  Turicensis  necrologii  Augiensis,  diversas  saecidorum  IX.  et  sequentium 
partes  continens  ac  saec.  XVI.  compositus,  4°;  cfr.  'Mittheilungen  der  antiquarischen  Ge- 
sellschaft  in  ZitricW  VI,  p.  38  sq.;  MG.  Necrol.  I,  p.  271.    Exhibet  C.  170. 

Codices  Turinenses. 

Codex  Turinensis  G.  V.  4,  membr.  saec.  X.,  fol.  200  in  4"  min.;  cfr.  Ottino, 
'I  codici  Bobiesi  nella  biblioteca  nazionale  di  Torind1  p.  44;  'Neues  Archiv'  XIX,  p.  217  sqq. 
Tradit  C.  170. 

Codex  Turinensis  G.  V.  38,  membr.  saec.  X.,  fol.  130  in  8°;  cfr.  Ottino,  l.  I. 
p.  50;  'Neues  Archiv'  XVII,  p.  24  sqq.,  XIX,  p.  217  sqq.  Legitur  in  hoc  quoque  codice 
C.  170. 

Codices  Vallicellani  inter  codices  bibliothecarum  Romanarum  descripti  in- 
veniuntur. 

Codex  Varsoviensis  (olim  Lingonensis,  postea  Claramontanus  617,  deinde  Meer- 
mannianus,  tum  Friderici  L.  Keller)  bibliothecae  maioris,  membr.  saec.  IX.,  fol.  269  in  4"; 
cfr.  Haenel,  l.  I.  p.  LXIXsq.;  Hube,  lLa  loi  salique  dfapres  un  manuscrit  de  la  biblio- 
theque  centrale  de  Varsovie'  p.  I  sqq.;  MG.  Form.  p.  131.    Tradit  C.  7. 

Codices  V aticanos,  Vaticanos  reginae  Christinae,  Vat icanos  Pala- 
tinos  supra  inter  codices  bibliothecarum  Iiomanarum  enumeravimus. 

Codices  Veneti. 

Codex  Trivisanus  in  archivo  rei publicae  Venetiarum  (antea  Bcrnardi  Trivisani), 
circa  annum  1500.  conscriptus  et  diplomata  ad  historiam  Venetiarum  spectantia  inde  ab 
anno  700.  complectcns;  cfr.  'Architf  IV,  p.  170  sqq.,  XII,  p.  634;  'Mittheilungen  des  la- 
stitids  fiir  Oesterreichische  Geschichtsforschui/g,  Lrgiin.iungsbaiui  I,  p.  54  ann.  1.  lnrciiiun- 
tur  in  hoc  codice  C.  233.  235.  236.  238.  239.  240.  241. 

Libcr  blancus  in  eodem  archivo,  membr.  iussu  Andreae  Dandidi  ducis  Vcnctiarum 
(1343 — 1354)  confectus,  2°  mai.,  cui  ea  inserta  sunt,  „quae  ad  Lombardiae,  Tusciac, 
Romandiolae,  Marchiae  et  Siciliae  provincias  perfmebant" ;  cfr.  'Archiv  II I,  p.  576  sqq. 
598  sqq.,  612  sqq.,  VI,  p.  492,  XII,  p.  633  sq.;  ' Mittheilungen  etc,  Ergunzungsbaiui  I, 
p.  54  ann.  1.    Exhibet  C.  233.  234.  235.  237.  238.  239.  240.  241. 

Liber  pactorum  I.  in  eodem  archivo  exemplaria  vidimata  documentorum  usque 
ad  annutn  1409.  continet;  cfr.  Bluhme,  Iter  Italicum  I,  p.  204;  'Archiv'  XII,  p.  631  sqq. 
Exstat  in  hoc  libro  C.  237. 

Codex  Venetus  S.  Marci,  Zanetti  CLXIX,  chart.  saec.  XV.,  fol.  282  in  2°; 
cfr.  'Archiv"  IV,  p.  140;  Valcntinclli,  Bibliotheca  manuscripta  ad  S.  Marci  Venetiarum  II, 


XXXII 


COXSPECTUS  LIBKORUM. 


p.        sq.:  Hmsehius,  Decretales  Pseudoisidorianae  p.LXVH  sff.;  MG.  EE.  III.  p.  221. 

ikirf  C.10  et  11. 

Codez  Tcnelus  S.  Marci,  Zanetti  CCCC,  charf.  saee.  XIV.,  4*  mai.,  chronicon 
Andrtae  Danduli  coutinens:  cfr.  YaleniineJJi,  1  1.  VI,  p.  151  sq.:  'Archir  IV,  p.  142; 
SimonsfeJd.  'Andrea  DaiuJolo  und  seine  GeschichtswerJic'  p.  27  sgq.    Lwst  C.  234. 

(  <nli< ,  s  J  errt  11  <  ii  v 

Codex  VereeJJensis  CLXXIV,  memhr.  saec.  IX.  ceJ  X.,  foJ.  80  in  2°  mm.;  cfr. 
Atti  deJJa  E.  Academia  deiJe  seiense  di  Torino'  XXV,  p.  879  sqq.  Praebet  C.  92.  93. 
164.  165.  166  et  fragm<itia  e>:JIectionis  Ansegisi. 

Codex  YerceJJensis  CLXXV,  membr.  saec.  IX.,  foJ.  87  in  8";  cfr.  'Wiener 
Sitsungsberichte  LIII.  p.  419,  LXYIIL  p.  542  sgq.    Insttnt  C.  163.  165.  166. 

'  -dex  VerceJJensis  c<:<U<cctionis  eanonum  AnseJmo  dedicatae.  saec.X.:  cfr.  Bicisia 
itaJiana  per  Je  scienze  giuridiche'  XL,  p.  375  sq.  Inveniuntttr  in  hoc  codice  C.  225  et  230. 

Codices  Yi  11  dobonen&es. 

Codex  Yindobonensis  398  fiur.  can.45),  memhr.  saec.  XII.,  fol.  150  tn  8":  cfr. 
•Archir  X.  p.  486;  TabuJae  codicum  manttscriptorum  in  hibJiotheca  PaJatina  Yindobonensi  I, 
p.  63.    Inest  C.  125. 

Codex  Yin doboncn  s is  471  (iur.  cic.  210,  oJim  eecJesiae  Gwcensis),  memhr.  saec. XI. 
relXU^  foJ.  141  m  2'  :  cfr.  Archic  V.  P.  290:  Baudi  a  Yesme,  l  l.p.XLY.  TahuJae  L, 
.77:  MG.  LL.  IV.  p.  LX;  MG.  Form.  p.  567.    Tradit  C.  219,5. 

Codex  Yindoboncnsis  501  (iur.  ean.  106),  mtembr.  saee.  X.,  foJ.  118  m  4*;  efr. 
Tahidae  I,  p.  83.    Leguntur  in  hoe  codice  C.  220.  221.  279. 

Codex  Yindobonensis  694  (theoJ.  79),  membr.  saee.  XI.,  foL  177  m  2*;  efr. 
Wasserschlehen.  Beginonis  Jibri  II  de  st/nodalibus  eattsis  p.  XXI:  Tahulae  I.  p.  117.  In- 
cenitur  in  hoe  codiee  C.  252  (can.  bret.). 

1  dex  Yindobonensis  751  (thcA.  259 1.  menihr.  ex  qttattuor  codicihus  saec.  IX.  X. 
cijmpositus,  foJ.  188  m  2> :  cfr.  'Archir  III.  p.  170  sqq.:  'JXVm/.*  Archiv  XI.  p.  11  sqq.: 
Jaffe,  BihJiotheea  rerum  Germanicarum  III,  p.  11  sqq. :  MueUenho/f  et  Scherer,  l.  I.,  3.  ed., 
II,  p  49  sq.:  Tahulae  I,  p.  126:  MG.  EE.  III.  p.  219  sgq.:  MG.  Form.  p.  545.  Sercat 
C.  10.  11.  17. 

Codex  Yindobonensis  914  (ree.  17 1.  membr.  saec.  X,  fol.  223  in  2C:  cfr.  Ta- 
btdae  I,  p.  156.    Exhihet  Walafridi  liheUum  de  exord.  rer.  eceJ. 

Codcx  Yindobonensis  219?  liur.  can.  99/.  memhr.  saec.  X..  fol.  123  in  4°;  cfr. 
■Archic  ftir  iatholisches  Kirchenreehf  XL  VII,  P- 190  sq.;  'Neues  Archiv  XYII,  p.  295  sgq.; 
Tabulae  II,  p.  29;  MG.  LL.  III,  p.  254,  ubi  saec.  X.  vel  XI.  attribuitur.  Praebet  C.252 
(form.  cuJg.  et  can.  brec.j  et  293. 

1  dex  Yindobonensis  2232  (iur.  can.  128),  membr.  saec.  IX.  vel  X ,  fol.  102 
m  8*;  efr.  Tabulae  II,  p.  39  sq.  :  MG.  LL.  III,  p.  251.  In  hoc  codice  exstant  C.  22 
et  69. 

Lk  codiee  S.  Mariac  Yirduncnsi  ut  ridetur  deperdito  v.  infra  Sirmond,  Caroli 

Cald  capitula. 

Codex  Weissenaugienses  =  Codex  Stuttgartensis  bibliofhecae  publicae,  cod. 
iur.  quart.  134. 


XXXIII 


Libri  impressi. 

L.  dAchery  (Bachermsj,  Spicikgium  sive  collectio  veterum  aliquot  seripforum.  V.  ed. 
expurgata  per  L.  F.  J.  de  la  Barre,  t.  I.  Taris.  1723.  p.  564  e  d.uohus  eodicihus  hihlio- 
theearum  Barherinianae  et  Yatkanae  puhlici  iuris  fecit  1  .177. 

Baluze,  CapAtidaria  regum  Francorum,  ed.  P.  de  Chiniac,  Paris.  1760.  dedit  t.  JJ, 
col.  235  C.  220;  t.  II,  col.  25  e  documento  cartidarii  •eedemae  Barcinonensis  C.  256-  t.  I, 
col.  189  e  codice  S.  Yincentii  Laudunensi  C.  19;  t.  I,  eoL  499.  549.  569  e  doemmenHs 
archivi  archiepiscopi  Xarhonensis  C.  76.  132.  133;  t.  II,  col.  95  e  codice  Farisiensi  4026 
C.  267 ;  t.  I,  eoL  653.  657,  t.  II,  col.  201  e  codice  Bivipndlensi  (nunc  archivi  Barcino- 
nensis  coronae  Aragoniae  40)  C.  185.  244:  t.  I.  col.  515.  351  e  schedis  J.  Sirmondi  C.  35. 
120;  t.  I.  praef.  p.  15,  col.  653.  657  e  codice  Thuaneo  C.  185.  T25.  230;  t.  L  col.  625 
e  codice  Yatkano  'vetustissimo'  C.  176. 

Baluze,  Lupi  Ferrariensis  opera,  Paris.  1664,  p.  519  et  521  codice  Bivipndlensi 
(nunc  archivi  Barcinonensis  coronae  Aragoniae  40)  usus  est  in  edendis  C.  285  et  288. 

Baronius  in  Annalibus  eccksiasticis  ad  annos  653.  856.  858.  859.  praehet  C.  261. 
266.  297.  298.  299.  300;  ad  annos  904.  860.  862.  869.  873.  e  codice  Antonii  Augustini, 
apographo  codicis  Jlureti,  C.  225.  230.  242.  243.  276.  277. 

Chr.  Broxcer,  Antiquitates  et  annales  Trevirenses  1626,  p.  35  e  codice  biblio- 
thecae  cathedralis  Trevirensis  solus  tradit  C.  182. 

J.  Busa  eus,  Uincmari  Bhemensis  archiepiscopi  ...  epistokie.  JJogunt.  1602,  p.  15 
e  manuscripto  membranaceo  codice  bibliothecae  et  cathedralis  Spirensis  imprimendam 
curavif  Hincmari  epistolam  de  ordine  pal.atiL 

H.  Canisius,  Antiquarum  kctionum  t.  Y,  Ingolsfadii  1604,  p.  663.  665.  674 
e  codice  quodam  SangaUensi  profert  C.  213.  215.  228. 

Cochlaeus,  Specidum  anfiquae  devotionis  circa  missam,  Jlogunt.  1549.  p.63  ope 
codicis  nunc  deperditi  edidit  Walafridi  libellum  de  exord.  rer.  eccl. 

Cochlaeus,  Acta  et  decreta  concilii  Triburiensis,  Jlogunt.  1524,  e  codice  Brixinensi 
typis  dedit  C.  252  (form.  vidg.). 

F.Diago,  'Historia  de  los  victoriosissimos  condes  de  Barcelona.  Bareelona'  1603, 
2>.  58  e  documento  cartularii  eccksiae  Barcinonensis  protulit  C.  256. 

A.  Duchesne  (Chesnius),  Historiae  Francorum  scriptores  coaetanei  ....  t.  IL 
Lutet.  Paris.  1636,  p.  321  et  322  ex  documentis  archivi  archiepiscopi  Xarhjnensis  exhibet 
C.  132  et  133. 

Flacius  Ilhjricus,  Fcclesiastica  historia  .  .  .  secundum  sing>'7''<  centurias  con- 
gesta  in  urbe  Jlagdeburgica,  Basileae  1565,  Cent.  TX,  c.  9,  col.  406  exhibet  C.  293. 

JI.  Goldast,  Collectio  constitutionum  imperialium  t.  III.  Offenbachi  1610.  276 
typis  dedit  C.  266. 

J.Chr.  Harenberg,  Jlonumenta  historica  adhuc  inedita  ...,fasc.  I,  Brunorki 
1758,  p.  90  ex  chronico  quodam  Gandershehnensi  alias  ignoto  edidit  ab  ipso  fortasse 
fictam  Karoli  Jlagni  constitutionem  Scahiningensem ,  cuius  ttxtum  JIG.  Capit.  I,  p.  461 
repetitum  invaiks. 

TY.  L  ippert,  'Xeues  Archiv  XII, p.  534  secundum  Fr.  Jlaasseni  schedas  e  codicibus 
capituli  Xovarknsis  XXX  >t  XV  edidit  C.  203. 

J.  Jlabillon,  Yetera  analecta  sive  coUectio  veterum  aliquof  •perum.  t.  I.  Paris. 
1675,  p.  299  e  codice  Pictaviensi 1  dedit  C.  149. 

J.  Jlarion,  'Cartulaire  de  Teglise  catlkdrale  de  Grenoble'  CCollection  des  documents 
inedits  sur  Thistoire  de  France'  XI>,  Pnris.  1669.  p.  265  <p>  rcrfkis  truncati  carttdarii 


li  De  codiee  Pictariensi  supra  egimus. 

IX.  CAPmTARIA  II. 


V 


XXXIV 


CONSPECTUS  LIBBORUM. 


G-ratianopolitani,  de  quo  num  idem  sit  atque  ille  codcx,  qui  m  'Catalogue  general  des 
manuscrits  des  bibliotheques  publiques  de  France,  Departements1  VII,  p.  526  No.  1547 
describitur,  equidem  pro  certo  affirmare  non  ausim,  cdidit  C.  284. 

Menard,  'Histoire  civile,  ccclesiastique  et  litteraire  de  la  viUe  de  Nime\  Paris.  1750, 
t.  I,  'Preuves'  p.  2  ex  manuscripto  ccclesiae  beati  Aegidii  (hodie  Saint-Giiles)  cdidit  C.  171. 

Muellenhoff  et  Scherer,  'Denhniiler  deutscher  Poesie  tind  Prosa',  2.  ed.,  Bero- 
lini  1873,  p.  155.  164.  180.  181  (=  3.  ed.  cur.  E.  Steinmeyer,  Berolini  1892,  1. 1,  p.  198. 
209.  229.  231)  praebent  C.  107.  109.  182.  247. 

L.  A.  Muratori,  Antiquitates  Italicae  medii  aevi,  t.  I,  Mediolani  1738,  col.  83 
e  charfa  Bobiensi  edidit  C.222;  t.  VI,  Mediolani  1742,  col.  339  e  diphmate  archivi  mona- 
chorum  Casinensium  S.  Sixti  Placentini  C.  231. 

L.  A.  Muratori ,  Rerum  Ifalicarum  scrip>tores,  t.  II,  2,  Mediolani  1726,  col.  150 
typis  dedit  C.  279 ;  t.  II,  2,  col.  150.  151  „secundum  apographum  saec.  XVII.  sumptum 
ex  volumine  capitularium  et  conciiiorum"  C.  220.  221;  t.  II,  1,  Mediolani  1723,  col.  416 
e  charta  Bobiensi  C.  222;  1. 1,  2,  Mediolani  1723,  col.  184  e  codice  Patavino  S.  Antonii  182 
C.  161  (form.  sacr.). 

Para  dinus ,  'Annales  de  Bourgogne\  Lugdun.  1566,  p.  105  et  121  exhibet  C.  284 
et  289. 

P.  Pithocus,  Annalium  et  historiae  Francorum  .  .  .  scriptores  coaetanei  XII,  ed. 
Germ.  Francofurti  ad  Moenum  1594,  p.  283.  330.  508.  509.  506.  491  typis  dedit  C.  45. 
194.  269.  277.  279.  300;  p.  488  e  codice  Bellovacensi  et  e  codice  nunc  deperdito  C.  251. 

Th.  Siclcel,  'Das  Privilegium  Otto  I.  fur  die  rbmische  Kirche  vom  Jahre  962, 
Innsbructt1  1883,  p.  173  edidit  C.  172. 

J.  Sirmond,  Capituia  Caroli  Calvi  et  successorum,  Paris.  1623,  typis  dedit  p.  411 
C.  221;  p.  228  C.  242;  p.  279  C.  243;  p.  351  C.  244;  p.  545  C.  246;  p.  376  C.  250; 
p.381  C.251;  p.257  C.272;  p.386  C.277;  p.421  C.280;  p.  424  C.  281;  p.441  C.282; 
p.  459  C.  286;  p.  167  C.  297;  p.  207  C.  298;  p>-  400  C.  303.  E  codice  Bellovacensi  ut 
videtur  edidit  p.  143  C.  266;  p.  159  C.  268;  p.  242  C.  270;  p.  296  C.  273;  p.  342  C.  274; 
p.  358  C.  275;  p.  371  C.  276;  p.  407  C.  279;  p.  447  C.  283.  Adhibitis  eodem  codice 
Bellovacensi  et  codice  Laudunensi  tradidit  p.  136  sqq.  C.  263.  264.  265;  p.  253  C.  271; 
usus  eodem  codice  Bellovacensi  et  codice  Mettensi  (hodie  Parisiensi  latino  9654,  de  quo 
supra  cgimus)  p.  159  C.  268.  E  codice  Haagensi  1  (v.  supra)  nondum  mutilato  dedit 
p.  114  et  126  C.  261  et  262.  E  codice  Laudunensi  protidit  p.  356  C.  245;  p.  165  C.  269; 
p.  388  C.  278;  ex  eodem  codice  Laudunensi  et  aiio  codice  incognito  fluxit  p.  78  C.  258. 
Edidit  e  codice  S.  Laurentii  Leodiensi  p.  485  C.  276;  p.  492  C.  283;  p.  498  C.  296;  p.  504 
C.  301;  p.  486  C.  302;  p.  492  C.  304.  Codice  denique  S.  Mariae  Virdunensi  usus  est 
p.  472  in  edendo  C.  290. 

J.  Sirmond,  Concilia  antiqua  Galliae,  Lutet.  Paris.  1629,  t.  III,  p.  464.  475  edidit 
C.  185  (A  et  B)  ;  t.  II,  p.  473  C.  190;  t.  II,  p.  560  C.  197;  t.  III,  p.  437  C.  220.  221; 
t.III,  p.  572  C.  290;  t.  III,  p.  138  C.299.  E  codice  monasterii  S.  Aegidii  in  Septimania 
in  lucem  jjrotulit  t.  II,  p.  685  C.  171;  t.  II,  p.  675  e  codice  Aquitanico  C.  169;  t.  II, 
p.  323  e  codice  Gandavensi  C.  79;  t.  III.  p.  437  e  codice  ut  videtur  Memensi  C.  279. 

J.  Sirmond,  Hincmari  opera,  t.  II,  Lutet.  Paris.  1645,  p.  834  affert  C.  220  et  279; 
t.  I.  p.  1067  C.  242  (Karoli  iuramentum);  t.  II,  p.  322  et  840  C.  269;  t.  II,  p.  321  C.  292. 

Surius,  Concilia  omnia  tum  generalia  fum  provincialia,  t.  III,  Colon.  Agripp.  1567, 
p.  480  edidit  C.  209;  p.  481  C.  210;  p.  482  C.  216;  p.  421  C.  248;  p.  469  C.  258;  p.  486 
C.  272;  p.  468  C.  292;  t.  453  C.  293. 

Vaissette,  'Histoire  generale  de  Languedoc',  2.  ed.,  t.  IV',  Tolos.  1875,  p.  73  e  codice 
Parisicnsi  latino  11015  typis  dedit  C.  76. 


XXXV 

Legum  et  eanonum  collectiones. 

Ansegisi  collectioi  captularium  sola  tradit  haec  capita:  Jibro  III,  cc.  64. 
65  et  app.  II,  cc.  34.  35  C.  70l;  J.  I,  cc.  140-158  et  app.  I,  c.  30  C.  81;  J.  IV, 
cc.  1-12  C.  148;  l  II,  cc.  25.  26.  27  C.  151;  l  II,  c.  28  C.  152;  J.  II,  cc.  29.  30 
[z=  Iustiniani  epitome  noveJJarum  IuJiani  const.  VII,  cc.  1.  2  (vel  32.  33)]  C.  153;  app. 
III,  cc.  1—10  C,  155? 

Benedicti  Levitac  collectionis  libro  III,  cc.  123 — 127,  debetur  C.  19;  cfr. 
praeterea  quae  in  praefationibus  capitnm  21  et  31  .et  infra  p.  537  ad  C.  31  ex- 
ponuntur. 

Burchardi  Wormatiensis  decretum  l.  VI,  cc.  5.  6  nostrum  est  C.  176. 

Deusdedit  in  collectione  canonum  J.  I,  cc.  CCXLII —  CCL  (ed.  Martinucci 
p.  169  sqq.)  recepit  C.  161. 

De  Hibernica  coJJectione  quae  faciat  ad  textum  canonum  Triburiensium  (C.252) 
cfr.  infra  p.  541. 

Ivo  Carnotensis  in  decreti  sui  parte  X,  cc.  134.  135  recepit  C.  176. 
In  legem  Bomanam  canonice  comptam  transiit  C.163,  c.io;  cfr.  Maassen, 
l.  I.  I,  p.  891. 

Ex  Jibro  Bapiensi  lxaec  capita  recepta  sunt:  lib.  Bap.  KaroJi  Magni  cc.  33.  65. 
121.  126.  127.  128  [=  coneilium  CabiUonense  813  c.  30].  132  [=  conc.  CabiJ,  c.  31].  143 
=  C.  105,  6.  8.  9. 10. 11,  12.  13.  u;  Ub.  Bap.  Bippini  c.  45  [Karoli  Magni  c.  151]  =  C.  105, 19; 
lib.  Bap.  Hludoivici  Bii  c.  53  =  C.  168,  l;  Ub.  Bap.  Hlotharii  cc.  81.  82.  102  =  C.  168, 
3.4.5.  Capitula  extra  Ubrum  Bapienscm  vagantia  (MG.  LL.  IV,  p.  586  sqq.)  2.  20 
[=  Iuliani  epitome  novellarum  119,6].  24.  16.  17.  3.  11.  12  [=  Epitome  Aegidii  legis 
Bomanae  Visigoth.  Cod.  Theod.  V,  12  Interpr.  ed,  Haenel,  l.  1.  p.  150].  32  =  C.  105, 
7.15.16.17.18.20.21.22.  219,1.  Adhiberi  praeterea  potest  Uber  Bapiensis  in  rcstituendo 
textu  capitum  20.  70.  99.  102.  104,  7.  156.  161.  165.  168,  2.  180.  208.  219,  5.  224. 

Lupi  collectio  legum  continetur  codicibus  Gothanis  membr.  I  Nb.  84  et  Mutinensi 
ord.  I.  2,  de  quibus  supra  diximus. 

Theodori  capitula  quae  faciant  ad  textum  canonum  Triburiensiiim  (C.252)  ex- 
ponitur  infra  p.  541. 


Seriptores. 

Annales  Bertiniani  (ed.  G.  Waitz,  Hannoverae  1883,  p.  20.  38.  145.  108.  110. 
138.  77)  auctore  Bmdentio  ad  annos  839.  et  851.  exhibent  C.  200  et  205 ;  auctore  Hinc- 
maro  ad  annos  878.  870.  877.  865.  praebent  C.  246.  250.  251.  283.  307. 

Annales  Fuldenses  (ed.  Fr.  Kurze,  Hannoverae  1891,  p.  128)  ad  annum  896. 
exhibent  C.  229;  ad  annum  860.  (MG.  SS.  I,  p.  373)  C.  242  (Hludou-ici  iuramentum). 

Chronica  S.  Benedicti  Casiiiensis  c.  3  (MG.  SS.  rer.  Langob.  p.  469)  tradunt 
C.  218. 

Ebbonis  libro  apologetico  (ed,  L.  rfAchery,  Spicilcgium  sive  coJlectio  veterum 
aJiquot  scriptorum,  .  .  .  2.  ed.  expurgata  per  L.  F.  J.  dc  Ja  Barre,  t.  III,  Baris.  1723, 
p.  336)  servatur  C,  199. 

FJodoardi  historia  Bemensis  J.  II,  c.  20  (MG.  SS.  XIII,  p.  473)  tradit 
C.  199  et  226. 

1)  Deest  hoc  capnt  MG.  Capit.  I,  p.  383,  ubi  typographi  fortasse  errore  excidit  haec  linea:  14)  Capi- 
tula  Karoli  upud  Ansegisum  servata.  810.  811  ?  2)  De  capituluribus  ab  Ansegiso  recensitis  v.  MG. 
Capit.  I,  p.  383  sqq. 


XXXVI 


CONSPECTUS  LIBRORUM. 


Gregorii  Turonensis  historia  Francorum  l.IX,  c.  20  (MG.  SS.  rer.  Meroio. 
I,  p.  374)  praebet  C.  6. 

Hincmari  annales  v.  supra  Annales  Bertiniani. 

In  Hincmari  expositione  (admonitione  extemporali)  ad  Carolum  (ed. 
Mansi,  Conciliorum  amplissima  collectio  t.  XVI,  col.  781)  traditur  C.  269. 

In  Hincmari  libro  de  praedestinatione  (ed.  Sirmond,  Hincmari  opera  t.I, 
p.  324)  servatum  est  C.  199. 

Hincmar  i  opusculum  de  divortio  Lotharii  (l.  I.  I,  p.  568  et  573)  exhibet 
C.  305  et  306. 

N ithardus  historiarum  libro  III,  c.  5  (MG.  SS.  II,  p.  665;  2.  ed.  in  8°, 
Hannoverae  1870,  p.  37)  tradit  C.  247. 


ADDENDA  ET  CORRIGEND  A. 1} 

TOM.  I. 

NrJjdl.  Capitula  per  niissos  cognita  facienda.  803—813.  In  inscriptione  pro  partes  legendum  est 
patrias  secunduni  codicem  KUtscMorfianum  comitis  de  Sohns-Baruth  (Zeumer). 

Nr.  104,  l.  Codice  Barberiniano  2888  iterum  inspecto  praebuit  Patetta,  'Bulletino  Senese  di  Storia  Patria'  III 
(1896),  p.  389  hunc  pleniorem  capitis  textum:  Adquisitionem  autem  facta  precipienda  statuimus, 
ut  nullus  hominibus  audeat  commendatione  facere  ad  monachos  nisi  iussione  abbati  suo.  quia 
eodem  scapulum  staminia  tene.  et  si  fur  venerit  nocte  ac  die  commendatione  detulerit  aut  fura- 
veris  non  sit  ille  emendandi.  llle  monachus  qui  in  suo  vim  commendatione  suscepi.  nec  abbas 
suo.  Sicut  domno  no.stro  Karulo  rex  Francorum  et  patritio  Romanorum  facere  iussit  pro  causa 
oportunis.  et  si  intentione  voluerit  committere  componat  sol.  centum  et  monachus  inlesus  per- 
maneat.    Minus  recte  supra  v.  XXVII,  lin.  11  'p.  491'  pro  'p.  391'  positum  est. 

Nr.  105.  Huius  capitis  c.  18  fluxit  ex  Acgidii  epitome  Paid.  II,  1  (ed.  Haenel,  Lex  Eomana  Visi- 
gothorum  p.  366);  cfr.  Conrat,  'Neues  ArchhJ  XV,  p.  202  (Zeumer). 

Nr.  113.  Ex  statutis  ecclesiae  antiqnis  c.  31.  32.  20  (ed.  Bruns,  Canones  apostolorum  et  conciliorum 
saec.  IV— VII.,  t.  I,  p.  144. 145.  143)  originem  trahunt  huius  capitis  cc.  2.  3.  5  (Zeumer). 

Nr.  168.  Ex  Aegidii  epitome  Cod.  Theod.  IV,  .3  (ed.  Haenel,  1. 1.  p.  108)  sumptum  est  c.  10;  e  lege  Romana 
Baetica  Curiensi  XXIII,  25.  26  (MG.  LL.  V,  p.  419  sq.)  cc.  11—13;  cfr.  Conrat,  'Neues  Archiv'  XV, 
p.  202.  —  p.  337  annotatio  9  delenda  est;  cfr.  addendum  infra  p.  539,  quod  minus  accurate  scriptum 
est  (Zeumer). 

TOM.  II. 

pag.  30.  lin.  49  pro  VI,  col.  760  legas:  III,  col.  1096. 
pag.  31.  lin.  49  pro  VII.  col.  701  legas:  IV,  col.  417. 
pag.  75.  lin.  9  pro  850.  legas :  853. 

pag.  98.  lin.  24.  25  pro  Sirmondi  Concil.  ampl.  coll.  legas:  Sirmo>uli  Concil.  Galliae. 
pag.  123.  lin.  12.  adde:  (P.  561). 

Nr.  260.  De  hoc  capite  cfr.  Vanderkindere,  'Le  capitulaire  de  Servais  et  les  origines  du  comte  de  Flandre', 
Bruxellis  1897. 

Nr.  281.    L)e  hoc  capite  cfr.  Bonrgeois  in  Ubro  miscellaneo  'Ethdes  d'histoire  du  moyen-dge  dedies  d 

G.  Monod',  Paris.  1896,  p.  137  sqq. 
pag.  676.  s.  v.  patria=pagus,  comitatus,  addas:  II  19,  io. 
pag.  701.  s.v.  scarire  legas:  I  159,  i<>.  II  344, 40. 
pag.  719.  in  fine  col.  II.  excidit:  ewa. 
pag.  720.  col.  III.  inter  scrura  et  scura  adde:  sculdasius. 

pag.  722.  col.  II.  haec  suprema  Unea  addenda  est:  Cum  in  Saxonia  orientali  I461,is. 


1)  Scripsit  A.  Werminghoff.   Cfr.  pag.  537 — 541. 


I 


XIII. 

HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA. 

828-840. 


184-193.  CAPITULA  ANNO  828.  ET  829.  EDITA.  «■ » 

5  jfw  concilii  Parisiensis  sexti  actis,  quae  anno  829.  d/e  sexto  mensis  Iunii  (efr. 
Mansi  XIV,  col.  535,)  Hludowico  imperatori  transmissa  sunt,  exstat  episcoporum  quae- 
dam  ad  eum  data  cpistola  (nr.  196),  qua  de  vmperatoris  consilio  imperii  statum  con- 
stitutionibus  reformandi  et  de  capihdis  ab  ipso  editis  verba  fiunt.  Dicunt  cpiscopi 
imperatorcm  anno  ante  lianc  epistolam  datam,  anno  igitur  828,  generale  ieiunium  tri- 

io  duanum  per  totum  regnum  celebrari  iussisse  et  simul  edixisse  se  in  placito  generali  de 
statu  imperii  rcformando  acturum  esse.  Hukis  ieiunii  gencralis  ct  huius  placiti  habendi 
mentio  etiam  fit  in  Hludowici  quadam  epistola  generali  infra  nr.  1 85.  cdita,  quac  eodem 
anno  scripta  est,  quo  ieiunium  generale  indictum  erat  et  minus  placitum  habitum  est. 
Illud  autem  edictum  nobis  non  est  traditum.     Narrat  dcinde  episcoporum  epistola 

io  proptcr  hostes  in  regnum  ingressos  (anno  827.  Einh.  ann.)  concilium  illud  generale  non 
fuisse  celebratum,  imperatorem  autem  hiemc  insequenti  cum  quibusdam  saltem  fulclibus 
placitum  habuisse,  quod  eadem  illa  Hludowici  cpistola  generalis  confirmat.  In  hoc 
minore  placito,  ut  utraque  epistola  refert ,  vmperatorem  quatuor  episeoporum  synodos  in 
diversos  imperii  locos  convocasse,  de  causis,  quae  ad  tempus  cmendationc  dignae  visae 

20  fuerint,  congrua  capitula  digessisse  strenuosque  lcgatos,  ut  per  cadem  capitula  emendanda 
emendarent,  delegavisse.  Quae  in  hoc  minore  placito  hieme  et,  ut  cx  verbis  epistolae  gene- 
ralis  hoc  anno  (formae  utriusque)  et  praeterito  anno  (formae  maioris)  apparet,  iam  mense 
Decembri  anni  828.  inito  statuta  sunt,  maxvmam  in  partem  ad  nos  devenerunt.  Exstat 
enim  constitutio  de  quatuor  episcoporum  si/nodis  anno  829.  habendis  (infra  nr.  184);  cxstat 

25  imperatorum  epistola  generalis,  qua  de  his  synodis  convocatis  missisque  delegatis  /><q>>(lo 
nuntiatur,  ieiunia  quoque  generalia  iterum  indicantur  (nr.  185);  cxstant  quoquc  capitula 
ab  episcopis  delibcranda  (nr.  186,)  et  capitularia  complura  ad  missos  mense  Aprili  anni  829. 
delegatos  pertinentia  (nr.  187 — 189,  fortasse  etiam  190,).  Sed  'ad  tempus1  tantum  quae- 
dam  in  minore  illo  placito  ordinata,  alia  in  generale  placitum  dilata  sunt  (cfr.  nr.  188,  c.  1 ), 

m  quod  mcnse  Augusto  anni  829.  Worniatiae  Einhardi  annalibus  et  vita  Hludowici  testibus 
habitum  est.  In  hoc  conventu  episcopi  dc  quatuor  synodorum  deliberationibus  imprratori 
retulerunt  (cfr.  infra  nr.  196),  practerea  autcm  capitularia  cdita  sunt,  quae  codiccs  manu- 
scripti  nndti  servaverunt  (infra  nr.  191  — 193). 

LL.    CAIMTULAEUA  II.  1 


2 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  184. 


828. 184.  CONSTITUTIO  DE  SYNODIS  ANNO  829. 
IN  REGM)  FRANCORUM  HABENDIS. 

828.  Dec. 

Legitur  in  codicibus:  1)  Paris.  4417  fol.  252v.    2)  Bamberg.  60  fol.  68v.    3)  Paris. 
10758  pag.  260.    4)  Paris.  4628^4  fol.  146.    5)  olim  Paris.  4761,  tum  Ashburnh.  Barrois  5 
75  fol  18v.    6)  olim  Chcltenham,  1762  (Meerm.  605;,  nunc  Berolin.  fol.!0v.    7)  Pam. 
4638  fol  72v.     8)  Fafcc.  Palat.  582        75.    9)  Paris.  9654  /bf.  66.    10)  Vatic.  reg. 
Chrisb.AVI.    11)  Schaffhus.  libl.  eccl  75.    12)  Po?m.  402. 

J»  codd  1.  11.  constitutioni  inscriptio  praefigitur:  Capitula  a  piissimo  Iiludowico 
edita,  quae  ad  constitutionem  et  capitula  sequentia  spectat.  io 

Constitutio  hieme  anni  exeuntis  828.  edita  est,  cum  Senoncnsis  sedes  archiepiscopalis 
vacans  dicatur ,  Ieremias  autem  archiepiscopus  die  septimo  mensis  Beeembris  obierit, 
cuius  successor  Aldericus,  cum  missi  dominici  electum  confmnare  negarent  (Bouquet  VI, 
392.  393,  nr.  15—11)  mense  demum  Iunio  anni  829.  consecratus  est. 

Synodi  Parisiis  habitae  amplus  apparatus  nobis  traditur  (Mansi  XIV,  529 — 604,  n 
et  infra  nr.  de  Moguntina  sj/nodo  epistolac  quaedam  Fiddenses  referunt,  quas 

edidit  E.  Dummler  in  Forschungcn  zur  dctdschen  Geschichte  V,  387—388;  de  Itigdunensi 
ct  Tolosana  nihil  aliunde  constat.  (B.  I,  653;  P.  1,321.) 

Anno  sexto  decimo  regnante  domno  nostro  Hludowico  conventus  episcoporum 
debet  fieri  in  quattuor  lOcis,  id  est  Magontiaco3,  in  quo  isti  archiepiscopi  cum  eorum  20 
suffraganeis  convenire  debent:  Autcariusb ',  Hadebaldus2,  Hetic3,  Bernoinus'14.  In 
Parisioe:  EbofJ,  RagnowardusgG,  Lantramnus',  archiepiscopus  Senonis  qui  fuerit8, 
cum  eorum  suffraganeis.    In  Lugduno:  Agobardus",  Bernardus "',  Andreas11,  Bene- 
dictush12,  Agaricus13  cum  eorum  suffraganeish.    In1  Tolosa:  INoto  l4,  Bartolomaeus15, 
Adalelmus1'1,  Agiulfuskl'  cum  eorum  suffraganeis1.    In  quibus  conventibus  tractare,  25 
quaerere  et  cum  Dei  adiutorio  invenire  debent  de  causis  ad  religionem  christianam 
et  eorum  curam  pertinentibus,  et  quid  a  principibus118  et  reliquo  populo  vel  ita,  ut 
divina  auctoritas  docet,  aut  aliter  teneatur,  vel  quid  inde  ex  parte  vel  ex  toto  dimis- 
sum  sit,  ut  non  teneatur;  deinde  quid  in  ipsorum,  qui  pastores  populi  constituti  sunt, 
moribus,  conversatione  et  actibus  inveniri  possit,  quod  divinae  regulae  atque  auctori-  30 
tati  non  concordet,  simulque  invenire,  quae  occasiones  in  utroque  ordine  id  effecerint, 
ut  a  recto  tramite  deviassent.    Etm  quicquid  ab  eis  de  his  causis  inventum  fuerit, 

a)  Mogontiaco  3.  4;  Magunciaco  9 ;  in  Magontiaco  10;  Mogontia  7.  b)  aut  vicariis  2.  c)  Ethi  1; 
Iletti  5.  il)  Benminus  2 — 8.  e)  Parisiaco  corr.  Parisio  3.  f)  Ebbo  7 — 9.  g)  Ragowardus  2; 
Kainowartlus  4.  10.    Rainoardus  9.  b)  Benedictus  .  .  .  suffraganeis  poslta  sunt  ante  In  quibus  10.  35 

i)  In  Tolosa  .  .  .  suffraganeis  posita  sunt  ante  In  Lugduno  2 — 6;  desunt  7.  9.        k)  Aiulfus  2 — 6.        1)  qui 
a  pr.  3.  6.  7;  qui  ad  principibus  5.         m)  ut  3—11. 

1)  Mogontinus.  2)  Coloniensis.  3)  Treirirensis.  4)  Vesontionensis.  5)  Remensis. 
6)  Eotomagensis.  7)  Turonensis.  8)  Ieremias  dbierat  die  7.  mensis  Dec.  a.  828,  successit  ei  Alderi- 
cus,  qui  consccratus  est  die  6.  mensis  Iunii  a.  829.  9)  Lugdunensis.  10)  Viennensis.  11)  Taran-  40 
tusiensis.  12)  Aquensis.  13)  Ebreduncnsis.  14)  Arelatensis.  15)  Narbonensis.  16)  Burde- 
galensis.  17)  Biluricensis.  18)  Imperatore  et  filiis  eius;  cfr.  Epistola  generalis  infra  nr.  185, 
p.  4,  l.  21  sq.;  Episcoporum  relatio  nr.  196,  c.  55;  Sickel,  Acta  regum  et  imperatorum  Karolinorum  I,p.  176, 
n.  1;  uliter  Wuitz,  Deutsche  Verfussungs-Geschichte  IV"-,  p.  327,  n.  1.  [K.J 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  184.  185.  3 

tam  sollerti  cura  custodiatur,  ut  nullatenus  ad  aliorum  notitiam  pervenire  permittant  828. 
ante  tempus  constitutum;  et  ideo  unus  notarius  inter  omnes  eligatur,  qui"  quod"  ipsi 
invenerint  subtiliter  describat  et  sub  iuramento  constrictus  fideliter  conservet. 

Volumus"  etiam  ipsorum  conventum  fieri  octavas  pentecosten missi  vero 
o  nostri  suam  incipiant  legationem  peragere  octavas  pascbae '-". 

n)  quicquid  3.  5.  6.  o)  Volumus  .  .  .   paschae   leyuntur  in  codd.  1 — 11;  om.  Sirm.  et  unus 

Baluzii  codex. 

19)  Die  23.  mensis  Maii;  cfr.  infra  nr.  189.  et  Epistola  generalis  nr.  185,  n.  3.        20)  Die  4. 
mensis  Aprilis;  cfr.  infra  nr.  189. 


.«185.  HLUDOWICI  ET  HLOTHARII  EPISTOLA 

GENERALIS. 

828.  Dec. 

A.  Sirmondo  (Concilia  II,  p.  464.  475,)  et  Baluzio  eclita  est  duplcx  forma,  maior 
et  minor;  maiorem  duoriim  codicum  opc,  uno  bibliothecae  Tlmaneae  vetustissimo,  altero 

15  monasterii  Rivipullensis ,  Baluzhts  se  cdidisse  dicit,  ipsaque  forma  invcnitur  ctiam  m 
codice  Vaticano  3827,  m  quo  in  fronte  actorum  concilii  Parisicnsis  sexti  anno  829.  cele- 
brati  lcgitur;  minorem  editiones  tantum  anteriores  nobis  praestant. 

In  epistola  minore  de  quatuor  episcoporum  convcntibus  habendis,  de  missis  ablcgan- 
dis,  de  ieiuniis  post  pentecostcn  cclebrandis,  de  expeditione  exercitali  pracparanda  agitur, 

20  neque  haec  epistolae  forma  suspicionem  movet.  Maior  contra  epistolae  forma,  an  genuina 
sit,  equidem  admodum  dubitaverim.  Prima  ipsius  pars  cum  alia  forma  omnino  con- 
sentanea  est;  deindc  autcm  in  forma  maiorc  tam  humiliter  et  se  ipsos  arguentcs  im- 
peratores  dicere,  tam  miro  modo  nobilcs  ('tyrannos'1)  et  popuhim  rccte  et  iuste  contra  sesc 
esse  rebettes  affirmare  videnhtr,  ut  haec  epistolae  pars  maxime  suspecta  mihi  quidem 

25  appareat.  Anno  saltem  828.  non  adeo  humilis  et  contritus  apud  rcrum  scriptores  Hludo- 
wicus  existit,  ut  verba  ad  populum  directa  ipsi  tribucre  possimus:  Quis  enim  non  sen- 
tiat  Deum  nostris  pravissimis  actibus  esse  offensum;  —  nec  illud  dubitamus  ex 
iusta  vindicta  Dei  evenire,  quod  scandala  per  tyrannos  exsurgunt;  —  et  idcirco  merito 
creaturae  Dei  nobis  concessae  contra  nos  ingratos  pugnant,  vel  alia  phtra,  quae  ncque  ita 

30  neque  similiter  leguntur  in  epistolae  forma  minorc.  Accedit,  quod  uUima  longioris  cpistolac 
pars  ad  verbum  e  constitutionc  supra  cdita  dcsumpta  est.  Quibus  de  causis  haec  maior 
epistola  a  qitodam  imperatoris  inimico  consuta  et  falsata  haberi '  possit.  Sunt  quidem  (cfr. 
Hefele,  Conciliengeschichte  IV2,  p.bb;  Bb%mer-Muhlbacher  nr.  b2S),  qui  dicunt  maiorem 
epistolam  episcopis,  minorem  populo  fuissc  dcstinatam:  cui  rci  contrarium  videtur,  quod  m 

35  utraque  forma  epistola  omnibus  fidelibus  sanctae  Dei  ecclesiae  et  nostris  pariter  in- 
scripta  est;  fortasse  etiam  ct  quod  episcopi  Parisi/is  in  concilio  adunati  non  hanc  cpisto- 
lam  allegant,  scd  constitutionem  pothts  cum  ipsa  conscntancam  (Mansi  XIV,  535.  593: 
a  recto  tramite  deviassent,  uti  legitur  m  constitutionc  illa,  cum  contra  in  epistola 
legatur:  ut  a  recto  tramite  deviatum  sit^  ct  qitod  rcferunt  de  missis  directis,  quorum 

40  nulla  mentio  ftt  in  forma  maiore. 

Sirmondus  et  Baluzius  epistoJac  mscripUonem  pracfigunt :  Incipit  cpistola  fep.  cae- 
sarea  uno  loco  Bcduzius),  quae  generaliter  populo  Dei  fDei  om.  Sirm.)  ost  legenda,  cui 
inscriptioni  concordat,  quod  cpistola  datam  se  dicit  omnibus  fidelibus  sanctae  Dei  cc- 
clesiae  et  nostris.   Epistolae  sane  tenor  ct  potissimum  allocutio,  quae  in  tttraque  ipsius 

45  formct  legitur:  sollertia  vestra,  optimatcs  potius  qaam  univcrsum  popuhtm  spcctare  vidctur. 

1* 


4 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  185. 


828.  Epistolam  constitutioni  sicpra  editae  vel  aequalem  vel  paucis  tantum  diebus  esse 

posteriorem  pro  certo  ex  ipsis  collatis  collegendum  est. 

Minorem  fonnam  littera  A,  maiorem  littera  B  signavimus. 

(B.  I,  653  et  657;  P.  I,  329 J 

In  nomine  domini  Dei  et  salvatoris  nostri  Iesu  Christi  Hludowicus  et  Hlotha- 
rius  divina  ordinante  providentia  imperatores  augusti  omnibus  fidelibus  sanctae  Dei 
ecclesiae  et  nostris. 

Recordari  vos  credimus,  qualiter  hoc  anno  consilio  sacerdotum  et  aliorum  fide- 
lium  nostrorum  generale  ieiunium  per  totum  regnum  nostrum  celebrare  iussimus 
Deumque  tota  devotione  deposcere,  ut  nobis  propitiaria  eta,  in  quibus  illum  maxime 
offensumb  haberemusb,  nobis  manifestare  et  ut  ad  correctionem  nostram  necessariam 
tranquillum  tempus  nobis  tribuere  dignaretur.  Volueramus  siquidem  tempore  congruo 
placitum  nostrum  generale  habere  et  in  eodemc  de  communi  correctione  agere ;  et 
ita  Deo  miserante  fieret,  nisi  commotio  inimicorum,  sicut  nostis,  praepedisset.  Sed 
quia  tunc  fieri  non  potuit  iuxta  voluntatem  nostram,  visum  nobis  fuit  praesens  placi- 
tum  cum  aliquibus  ex  fidelibus  nostris  habere  et  in  eo  de  his,  quae  propter  prae- 
dictum  impedimentum  remanserunt,  qualiter  ad  effectum  pervenirent,  Domino  adiu- 
vante  considerare.  Quapropter  nosse  volumus  solertiam  vestram ,  quod  in  isto 
praesenti  placito  cum  fidelibus  nostris  consideravimus,  ut  primo  omnium  archiepiscopi 
cum  suis  suffraganeis  in  locis  congruis  tempore  opportuno  convenirent  et  ibi  tam  de 
sua  quam  de  omnium  nostrum  correctione  et  emendatione  secundum  divinam  auctori- 
tatem  quaerendo  invenirent  et  nobis  atque  fidelibus  nostris  secundum  ministerium 
sibi  commissum  adnuntiarent. 


Item  consideravimus,  ut  missos  nostros 
per  universum  regnum  nostrum  mittere- 
mus,  qui  de  omnibus  causis,  quae  ad 
correctionem  pertinere  viderentur,  quanto 
potuissent  studio,  decertarent  et,  quic- 
quid  possibile  invenirent,  per  semetipsosd 
nostra  auctoritate  corrigerent  et,  si  aliqua 
difficultas  in  qualibet  re  eis  obsisteret, 
ad  nostram  notitiam  deferre  curarent. 
Quapropter  volumus,  ut  vos  omnes  prop- 
ter  communem  salutem  et  regni  honorem 
ac  populi  utilitatem  obedientes  et  adiu- 
tores  missis  nostris  in  omnibus  pro  viri- 
bus  esse  non  neglegatis ;  simulque  sciatis 
ob  hanc  causam  nos  velle  per  singulas 
hebdomadas  uno  die  in  palatio  nostro 
ad  causas  audiendas  sedere1,  ut  per  hunc 
aut  illum  comitem  et  providentia  mis- 
sorum  et  obedientia  populi  nobis  mani- 
festius  appareat. 


B. 

Quis  enim  non  sentiat  Deum  nostris 
pravissimis  actibus  esse  offensum  et  ad 
iracundiam  provocatum,  cum  videat  tot 
annis  multifariis  flagellis  iram  illius  in 
regno  nobis  ab  eo  commisso  desaevire, 
videlicet  in  fame  continua,  in  mortalitate 
animalium,  in  pestilentia  hominum ,  in 
sterilitate  pene  omnium  frugum,  et,  ut 
ita  dixerim,  diversissimis  morborum  cla- 
dibus  atque  ingentibus  penuriis  populum 
istius  regni  miserabiliter  vexatum  et 
afflictum  atque  omni  abundantia  rerum 
quodam  modo  exinanitum?  Nec  illud  etiam 
dubitamus  ex  iusta  vindicta  illius  evenire, 
quod  saepe  scandala  per  tyrannos  in  hoc 
regno  exsurgunt,  qui  pacem  populi  chri- 
stiani  et  unitatem  imperii  sua  pravitate 
nituntur  scindere.  Nam  et  illud  nihilo- 
minus  peccatis  nostris  deputandum  est, 
quod  inimici2  Christi  nominis  praeterito 


a)  propitiaret  A.         b)  offentlerimus  B.         c)  eo  B.         cl)  presentaliter  Bal. 

1)  Cfr.  infra  Capitulare  missorum  nr.  192,  c.  14:  Hoc  missi  nostri  notum  faciant,  quod  nos  in 
omni  hebdomada  unum  diem  ad  causas  audiendas  et  iudicandas  sedere  volumus.  2)  Sarraceni; 
Annales  Wnh.  827  (88.  I,  p.  216). 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  185.  5 

A.  B.  828. 

Et,  ut  haec  omnia  successum  habeant,  anno  in  hoc  regnum  ingressi  depraeda- 
volumus,  ut  generale  triduanum  ieiunium  tiones ,  incendia  ecclesiarum  et  captiva- 
secunda  feria  post  octabas  pentecosten  1  tiones  christianorum  et  interfectiones  ser- 
5  celebrandum  indicetur  et  generaliter  ab  vorum  Dei  audenter  et  impune,  immo 
omnibus  cum  summa  devotione  observetur.  crudeliter,  fecerunt.  Agitur  siquidem 
Et  quia  undique  inimicos  sanctae  Dei  iusto  iudicio  Dei,  ut,  quiae  in  cunctis 
ecclesiae  commoveri  et  regnum  a  Deo  delinquimus ,  interius  simul  et  exterius 
nobis  commissum  infestare  velle  cognos-      flagellemur.    Beneficiis  quippe  Dei  evi- 

10  cimus ,  praecipimus  atque  iubemus4,  ut  denter  existimus  ingrati,  quoniam  his 
omnes  homines  per  totum  regnum  nos-  non  ad  voluntatem  Dei,  sed  ad  libitum 
trum,  qui  exercitalis  itineris  debitores  nostrum  carnalem  uti  invenimur.  Et  id- 
sunt,  bene  sint  praeparati  cum  equis,  circo  merito  creaturae  Dei  nobis  divini- 
armis,  vestimentis,  carris  et  victualibus;      tus  concessae  pro  Deo  contra  nos  ingra- 

15  ut,  quocumque  tempore  eis  a  nobis  de-  tos  pugnant,  iuxta  illud:  'PugnabitJ  pro 
nuntiatum  fuerit,  sine  ulla  mora  exire  eo  orbis  terrarum  contra  insensatos'. 
et,  in  quamcumque  partem  necessitas  Verum,  quia  tot  modis  vexamur  atque 
postulaverit,  pergere  possint  et  tamdiu  percutimur,  ad  eum,  a  quo  percutimur, 
ibi  esse,  quamdiu  necessitas  postulaverit.      toto  corde  dignum   necessariumque  est 

20    ut  revertamur,  quatenus  illud  propheti- 

cum  in  nobis  impleatur,  quo  dicitur: 
'Sola6  vexatio  intellectum  dabit  auditui'.  Sed  quia  pius  et  clemens  Dominus  sic  ipsum 
flagellum  moderatur,  ut  non  ad  interitum,  sed  potius  ad  correctionem  nostram  inferre 
videatur,  debemus  in  conspectu  eius  veraciter  humiliari  et  faciem  illius  in  confessione 

25  praevenire  eiusque  pietatem  pronis  mentibus  exorare,  ut,  qui  fecit  nos  iustissima 
dispensatione  flagella  sentire ,  faciat  nobis  peccata  nostra,  pro  quibus  iuste  ab  eo 
flagellamur,  cognoscere  et,  in  quibus  maxime  illum  offendimus  et  iram  illius  provo- 
cavimus,  manifestius  intelligere,  ut  post,  eo  miserante,  prava  deserendo  et  corrigendo, 
bona  etiam  sectando  et  tota  cum  devotione  exsequendo,  valeamus  per  spiritum  humili- 

30  tatis  et  animam  contritam  sacrificium  Deo  debitum  offerre  iramque  illius  indignationis 
evadere  et  per  dignam  congruamque  correctionem  et  bonorum  operum  exhibitionem 
gratiam  eius  propitiationis,  licet  indigni,  promereri.  At,  quia  nos  magis  in  hoc  pec- 
casse  cognoscimus,  qui  forma  salutis  omnibus  esse  debuimus  et  omnium  curam  gerere 
et  per  auctoritatem  imperialem  pravorum  acta,  ne  tantum  adcrescerentf,  corrigere, 

35  cupimus  Domino  nobis  propitio  in  conspectu  pietatis  illius  per  dignam  satisfactionem 
veniam  adipisci  et  per  saluberrimam  corrcctionem  vel  per  bonum  studium ,  quod 
nostra  desidia  et  ignorantia  hactenus  neglectum  est,  consultu  fidelium  tempore  oppor- 
tuno,  quantum  in  nobis  est,  studiosissime  emendarc  et  nostram  in  hoc  voluntatem 
omnibus  manifestam  facere. 

40  Quapropter  statuimus  atque  decrevimus  cum  consultu  sacerdotum  caeterorum- 
que  fidelium  nostrorum  huius  rei  gratia  ob  placandum  scilicet  contra  nos  nobisque 
subiectos  Domini  furorem  conventus  eorundem  episcoporum  in  quatuor  imperii  nostri 
locis  congruentissime  fieri.  Primo '  scilicet  in  Moguntiacensi  urbe,  ubi  conveniant 
metropolitanig  Autgarius,  Hadabaldus,  Hethi,  Bernuinus  cum  suffraganeis  suis;  sccundo 

45  e)  qui  Sirm.         f)  adolescerent  Sirra.         g)  arcliiepiscopi  Bal. 

3)  Mensis  Maii  die  vicesimo  qua/rtO;  die  ricesimo  tertio  eiusdem  mensis  synodorum  initium  indic- 
tum  erai;  cfr.  nr.  184.  4)  Cfr.  infra  nr.  186,  c.  7.  5)  Sap.  Sal.  5,21.  6)  Ies.  28,  19. 
7)  Epistola  hinc  inde  usque  ad  finem  <ul  verbum  fere  consentit  cum  constitutione  de  ejriscojiorum  con- 
ventibus  quatuor  hubetulis  nr.  184. 


6 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  — 


Nr.  185.  186. 


828.  quoque  in  Parisiorum  urbe,  ubi  futurus  antistes  Senonicus  et  Ebbo,  Ragnoardus  et 
Landramnus  metropolitani'1  cum  suffraganeis  suis  conveniant;  tertio  vero  apud  Lug- 
dunum,  ubi  Agobardus,  Bernardus,  Andreas,  Benedictus,  Agericus  cum  suffraganeis 
suis  similiter  conveniant;  quarto  etiam  apud  Tolosam  urbem,  quo  simul  conveniant 
Notho,  Bartolomaeus,  Adalelmus,  Agiulfus  cum  suffraganeis  suis.  In  quibus  con-  5 
ventibus  tractare ,  quaerere  et  cum  Dei  adiutorio  invenire  debent  de  causis  ad  reli- 
gionem  christianam  et  eorum  curam  pertinentibus ,  quid  a  principibus  et  reliquo 
populo  vel  ita,  ut  divina  auctoritas  docet,  aut  aliter  teneatur,  vel  quid  inde  ex  parte 
vel  ex  toto  dimissum  sit,  ut  non  teneatur;  deinde  quid  in  ipsorum,  qui  pastores  populi 
constituti  sunt,  moribus,  conversatione  et  actibus  inveniri  possit,  quod  divinae  regulae  io 
atque  auctoritati  non  concordet,  simulque  inveniant,  quae  occasiones  in  utroque  ordine 
id  effecerint,  ut  a  recto  tramite  deviatum  sit.  Et  quicquid  de  his  causis  inventum 
fuerit,  tam  sollerti  cura  custodiatur,  ut  nullatenus  ad  aliorum  notitiam  pervenire  per- 
mittant  ante  tempus  constitutum;  et  ideo  unus  notarius  inter  omnes  eligatur,  qui 
quod  ipsi  invenerint  describat  et  ipse  sub  iuramento  constrictus1  ea,  quae  inventa  et  15 
digesta  fuerint,  diligenter  fideliterque  conservet. 

h)  om.  Bal.       i)  om.  Sirm. 


186.  CAPITULA  AB  EPISCOPIS  IN  PLACITO 

TRACTANDA. 

829.  initio.  20 

Exstant  in  codicibus:  1)  Paris.  4417  fol.  253.  2)  Bamberg.  60  fol.  69.  3)  Paris. 
10758  pag.  260.  4)  Paris.  4S2SA  /bZ.  146v.  5)  olim  CheMeriham.  1762  (Meerm.  605>, 
nunc  Berolin.  fol  7L.  6)  Paris.  4638  fol  73.  7)  Vatic.  Palat.  582  fol.  75 v.  8)  Paris. 
9654  fol.  66.    9)  Vatic.  rcg.  Christ.  417.    10)  Schaffhus.  bibl.  eccl.  74.    11)  Bonn.  402. 

In  codicibus  omnibus  excepto  Bonnensi  haec  capitula  continuo  sequuntur  constitu-  25 
tionem  de  convcntibus  episcoporum  convocandis  inscripta:  Haec  capitula  ab  episcopis 
tractanda  sunt,  eademque  inscriptio  constitutionem  in  codice  etiam  Ashbumh.  Barrois  73 
insequitur,  in  quo  autcm  praefixa  cst  capitulari  infra  nr.  191.  edito.    JJnde  apparet 
haec  capitula  non  esse  capitidare  missorum,  ut  coniccit  Simson,  Jahrbilcher  des  Frcin- 
Tcischen  Beichs  unter  Ludivig  dem  Frommen  I,  p.  310,  n.  7.  et  Bdhmer  -  Muhlbdcher  30 
nr.  827.    Sunt  potius  propositioncs ,  de  quibus  episcopi  deliberarent  non  tam  in  synodis 
quam  in  eo  placito,  quod  imperatores  habuerunt  cum  quibusdam  fidelibus.  Capitulum 
sane  septimum  natura  diversum  est  et  fortasse  separandum  ab  antecedentibus ;  tamen 
in  codicibus  omnibus  capitibus  scx  prioribus  tamquam  septimum  additur,  in  cod.  11.  cum 
antccedenti  in  unum  conjungitur  ct  a  Karolo  etiam  Calvo  in  Capitidari  Pistensi  anni  35 
864.  capite  27.  plene  allegatur  praemissis  verbis:   ut  iuxta  regium  capitulare,  quod 
domnus  et  genitor  noster  anno  XVI.  regni  sui  capitulo  septimo  constituit. 

Capitida,  ut  tam  Pistense  illud  edictum  quam  codiccs  demonstrant,  haud  dubie 
constitutione  hieme  828.  emissa  paido posteriora  habenda  sunt.    (B.  I,  653;  P.  I,  327.,) 

Haec  capitula  ab  episcopis  tractanda  sunt*.  40 

1.  De  decimis,  quae  ad  capellasa  dominicasa  dantur,  et  hominibusb,  qui  eas 
habent  etc  in  suos  usus  convertuntd. 

*)  Haec  epistola  ab  episcopis  tractata  est  1. 


a)  capellam  dominicam  10. 


b)  ad  homines  8. 


c)  om.  10. 


d)  conversos  10. 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  186.  187.  7 

2.  De  feminis',  quae  in  quibusdam  locis  inrationabiliter  sanctum0  velamen  sibi  829. 
imponunt. 

3.  Similiter  de  monasteriolis  puellarum  in  legatione2  Autgarii,  in  quibus  nullus 
ordo  bonae  conversationis  tenetur. 

5  4.  De  monasteriolis  etiam  diversis  in  missatico  Albrici3. 

5.  De  iudicio  aquae  frigidae4. 

6.  De  his,  qui  usuris  inserviunt5. 

7.  Volumus0  atque  iubemus,  ut  missi  nostri  diligenter  inquirant,  quanti  homines 
liberi  in  singulis  comitatibus  maneant,  qui  per  se  possint  expeditionem  facere ,  vel 

io  quanti  de  his,  quibus  unus  alium  adiuvet,  quanti  etiam  de  his,  qui  af  duobus  tertius 
adiuvetur8  et  praeparetur11,  necnon1  de  his,  qui  a  tribus  quartus  adiuveturk  et  prae- 
pareturhi,  sive1  de  his,  quif  a  quattuor  quintus  adiuveturk  et  praeparetur11',  eandem"1 
expeditionem11  exercitalem  facere  possint;  et  eorum  summam  ad  nostram  notitiam 
deferant. 

15  e)  velamen  sibi  sanctum  3 — 6.  9.         f)  a  duobus  usque  ad  sive  de  bis  qui  propter  homoioteleuton 

de  bis  qui  om.  1.  g)  additur  2 — 4.  7.  9,  corr.  adiuvetur  5,  corr.  adiuvatur  8.  b)  praeparatur  3.  6.  8, 
corr.  praeparetur  5.  i)  necnon  ...  praeparetur  om.  4.10.  k)  adiuvatur  3.6.8,  corr.  adiuvetur  5. 

1)  sive  ...  praeparetur  om.  9.       m)  ut  eandem  1.6.  10.        n)  expeditionem  et  exercitale  opus  facere  1.10. 

1)  Episcoporum  relatio  829.  infra  nr.  196,  capp.  47,51:  quod  sepe  in  vestris  conciliis  prohibitum 
20  est;  —  de  quibus  in  aliis  conventibus  coram  serenitate  vestra  iam  dudum  ventilatum  et  definitum 
est.  Cfr.  etiam  Cap.  ecclesiast.  818.  819,  tom.  I,  p.  278,  e.  21.  [K.J  2)  Moguntina?  Cfr.  supra 
nr.  184,  w.  1.  3)  Lingonensis  episcopus  (tom.  I,  p.  308,  n.  12)?  Albericus  Lingonensis  episcopus  tam- 
quam  Hludoivici  missus  commemoratur  etiam  in  documento  quodam  Hlotharii  apud  Bouquet  VIII,  376, 
nr.  16.  edito;  Bbhmcr-Muhlbaclier  nr.  1042.  4)  Cfr.  infra  nr.  192,  c.  12.  5)  Cfr.  Episcoporum  relutio 
25  infra  nr.  196,  c.  54.  6)  Cfr.  epistola  cudeccdens  p.b,  A.  I.  10  sqq.;  Boretius,  Beitrage  zur  Capilularien- 
lcritilc  p.  90  sq.  [K.J 


187.  CAPITULA  DE  MISSIS  INSTRUENDIS. 

829.  initio. 

Leguntur  in  codicibus:  1)  Paris.  10758^^.  272.  2)  Paris.  4628  A  fol.  153v.  Ajnid 
30  tiirmondum  (Concil.  II,pA§h)  inscripta  sunt:  Haec  sunt  capitula  de  instructione  missorum. 
Data  videntur,  ut  secundum  ca  missi  eUgantur,  instruantnr  ct  ddtyfutur,  d  bcnc 
congruunt  cutn  iMs  reliquis  capituUs  ittaque  hgationc,  quae  anni  829.  initio  cmissa  sunt 
(nr.  188.  189).    Initio  capitula  mutila  sunt  vel  tantum  inscriptione  carcnt  ('Dicendum 
est  illis);  fortassa  sub  ftnc  quoque  mutila  sunt  fquales  inferius  adnotatae  sunt)  nisi 
35  forte,  quod  codices  sane  manuscripti  dissuadent,  Gapitularia  infra  nr.  191,192.  cdita, 
in  quibus  saepius  culpabiles  in  nostram  praesentiam  venire  mfertur,  his  capitulis 
coniungenda  sunt,  ttt  coniecit  Simson,  Ludwig  d.  Fr.  I,  p.  378;  cfr.  ctiam  Bohmer-Muhl- 
bacher  nr.  837.  (B.  I,  655;  P.  I,  328.; 

 Dicendum  est  illis,  quia  nccesse  est,  ut  intcllcgamus  omnes  communiter,  quale 

40  periculum  nobis  inmineat  in  eo  maximc,  quod  in  nostra  ncglegentia  tanta  et  talia,  per 
quae  Deus  offendi  potuit  et  honor  et  honestas  regni  descrescerea  Adhuc  autem 

a)  Verbum  excidisse  videtur,  fortasse  depravata  sunt  (ut  infra)  vel  coinmi.simus  vel  fier^  permisimus, 
ut  coniecit  Pertz. 


8 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  187. 


829.  etiam  aliam  intellectum  habemus  neglegentiam  ex  priori  occasione  natam,  id  est,  quod1 
ipsa  legatio  non  ita  peracta  fuit,  sicut  ipsa  necessitas  deposcat;  quamquam  ex  parte 
vos  dicatis  nos  materiam  in  eo  dedisse,  quod  non  per  omnia  ad  hanc  necessitatem 
inquirendam  plenam  vobis  dedissemus  iussionem.  Ideo  summopere  tractandum  est, 
quomodo  Domino  adiuvante  et  in  praesenti  de  his,  quae  per  neglegentiam  et  incuriam  5 
depravata  sunt,  corrigantur  et,  ne  ultra  talia  fiant,  sollicite  caveatur. 

Post  haec  socii-  denominandi  sunt  et  tunc,  qualis  debeat  esse  le- 
gatio,  iniungenda  est. 

Primo  iniungendum  est  missis,  ut  hoc  omnimodis  caveant,  ne  populo  in  eorum 
profectione  oneri  sint,  ne  forte  quibus  subvenire  debuerint  adflictionem  inferant3.  io 

Ut  primo  nostram  populo  voluntatem  et  studium  et,  qua  intentione  a  nobis  sint 
directi,  per  nostrum  scriptum 1  nuntient  '. 

Instruendi  etiam  sunt,  quid  inquirant. 

In  primis  hoc  maxime  inquirant,  quomodo  hi,  qui  populum  regere  debent,  unus- 
quisque  in  suo  ministerio  se  custoditum  habeat,  ut  qui  bene  faciendo  gratiarum  ac-  is 
tione  digni  sunt  cognoscamus ,  qui  vero  eorrectionem  et  increpationem  pro  eorum 
neglegentiis  merentur  omnimodis  nobis  manifesti  fiant1'. 

Inquisitio  autem  hoc  modo  fiat. 

Eligantur7  per  singulos  comitatus  qui  meliores  et  veratiores  sunt.  Et  si  aliquis 
inventus  fuerit  de  ipsis,  qui  fidelitatem  promissam  adhuc  nobis  non  habeat,  promittat.  20 
Et  tunc  instruendi  sunt,  qualiter  ipsam  fidem  erga  nos  salvare  debeant;  id  est,  ut 
quicumque  ex  his  talem  causam  scit  in  illis  rectoribus  et  diversis  ministris ,  qui  po- 
pulum  regere  et  servare  debent,  de  quibus  interrogati  fuerint,  quae  ad  populi  damp- 
num  et  detrimentum  pertinet,  et  propter  hoc  nobis  periculum  animae  evenire  possit 
et  inhonoratiob,  omnino,  si  salvam  voluerit  suam  fidem  et  promissionem  habere,  mani-  25 
festum  faciat.  Et  si  post  talem  ammonitionem  et  contestationemc  aliter,  quam  se 
veritas  habeat,  dixisse  aliquis  deprehensus  fuerit,  sciat  se  inter  infideles  esse  re- 
putandum. 

Haec  sunt  capitula,  quae  volumus  ut  diligenter  inquirant. 

Primo  de  episcopis,  quomodo  suum  ministerium  expleant,  et  qualis  sit  illorum  30 
conversatio,  vel  quomodo  ecclesias  et  clerum  sibi  commissum  ordinatum  habeant  atque 
dispositum,  vel  in  quibus  rebus  maxime  studeant,   in  spiritalibus  videlicet  aut  in 
saecularibus  negotiis. 

Deinde,  quales  sint  adiutores  ministerii  eorum,  id  est:  corepiscopid,  archidiaconi 
et  vicedomni  et  presbyteri  per  parrochias  eorum,  quale  scilicet  studium  habeant  in  35 
doctrina,  vel  qualem  famam  habeant  secundum  veritatem  in  populo. 

Similiter  de  omnibus  monasteriis  inquirant  iuxta  uniuscuiusque  qualitatem  et 
professionem. 

Similiter  et  de  ceteris  ecclesiis  nostra  auctoritate  in  beneficio  datis. 

b)  inoratio  1.  c)  ita  coniecit  Sirm.;  constitutionem  1.  2.  d)  archypresbyteri  acld.  Sirm.  40 

1)  Similiter  in  legationis  Capitido  tom.  I,  p.  309.  2)  In  singula  missatica  delegandi.  3)  Cfr. 
Commemoratio  missis  data  825,  tom.  I,  p.  309,  c.  2;  Cap.  miss.  819,  l.  c.  p.  291,  c.  24.  4)  Per  epistolam 
gemralem  siqrra  editam?  5)  Cfr.  Commemoratio  missis  data  825,  tom.  I,  p.  308,  c.  2.  fK.J  6)  Episcopi 
in  synodo  Parisiensi  mense  Iunio  anni  829.  ad  Hladowicum  dicunt  (Mansi  XIV,  col.  593);  congrua 
capitula  serenitas  vestra  digessit  legatosque  strenuos  delegavit,  ut  per  eadem  capitula  et  flagitia  45 
malorum  hominum  punirent  et  bonorum  laudem  vestrae  celsitudini  notescerent.  7)  Cfr.  Waitz, 
VG.  111%  p.  4G8.  fK.J 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  187.  188.  9 

Utrum   episcopi   in   circumeundo   parrochias   suas    ceteras   minores   ecclesias  829. 
gravent  aut  populo  oneri  sint,  et  si  ab  ipsis  aut  a  ministris  eorum  indebita  exsenia 
a  presbyteris  exigantur8. 

Simili  modo  de  comitibus  inquirant,  quale  studium  de  suo  habeant  minisferio, 
5  ut,  qui  bene  exinde  facit,  cognoscemus ;  si  aliter  facit,  et  hoc  nosse  omnino  volumus, 
id  est:  si  populus  per  suam  neglegentiam  et  desidiam  iustitia  et  pace  careat,  aut  si 
ipse  sciense  aliquid  iniuste  factum  habeat. 

Deinde  ergo ,  quales  ministros  habeat  ad  populum  regendum  vel  missos,  utrum 
iustef  in  ipsis  ministeriis  agant,  aut  consentiente  vel  neglegente  comite  a  veritate  et 
io  iustitia  declinent.  Quae  personae  vel  quibus  causis  culpabiless  ad  praesentiam  nos- 
tram  venire  debent,  discernendum1'  est  —  exceptis  episcopis,  abbatibus,  comitibus, 
qui  ad  placita  nostra  semper  venire  debent.11  —  isti  veniant,  si  talibus  culpis  et  crimini- 
bus  deprehensi  fuerint,  quales  inferius9  adnotatae1  sunt. 

e)  aut  nesciens  add.  Sirm.         1)  an  iniuste  add.  Sirm.         g)  culpabili  1.         h)  discernendum  .  . . 
15  debent  om.  1.2;  leguntur  ipsa  apud  Sirm.  et  Bal.  i)  aduoctae  1. 

8)  Cfr.  Richter,  Kirchenrecht  ed.  8.  p.  884.  fK.J        9)  Cfr.  praefationem  ad  Iwc  capitulare. 


188.  CAPITULARE  MISSORUM. 

829.  initio. 

CJapitula  1  —  5.  leguntur  in  codicibus:  1)  olim  Corbeiensi,  nunc  Hambury.  bibl.  publ.  83 

20 pag.  154.  2)  olim  Cheltenham.  1737  (Meerm.  567,),  nunc  Berolin.  fol.  49v  inscripta: 
Item  alia  capitula.  Capitula  1 — 4.  cxstant  in  codd.  3)  Paris.  10758  p.  274  et  4)  Paris. 
4628  A  fol.  154v,  qui  caput  5,  mutilum  tamen,  paulo  ante  (p.  271  et  fol.  153^  post  in- 
sequentem  tractoriam  exhibuerunt ;  capihda  1.  2.  4.  in  cod.  5)  Monac.  3853  fol.  248 v  et  252. 
Capitularc  ab  anterioribtis  editoribus  placito  Wormatiensi  generali  mense  Augusto  ' 

25  anni  829.  liabito  adscriptum  est,  sed  liaud  dubie  antc  ipsum  editum  esse  Brunner,  Zeugcn- 
und  Inquisitionsbeweis  im  deutschcn  Gerichtsverfahren  in  ' Sitzungsberichte  der  kaiserlichen 
Akademie  der  Wisscnschaften  zu  Wien,  phiios.-histor.  Classe'  tom.  LI,  p.  442  sq.  recte 
dixit  (cfr.  etiam  Bokmer-Miihlbacher,  ur.  Res  cnim  in  capite  primo  ad  generale 

placitum  dilata  postea  in  capitulari  Wormatiensi  (nr.         capite  8.  vere  ordinata  est. 

30  Episcopi  quoque  secundum  Parisiacae  synodi  canones  imperatorem  rnense  Iunio  anni  829. 
alloqucntes  (infra  nr.  196,  c.  34)  hoc  caput  primiun  tamquam  paulo  ante  editum  respicere 
videntur.  Capitulare,  quod  non  dubito,  in  placito  cum  paucis  tantam  fidelibus  hiemc 
anni  828.  829.  habito  missis  quibusdam  datum  est;  tam  quae  in  ipsis  continentur  cum 
aliis  capitulis  aequalibus  bene  congruunt,  quam  quod  de  Mahtfrido  capite  tertio  agitur 

35  eandem  fere  aetatem  innuit.  (jj  jt  573^  Ci  3  "j-  p  354.J 

V, 

1.  Tolumus,  ut  omnesa  res  ecclesiasticae  eo  modo  contineantur ,  sicut  res  ad 
fiscum  nostrumb  contineri  solent,  usque  dum  nos  ad  generale  placitum  nostrum  cum 
fidelibus  nostris  invenerimus  et  constituerimus,  qualiter  in  futurum  de  his  fieri  debeat1. 

a)  deest  3.  4.         b)  pertinentes  add.  Bal. 


40  1)  Constitutum  est  in  capitulari  Wormatiensi  infra  nr.  191,  c.  8. 

LL.  CAPITULARIA  II. 


2 


II» 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  188.  189. 


829.  2.  Itemc  volumus,  ut  omnis  inquisitio,  quae  de  rebus  ad  ius  fisci  nostri  per- 

tinentibus  facienda  est,  non  per  testes,  qui  producti  fuerint,  sed  per  illos,  qui  in  eo 
comitatu  meliores  et  veraciores  esse  cognoscuntur,  per  illorum  testimonium  inquisitio 
fiat2,  et  iuxta  quod  illid  testificati  fuerint,  vel  contineantur  vel  reddantur. 

3.  Item  volumus,  ut  de  rebus,  quas  Mabtfriduse per  diversa  loca  et  per  diver-  5 
sos  homines  adquisivit,  ipsi,  qui  easdem  res  ei  dederunt,  interrogentur ,  si  aliquis 
eorum  eas  repetere  velit.    Et  quicumque  hoc  se  velle  pronuntiaverit ,  ad  generale 
placitum  nostrum  venire  iubeatur,  ut  inde  cum  eodem  Mahtfridof  rationem  habere 
possit. 

4.  Volumus,  ut  missi  nostri  per  totam  legationem  suam  primo  omnium  in-  io 
quirant,  qui   sint  de  liberis  hominibus,  qui  fidelitatem  nobis  nondum  promissum 
habeant,  et  faciant  illos  eam  promittere,  sicut  consuetudo  semper  fuit4;  et  postea 
incipiant  legationem  suam  per  cetera  capitula:)  peragere. 

5.  Volumus  atque  iubemus,  ut  missiG  nostri  diligenter  inquirant,  quanti  homines 
liberi  in  singulis  comitatibus  maneant,  qui  possint  expeditionem  exercitalem  perg  se  is 
facere,  velh  quanti  de  his,  qui  a  duobus  tertius  adiutus  et  praeparatus,  et  de  his,  qui 

a  tribus  quartus  adiutus  et  praeparatus,  et  de  his,  qui  a  quattuor  quintus  vel  sextus 
adiutus  et  praeparatus  ad  expeditionem  exercitalem  facere1',  nobisque  per  brevem 
eorum  summam  deferant'. 

c)   Cum   capite  1.  in  unnm  coniunctum  in  codd.  3.  4.  dj  de  (inde  coniecit  Pertz.)   add.  1.  20 

e)  ita  1.  2;  Matfredus  3.  4.  f)  Matfrido  3.  4.  g)  per  se  om.  3.  4.  h)  vel  .  . .  facere  om.  3.  4. 

i)  Et  qui  necdum  fidelitatem  nobis  promiserunt,  cum  sacramento  nol>is  fidelitatem  promittere  faciant  add.  3.4; 
cfr.  infra  nr.  193,  c.  7.  sub  fine. 

2)  Brunner  l.  c.  p.  406  sqq.  3)  Mdhtfrido  Aurelianensi  comiti,  qui  ignavum  contra  Sarrcwenos 
anno  827.  se  praestiterat ,  in  placito  Aquisgranensi  mense  Februario  anni  828.  habito  honores  adempti  25 
sunt  (Einh.  ann.  SS.  I,  p.  216  sq.  et  Vita  Hludoiv.  c.  41.  42.  SS.  II,  p.  630  sq.).  His,  qui  res  suas  huk 
Mahtfrido  tradiderant,  ipsas  repetere  hic  concedi  videtur.  4)  Cfr.  Caj).  de  just.  fac.  811—813,  tom.  I, 
p.  177,  c.  13;  Cap.  miss.  Niumag.  806,  l.  c.  p.  131,  c.  2;  Cap.  miss.  Theod.  II.  805,  l.  c.  p.  124,  c.  9; 
Cap.  miss.  gen.  802,  1.  c.  p.  92,  c.  2;  Cap.  miss.  792  rel  786,  l.  c.  p.  66,  c.  1—4.  fK.J  5)  Nobis  non 
simt  tradita.  fK.J         6)  Cfr.  supra  p.  7,  c.  7.  30 


189.  TRACTORIA  DE  CONIECTU  MISSIS 

DANDO. 

829.  initio. 

L.egUur  sub  fine  capitulorum  Wormatiensium  anni  829.  in  codicibus:  1)  Paris.  4417 
fol.  259.    2)  Paris.  10758  pag.  271.    3)  Paris.  4628.4  fol.  153.  4)  olim  Paris.  4761,  tum  35 
Asliburnli.  BarroislZ.    5)  olim  Cheltenham.  1762  (Meerm.  605J,  nunc  Berolin.  fol.1V. 
6)  Paris.  4638  fol.  80.    7)  Vatic.  Palat.  582  fol.  78 v.    8)  Paris.  9654  fol.  70.    9)  Schaff- 
husan.  bibl.  cccl.  74.    10)  Bonn.  402. 

Etiamsi  capihdum  Wormatiensibus  capitulis  in  codicibus  tamquam  uUimum  ad- 
nexum  est,  ante  ipsa  tamen  initio  anni  829.  vel  paucis  dicbus  ante  editum  esse  oportet,  40 
respcctis  verbis  in  fine  eius  positis.    Tractoria  est,  ut  in  Francorum  regno  dicebatur; 
cfr.  Capp.  legg.  add.  818.  819.  tom.  I,  p.  284,  c.  16;  Form.  iniper.  nr.  7  (LL.  Form, 
p.  292j.    Collata  hac  tractoria  cum  Hludowici  capitulo  tom.I,  ^.291,  c.  29.  cdito  prodit 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  -  Nr.  189.  190.  191.  )  1 

nostram  tractoriam  conicctum  missis,  qui  cpiscopi  crant,  dandum  statuere;  nam  abbates,  829. 
comites  atquc  vassalli  clominici  minore  tantum  coniectu  contenti  esse  debebant. 

(B.  I,  671  c.  1  ;  P.  I,  328  c.  1.; 

Vol  umus,  ut  tale  coniectum  missi  nostri  accipiant,  quando  per  missaticum  suum 
5  perrexerint:  hoc  est,  uta  unusquisque  accipiat  panes  quadraginta,  friskingasb  duas, 
porcellum  aut  agnum  unum,  pullosc  quatuor,  ova  viginti,  vino  sextarios  octo,  cervisad 
modios  duosc,  annona  modios  duos ;  et  quando  prope  sunt  de  illorum  domibus1,  nullum 
accipiant  coniectum. 

Volumus6-  etiam,  ut  octabas  paschae  incipiant  suam  agere  legationem.  Epi- 
10  scopi  vero  suum  habere  debent  conventum  octabas  pentecostene. 

a)  om.  4.         1))  friskingias  6 ;  frixingias  1 ;  frixingas  8;  frisingas  2.4.         c)  pullos  . . .  duos  om.  6. 
d)  sicera  1.  9.         e)  Volumus  ...  pentecosten  om.  4;  leguntur  in  codd.  1 — 3.  5 — 10. 

1)  Cfr.  Cap.  miss.  819,  tom.  I,  p.  291,  c.  26.         2)  Cfr.  Constitut.  dc  synodis  convocandis  supva 
p.  3,  l.  4  sq. 


190.  CAPITULA  INCERTA. 

829? 

Sirmondus  ipsa  inter  capitidaria  Wormaticnsia  (Concilia  II,  p.  473,)  servavit  iisquc 
inscriptionem  dedit:  Haec  sunt  capitula,  quae  ad  plurimorum  notitiam  ad  generalia 
placita  fgenerale  placitum  Baluzius)  sunt  reservata,  quam  inscriptionem  fortasse  opc 
20  capitidi  apud  cum  insequentis  (supra  nr.  188,  c.  1 )  Sirmondus  finxit.  Utrum  vcre  placito 
generali  reservata  an  missis  data  sint,  m  incerto  reUnquo;  anno  829.  fortasse  non  im- 
mrrito  adscribuntur.  (B.  I,  671;  P.  I,  329J 


1.  17e  sacerdotibus  a  laicis  vinctis  et  flagellatis. 

2.  De  homine,  qui  ad  servitium  quaesitus  et  ereptus  est  ab  uno  herede,  iterum 
25  caeteri  heredes  eum  interpellare  et  adquirere  conantur. 

3.  De  comitibus  et  vicariis  eorum,  qui  in  aliquibus  locis  tantum  accipiunt  de 
coniectu  populi  ad  minorem  legationem  quantum  ad  maiorem1. 

lj  Cfr.  Cap.  miss.  819,  tom.  I,  p.  291,  c.  29. 


191.  CAPITULARE  WORMATIENSE. 

829.  Aug. 

Leyitur  in  codidbus  capittda  anni  829.  antcriora  continentibus:  1)  Paris.  4417 
fol.  253  \  2)  Bamberg.  60  fol.  69 \  3)  Paris.  10758  pag.  261 .  4)  Paris.  AG2SA  fol.  1 47 
et  in  eodem  codice  iterum  (4b)  fol.  43.  5)  olim  Paris.  4761,  tum  Ashburnh.  Barrois  73. 
6)  olim  Chdtenham.  1762  (Mcerm.  605,),  nunc  Berolin.  fol,  1\\  7)  Paris.  4638  fol  73 v. 
8)  Vatic.  Palat.  582  fol.  lb\     9)  Paris.  9654  fol.  66 v.     10)  Vatic.  reg.  Christ,  417. 

2* 


12 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  191. 


829.  11)  Schajfhus.  bibl.  eccl.  14.  11*)  Bonn.  402;  praeterea  etiam  in  codicibus :  12)  Monac. 
19416.  13)  olim  Corbeiensi,  nunc  Hamburg.  bibl.  publ.  83  pag.  145.  14)  olim  Chelten- 
ham.  1737  (Meerm.  567;,  nunc  Bcrolin.  fol.  46.  15)  Monac.  3853  fol.  249.  16)  Guelf. 
inter  Blanlcenburg.  130  fol.  fere  119.  Capitula  1  —  3.7.  exhibent:  17)  Gothanus  84 
fol.  407.  18)  Mutin.  eccl  cath.  Ord.  I,  2  fol.  fere  181v;  capitida  2—5.8  —  10:  19)  Ani-  s 
fcros.  A  46;  capitida  denique  1  —  3:  20)  Paris.  4613  /bZ.  92.  Caput  octavum  omittitur 
in  codd.  13 — 16,  sed  in  cod.  15.  postea,  fol.  scilicet  261v,  suppletur;  ultimo  loco  ponitur 
in  solo  cod.  12,  guem  Pertz  secutus  est,  octavo  vero  in  codd.  1  — 11*. 

Ex  inscriptione  apparere  videtur  haec  capitida  ecclesiastica  secundum  ea,  guae 
missi  e  provinciis  revcrsi  tanquam  emendanda  retulerant,  ab  imperatore  data  esse;  con-  io 
ventui  Wormatiensi  mense  Augusto  habito  recte  ab  editoribus  anterioribus  tributa  sunt. 
Hoc  capitidare  primum  Ansegisi  collectioneni  allegat,  minus  quidem  accurate  in  capite 
nono.    Codex  15.  capitulorum  allegatorum  textum  plcrumque  omittit. 

(B.  I,  663;  P.  I,  350.; 

Haeca  sunt  capitula,  quae  aliqui  ex  missis  nostris1'  ad  nostram  notitiam  15 
detulerunt  anno  XVI.  imperii  nostri. 

1.  Dec  his,  qui  sine  consensu  episcopi  presbyteros  in  ecclesiis  suis  constituunt 
vel  de  ecclesiis  eiciunt  et  ab  episcopo  vel  a  quolibet  misso  dominico  admoniti  ob- 
oedire  noluerint,  ut  bannum  nostrum  rewadiare  cogantur  et  per  fideiussores  ad  pala- 
tium  nostrum  venire  iubeantur ;  et  tunc  nos  decernamus,  utrum  nobis  placeat,  ut  aut  20 
illum  bannum  persolvant'1,  aut  aliam  harmiscaram1  sustineant'1. 

2.  Dee  ecclesiis,  quae  inter  coheredes  divisae  sunt'~,  considerandumf  est,  qua- 
tenus,  si  secundum  providentiam  et  admonitionem  episcopi  ipsi  coheredes  eas  voluerint 
tenere  et  honorare,  faciant;  sin  autem  hoc  contradixerint,  ut  in  episcopi  potestate 
maneat,  utrum  eas  ita  consistere  permittat  aut  reliquias  exinde  auferat.  Et  ubi  ad  25 
nostrum  beneficium  ecclesiae  pertinentes  ita  divisae  inventae  fuerint,  ut  describantur8 
et  nobis  renuntietur. 

3.  Deh  ecclesiis  destructis,  ut  episcopi  et  missi  inquisitionem  faciant,  utrum 
per  neglegentiam  aut  inpossibilitatem  destructae  sint.  Et  ubi  neglegentia  inventa 
fuerit,  episcopali  auctoritate  emendare  cogantur  hi1,  qui  eas1  restaurare  debuerant;  30 
si  vero  per  inpossibilitatem  contigit,  ut  aut  plures  sint,  quam  necesse  sit,  aut  maioris 
magnitudinis,  quam  ut  ex  rebus  ad  eas  pertinentibus  restaurari  possint,  episcopus 
modum  inveniat,  qualiter  congrue  emendari  et  consistere  possint. 

4.  Dek  uno  manso  ad  ecclesiam  dato,  de  quo  aliqui  homines  contra  statuta13 
sibi  servitium  exigunt,  quicumque  pro  hac  causa  accusatus  fuerit,  comes  vel  missi  35 
hoc,  quod  inde  subtractum  est,  presbyteris  cum  sua  lege  restituere  faciant. 

a)  Hanc  inscriptionem  exhibent  4b.  13.  17.  18,-  Iuoipiunt  capitula,  que  Luodowicus  cesar  et  Hlotliarius 
imperator  filius  eius  cum  consensu  eorum  fidelium  dederunt  cod.  15;  ltem  alia  cotl.  14;  reliqui  codd.  a 
nobis  adhibiti  inscripiione  carent.  Sirmondus  et  secundum  Baluzium,  fortasse  minus  accurate,  duo  codices 
lianc  inscriptionem  exhibent:  Haec  suut  capitula,  quae  propter  interrogationem  aliquorum  missorum  considerata  40 
et  scripta  vel  ordinata  sunt,  sive  de  ecclesiasticis  causis,  sive  de  caeteris,  quae  ad  correctionem  maiorutn 
hominum,  et  quae  ad  publicum  honorem  pertinent;  quae  sub  tribus  distinctionibus  ordinata  sunt.  b)  om.  13. 
c)  De  eo,  qui  sine  consensu  episcopi  presbyterum  de  ecclesia  eiecerit  vel  constituerit  rubr.  hi3.  4.  d)  per- 
solvat  ...  sustineat  3— 7.  12 — 15;  corr.  persolvant  ...  sustineant  1.  e)  De  ecclesiis  inter  heredes  divisis 
rubr.  in  4;  De  ecclesiis,  quae  inter  coheredes  divisae  sunt  rubr.  in  17.  f)  consideratum  2.  6.  10 — 18.  20.  45 

g)  describatur  12 — 14.  h)  De  destructione  ecclesiarum  rubr.  in  4;  De  ecclesiis  destructis  rubr.  in  17. 
i)  qui  eam,  om.  hi,  12 — 15.  17.  k)  Ne  de  manso  ecclesiae  dato  contra  saucita  servitium  exigatur  rubr. 
in  3.  4.         1)  canonum  statuta  7. 


1)  Cfr.  infra  nr.  218,  n.  18.  fK.J       2)  Cfr.  Cup.  eccles.  818.  819,  tom.  I,  p.  279,  c.  29.       3)  Cfr. 
p.  217,  c.  10. 


/ 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  191.  13 

5.  m   De11  his,  qui  nonas  et  decimas  iam  per  multos  annos  aut  ex  parte  aut  ex  829. 
toto  dare  neglexerunt,  volumus,  ut  per  missos  nostros  constringantur,  ut  secundum 
capitularem  priorem4  solvant  unius  anni  nonam  et  decimam  cum  sua  lege5  et  insuper 
bannum  nostrum;  et  hoc  eis  denuntietur,  quod,  quicumque  hanc  neglegentiam  ite- 

5  raverit,  beneficium,  unde  haec  nona  et  decima  persolvi  debuit,  amissurum  se  sciat0. 
Ita  enim  continetur  in  capitulare  bonae  memoriae  genitoris  nostri  in  libro  primo, 
capitulo  CLVII:  'Utc  qui  ecclesiarum  beneficia  habent,  nonam  et  decimam  ex  eis 
ecclesiae  cuius  res  sunt  donent.  Et  qui  tale  beneficium  habent,  utp  ad  medietatem 
laborent,  utq  de  eorum  portione  proprio  presbytero  decimas  donent.'    Item  in  capi- 

io  tulare  nostro  in  libro  secundo,  capitulo  XXI.  de  eadem  re:  'De~  nonis  quidem  et 
decimis,  unde  et  genitor  noster  et  nos  frequenter  et  in  diversis  placitis  admonitionem 
fecimus  et  per  capitularia  nostra,  qualiter  haec  observentur,  ordinavimus,  volumus 
atque  iubemus,  ut  de  omni  conlaboratu1'  et  de  vino  et  feno  fideliter  et  pleniter  ab 
omnibus  nona  et  decima  persolvatur;  de  nutrimine  vero  pro  decima,  sicut  actenus 

15  consuetudo  fuit,  ab  omnibus  observetur.  Si  quis  tamen  episcoporum  fuerit,  qui 
argentum  pro  hoc  accipere  velit,  in  sua  maneat  potestate,  iuxta  quod  ei  et  illi,  qui 
hoc  persolvere  debet,  convenerit.' 

6.  Quicumques  decimam  abstrahit  de  ecclesia,  ad  quam  per  iustitiam  dari  debet, 
et  eam  praesumptiose  et*  propter  munera  aut  amicitiam  vel  aliam  quamlibet  occa- 

20  sionem  ad  alteram  ecclesiam  dedcrit,  a  comite  vel  a  misso  nostro  distringatur,  ut 
eiusdem  decimae  quantitatem  cum  sua  lege  restituat. 

7.  Deu  decimis,  quae  dare  populus  non  vult,  nisi  quolibet  modo  ab  eo  rediman- 
tur,  ab  episcopis  prohibendum  est,  ne  fiat.  Et  si  quis  contemptor  inventus  fuerit 
etv  nec  episcopum  nec  comitem  audire  velit,  si  noster  homo  fuerit,  ad  praesentiam 

25  nostram  venire  conpellatur;  ceteri  vero  distringantur ,  ut  inviti  ecclesiae  restituant, 
quaew  voluntarie  dare  neglexerunt. 

8.  Ut  de  rebus  ecclesiarum,  quae  ab  eis  per  triginta  annorum  spatium  sine 
ulla  interpellatione  possessae  sunt,  testimonia  non  recipiantur,  sed  eo  modo  con- 
tineantur,  sicut  res  ad  fiscum  dominicum  pertinentes  contineri  solent*. 

30  9.  Quicumquex  de  rebus  ecclesiarum,  quas  in  beneficium  habent,  restaurationes 
earum  facere  neglexerint,  iuxta  capitularem  anteriorem,  in  quo  de  operibus  ac  nonis 
et  decimis  constitutum  est,  sic  de  illis  adimpleatur,  id  est  in  libro  quarto ,  capitulo 
XXXVIII:  'Dey!l  opere  et  restauratione  ecclesiarumy.  Consideratum2  est,  ut  de  frugi- 
bus  terrae  et  animalium  nutrimine  persolvantur.    De  opere  vero  vel  restauratione 

35  ecclesiarum  comes  et  episcopus  sive  abbas  una  cum  misso  nostro,  quem  ipsi  sibi  ad 
hoc  elegerint,  considerationem  faciant,  ut  unusquisque  eorum  tantum  inde  accipiat 

m)  Caput  5.  ante  caput  4.  poritum  iu  cod.  1.  n)  De  nonis  et  decimis,  quas  quidam  necgligant 

rubr.  in  4.         o)  Explicit  caput  5.  in  cod.  15,  sequilur  caput  6.  quasi  capitis  5.  altera  pars.         p)  et  ad 
nied.  12 — 14.        q)  et  de  eorum  3 — 6.11 — 14.        r)  de  annona  add.  13.14.        s)  De  eo,  qui  decimam 
40  dare  neglexerit  ecclesiae  cuius  esse  debet  alterique  ecclesiae  eam  dcderit  rubr.  iu  4.  t)  vel  6.  12 — 14. 

u)  De  decimis  a  populo  dandis  rubr.  in4;  l)e  decimis  rubr.  in  17.  v)  ut  17.  \v)  qui  13;  quod  14.  17. 
x)  De  his,  qui  ecclesias  restaurare  negligunt  de  rebus  earum,  quas  in  beneficium  habeant  rubr.  in  4. 
y)  ita  codd.  omnes;  rectius  apud  Anse;j.  et  in  Capitulari  anui  818.819:  De  nonis  et  deehnis.  /.)  con- 
siderandum  12 — 14;  constitutum  15. 

45  4)  Cfr.  Capp.  per  se  scrib.  818.  819,  tom.  I,  p.  288,  c.  5.  [K.J         5)  i&lidos  sex;  cfr.  Capp.  de 

reb.  ecdes.  787—813,  l.  c.  p.  186,  c.  3;  Cap.  Matituan.  II.  787,  l.  c.  p.  197,  c.  8.  6)  Anseg.  I,  157, 
l.  c.  p.  413.  7)  Anseij.  II,  21,  l.  c.  p.  418;  cfr.  etiam  Capp.  per  se  scrib.  818.  819,  l.  c.  p.  287,  c.  5.  [K.J 
8)  Cfr.  supra  p.  '.),  c.  1,  ct  Brunncr,  Zeuijeu-  und  Inqmsitionsbeweis  p.  442.  [K.J  9)  Anxei/.  I  V,  38, 
tom.  I,  p.  442;  cfr.  etiam  Sijnud.  Frunconof.  794,  /.  e.  p.  76,  C.  26.  [K.J 


14 


HLUDOWICI  PH  CAPITULARIA.  -  Nr.  191.  192. 


ad  operandum  et  restaurandum,  quantum  ipse  de  rebus  ecclesiarum  habere  cognosci- 
tur;  similiter  et  vassi  nostri  aut  in  commune  tantum  operis  accipiant,  quantum  rerum 
ecclesiasticarum  habent,  vel  unusquisque  per  se  iuxta  quantitatem,  quam  ipse  tenet. 
Aut  si  inter  eos  convenerit,  ut  pro  opere  faciendo  argentum  donent,  iuxta  aestima- 
tionem  operis  in  argento  persolvant:  cum  quo  pretio  rector  ecclesiae  ad  praedictam 
restaurationem  operariosa  conducere  et  materiamen  emere  possit.  Et  qui  nonas  et 
decimas  dare  neglexerit,  primum  quidem  illas  cum  sua  lege  restituat  et  insuper 
bannum  nostrum  solvat,  ut  ita  castigatus  caveat,  ne  saepius  iterando  beneficium  amittat.1 
10.  Deb  illoc,  qui  agros  dominicatos  propterea  neglexit'1  excolere,  ut  noname 
cum  decimae  exinde  non  persolvat,  et  alienas  terras  ad  excolendum  propter  hoc 
accipit,  volumus,  ut  de  tribus  annis  ipsam  nonam  etf  decimam  cum  sua  lege  per- 
solvat.  Et  si  quis  contemptor  aut  comitis  aut  missorum  nostrorum  propter  hoc  ex- 
stiterit,  per  fideiussores  ad  palatium  venire  compellatur. 

a)  operis  12 — 14.         l>)  De  his,  qui  agros  dominicatos  excolere  negligunt,  ue  nonas  ex  eis  persolvant 
rubr.  in  4.  c)  illis  2.3.6.7.13.14.10;   illis  corr.  illo  9.  d)  neglexerit  13.  14.         e)  nonas  et  de- 

cimas  6.  7 ;  nonas  13. 14.         f)  et  decimam  om.  10.  13 — 15. 


192.  CAPITULARE  MISSORUM 
WORMATIENSE. 

829.  Aug. 

In  codicibus  manuscriptis  omnibus,  qui  capitulare  antecedens  continent,  ipsum  con- 
tinuo  scquitur  hoc  altcrum;  in  codice  tantum  15.  capittdare,  quod  sequitur  in  editione 
nostra,  intcr  utrumque  inseritur.  Codex  20.  capita  tantum  2.  4.  5.  7.  exhibet;  cod.  19. 
capita  1.  2;  codices  16 — 18.  omittunt  caput  1;  cod.  10.  caput  8;  cod.  16.  capita  13. 14; 
codices  17.  18.  etiam  capitula  5.  8.  15,  quod  idtimum  tamquam  decimum  tertium  nume- 
ratur  in  codd.  12 — 14. 

Simson,  Ludivig  d.  Fr.  I,  p.  378  coniecit  capihdare  initio  anni  829.  esse  datum  et 
ad  capihda  de  missis  instrucndis  supra  nr.  187.  edita  pertinere,  ac  sane  capitida  haec 
3.  12.  aequalia  fere  sunt  quibusdam  illius  anni  initio  praeceptis.  Tamen  in  codicibus 
manuscriptis  omnibus  haec  capitula  cum  iis,  quae  in  hac  editione  antecedunt  et  quae 
sequuntur ,  coniuncta  leguntur ,  ut  Wormatiensi  potius  conventui  tribuenda  videantur. 
Missis  hoc  capitulare  datum  esse  potissimitm  capitibus  12.  14.  (Topulo  autem  dicatui^) 
probatur,  necnon  capitibus  2.  3.  4.  Capihda  Ansegisiana  tam  in  hoc  quam  in  sequenti 
capitidari  allegata  saepius  hic  mutata  apparcnt.  (B.  I,  665;  P.  I,  351.,) 

Itema  alia  capitula. 

1.  Deb  beneficiis  destructis  hoc  observetur,  quod  inc  capitulare  priori  continetur, 
id  estc  in  libro  quarto,  capitulo  XXXVI d:  'Quicumqueel  suum  beneficium  occasione 
proprii  desertum  habuerit  et  intra  annum,  postquam  ei  a  comite  vel  misso  nostro 
notum  factum  fuerit,  illud  emendatum  non  habuerit,  ipsum  beneficium  amittate.' 

a)  Inscriptlonem  om.  10.  b)  De  eo,  qui  beneficium  desertum  fecit  rubr.  in  4.  c)  in  ...  id 

est  om.  15.        d)  continetur  add.  15.        e)  quicumque  ...  amittat  om.  10.  15. 

1)  Anseg.  IV,  3G,  tom.  I,  p.  442,-  cfr.  etiam  Capitula  807,  /.  c.  }>.  136,  c.  4;  Cap.  miss.  Niumug. 
806,  l.  c.  )>.  131,  c.  6;  Cap.  miss.  gen.  802,  7.  c.  p.  93,  c.  6.  [K.] 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  -  Nr.  192.  15 

2.  Utf  missi  nostri,  ubicumque  malos  scabinosg  inveniunth,  eiciant  et  totius  829. 
populi  consensu  in  locum  eorum  bonos  eligant;  et  cum  electi  fuerint,  iurare  faciant, 

ut  scienter'  iniuste  iudicare  non  debeantk. 

3.  Ut1  in  omni  comitatu  hi,    qui  meliores  et  veratiores  inveniri  possunt2, 
5  eligantur  a  missis  nostris  ad  inquisitiones  faciendas  et  rei  veritatem  dicendam'  et 

ut  adiutores  comitum  sint '  ad  iustitias  faciendas. 

4.  Volumus"1,  ut  quicumque  de  scabinis  deprehensus  fuerit  propter  munera  aut 
propter  amicitiam  vel"  inimicitiam  iniuste  iudicasse,  ut  per  fideiussores  missus0  ad 
praesentiamp  nostram  veniatq.     De  cetero  omnibus  scabinis  denuntietur,  ne  quis 

io  deinceps  etiam  iustum  iudicium  vendere  praesumat. 

5.  Ubicumque1'  commutationes  tam  tempore  nostro  quamque  genitoris  nostri 
legitimae8  et  rationabiles  atque  utiles  ecclesiis  Dei  factae  sunt,  permaneant;  ubi- 
cumque  vero  inutiles  et  incommodae  atque  inrationabiles  factae  sunt,  dissolvanturs, 
et  recipiat  unusquisque,  quod  dedit.   Ubi  vero  mortua  manus  interiacet  aut  alia  quae- 

is  libet  causa,  quae  rationabilis*  esse  videtur,  inventa  fuerit,  diligenter  describatur  et 
ad  nostram  notitiam  perferatur. 

6.  Quicumque"  comprobatus  fuerit  de  eo,  quod  scienter  testes  in  periurium  in- 
duxisset,  sub  fideiussione  ad  palatiumv  nostrum  venire  compellatur,  ut  ibi  cum  fideli- 
bus  nostris  consideremus,  quid  de  tali  homine  faciendum  sit. 

20  7.  Dew  his,  qui  discordiis  et  contentionibus  studere  solent  et  inx  pace  vivere* 

nolunt  et  inde  convicti  fuerint,  similiter  volumus,  ut  sub  fideiussoribus  ad  nostrum 
placitum  veniant,  ut  ibi  cum  fidelibus  nostris  consideremus ,  quid  de  talibus  facien- 
dum  sit. 

8y.  Dez  bonis  denariis,  quos  populus  non  vult  recipere,  volumus,  ut  hoc  obser- 
25  vetur  et  teneatur,  quod  in  priore  capitulare  nostro  constitutum  est,  ida  est  in  libro 
quarto,  capitulo  XXXb:  'Quicumque0  liber  homo  velc  in  emptione  vel  in  debiti 
solutione  denarium  merum  et  bene  pensantem  recipere  noluerit,  bannum  nostrum,  id 
est  sexaginta  solidos,  conponat.  Si  vero  servi  ecclesiastici  aut '  fiscalini  nostri  aut 
comitum  aut  vassallorum  nostrorum  hoc  facere  praesumpserint,  sexaginta  ictibus 
30  vapulent.    Ets  si  actores  nostri  aut  aliorum  vel  advocati  eos  missis  nostris  vel 

f)  De  malis  scabinis  eiciendis  rubr.  in  4;  De  scavinis  rubr.  in  17.  18.  g)  scabinios  1.  5.  9. 

11.15.  h)  inveiiiant  12  — 14;  invencrint  add.  loco  16.  i)  scientes  12 — 14.         k)  audeant  17. 

1)  De  melioribus  et  veracioribus  eligendis  rubr.  m  4;  De  iudicibus  rubr.  in  17.  18.  m)  De  scabinis,  qui 
propter  munera  aut  amicitiam  iniuste  iudicant  rubr.  in  4;  Item  de  scavinis  rubr.  in  17.  18.  n)  vel 

35  inimicitiam  om.  6.  7.  12.  17.  18.  20.  o)  noster  add.  17.  p)  palatiuin  nostrum  10.  q)  illum  venire 
faciat  12 — 14.  r)  De  legitimis  et  rationabilibus  commutationibus  ecclesiarum  Dei  rubr.  in  4.  s)  in- 
Iegitimae  et  iniationabiles  atque  inutiles  ecclesiis  Dei  factae  sunt,  dissolvantur  (media  desunt)  16.  t)  re- 
bellis  3.  6.  9.  u)  De  eo,  qui  comprobatus  fuerit  testes  in  periurium  scienter  induxisse  rubr.  in  4;  De 

testibus  rubr.  in  17.  18.  v)  placitum  12  — 14.  16  — 18.  w)  De  discordibus  hominibus  rubr.  in  4; 

40  De  discordiis  rubr.  m  17.  18.  x)  in  pacem  venire  7 ;  pacem  nolunt  16.  y)  Hoc  caput  anteriori  prae- 
miltunt  13.  14.  z)  Ut  nununos  bonos  nullus  resumat  (corrig.  presumat  reicere)  rubr.  in  4.  a)  id 

est  . .  .  conponant  om.  15.  b)  Cetera  desunt  in  cod.  10. 

2)  Cfr.  exempU  (p:  Capp.  de  iustitiis  fac.  820,  l.  c.  p.  295,  c.  2;  Cap.  Aquisgr.  809,  l.  c.  p.  149, 
c.  11.  [K.J      3)  Ex  notis  I  et  m  npparet  Brunner,  Zewjen-  und  Inquisitionsbeweis  p.  363,  non  immerito  hoc 

15  guoque  capitulum  ad  scabinos  retnlisse.  AliterWait.:,  VG.  III'1,  p.  468,  n.  1;  IV1,  p.  398  s</.  [K.J  4)  Gum 
capitula  2—4  agant  de  scabinis,  constat  etiam  rcrba  adiutores  comitum  sint  spectare  ad  scabinos,  non 
ad  missos,  ut  dicit  Sohm,  Frdrikische  Reichs-  und  Gerkhtsccrfassung  I,  p.  486,  n.  27.  [K.J  5)  Anseg. 
IV,  30,  tom.  I,  p.  441;  cfr.  etiam  Admonitionem  823  —  825,  l.  c.  p.  306,  c.  20;  Capp.  legg.  add.  818.  819, 
1.  c.  p.  285,  c.  18.  [K.J       6)  Verba  vel  in  empt.  vel  in  deb.  solutione  desunt  in  capitulari  anterxore  et 

50  apud  Ansegisum.  7)  Verba  aut  fiscalini  nostri  item  recenter  addita  sunt.  8)  7/aec  fjuoque  pauHeper 
mutata  sunt. 


16 


HLUDOWICI  PH  CAPITULARIA.  —  Ni\  192. 


829.  comitibus  iussi  praesentare  noluerint,  praedictum  bannum,  id  cst  sexaginta  soliclos, 
conponanta.1  Et  ad  hanc  constitutionem  nostram  adimplendam  episcopi  et  abbates 
sive  reliqui,  qui  bencficia  nostra  habent,  adiuvent  comitibus  in  suis  hominibus 
distringendis :  et  si  comites  hanc  nostram  constitutionem  neglexerint,  hoc  per  missos 
nostros  ad  nostram  notitiam  perferatur.  5 

9.  Dec  homicidiis  vel  aliis  iniustitiis,  quae  a  fiscalinis  nostris'1  fiunt,  quia  in- 
pune  se  ea  committere  posse  existimant,  nos  actoribus  nostris  praecipiendum  esse 
decernimus,  nee  ultra  inpune  fiant,  ita  ut,  ubicumque  facta  fuerint,  solveree  cum 
disciplina  praecipiemus. 

10.  Collectaef  ad  malefaciendum8  fieri  omnimodis  prohibeantur9,  et  ubicumque  10 
huiusmodi  praesumptiones  factae  fuerint,  digna  emendatione  eorrigantur:  et  si  per 
neglegentiam  comitis  vel  factae  sunt  vel  inemendatae  remansorunt,  hoc  ad  nostram 
notitiam  perferatur.  Auctor  vero  facti,  si  fuerit  praepositus  vel  advocatus  sive  cen- 
tenarius  vel  qualibet  alia  dignitate  praedita  libera  persona,  post  legalem  emendationem 
in  loco  factam  sub  fideiussoribus  ad  nostram  praesentiam  veniat:  multitudo  vero,  sive  15 
de  servis10  sive  de  liberis  sit,  legitima  emcndatione  multetur. 

11.  Deh  pontibus  publicis  destructis  plaeuit  nobis.  ut  hi,  qui  iussionem  nostram 
in  reparandis  pontibus  contempserunt 1 ',  volumus  ac  iubemus,  ut  omnes  homines 
nostri  in  nostram  praesentiam  veniant  rationes  reddere,  cur  nostram  iussionem  ausi 
sunt  contcmpnere;  comites  autem  reddant  rationem  de  eorum  pagensibus,  eur  eos  20 
aut  non  constrinxcrunt1,  ut  hoc  facerent,  aut  nobis  nuntiare  neglexeruntk.  Similiter 
et  de  iniustis  theloneis  1 -,  ubicumque  accipiuntur,  sciant  se  exinde1  nobis  rationem 
reddituros1. 

12.  Utm  examen  aquae  frigidael  !,  quod  actenus  faciebant,  a  missis  nostris 
omnibus  interdicatur,  ne  ulterius  fiat.  25 

13.  "  Postquam0  comes  et  pagenses  de  qualibet  expeditione  hostili  reversi  fuerint, 
ex  eo  die  super  quadraginta  noctes  sit  bannus  resisus1''1,  quod  in  lingua  theodiscai 
scaftlegi1',  id  est  armorum  depositio,  vocatur. 

14.  Hocs  missi  nostri  notum  faciant  comitibus  et  populo,  quod  nos  in  omni 
ebdomada  unum  diem  ad  causas  audiendas  et  iudicandas  sedere  volumussl:i.   Comites*  30 

c)  De  malis,  quae  a  fiscalinis  fiunt  rubr.  in  4;  De  homicidiis  rvJbr.  in  17.  18.  d)  om.  3.  7.  9.  10. 
e)  neutra  17;  neutris  18;  ne  ...  solvere  01».  17.  f)  De  colleetis  malis  omnimodis  inhibendis  rubr,  in  4; 
De  collecta  rubr.  in  17,  collectis  18.  g)  malum  faciendum  2  —  9.  11;   maleficiendum  13.  li)  Ut 

pontes  puhlici,  qui  destructi  fuerint,  iterum  extruantur  rubr.  in  4;  De  pontibus  rvhr.  in  17.  18. 
i)  constrinxerint  8 — 10.  13.  14.  k)  neglexerint  14.  1)  a  nobis  interdiei,  ne  ulterius  fiat  16.  m)  De  35 
examiue  aquae  frigidae  rubr.  in  4.  17.  18.  n)  Cum  capite  12.  tamquam  in  unvm  coniunclum  in  cod.  14. 
o)  De  reversione  comitis  et  pagensium  de  hostili  expeditione,  ut  ex  eo  die  rell.  rubr.  in  4;  De  reversione 
de  hoste  rubr.  in  17.  18.  p)  rescisus  13;  rescissus  12.  14;  resinus  15.  q)  teodisca  10;  theothisca  9; 
thiudisca  13.  14;  thutisca  15;  teudisca  17;  teutisca  12.  r)  scahft  legi  9;  scaftleg  17;  scast  legi  5;  scat 
legi  1.  2.  10.  12;  scat  legii  11;  castlegi  6.  18;  casolegi  7.  s)  Hoc  ...  volumus  om.  17.  18.  t)  Ut  40 

comites  et  missi  dominici  maximam  curam  habeant  pauperum  rubr.  in  4;  De  pauperibus  rubr.  in  17.  18. 

9)  Cfr.  Cap.  Silv.  853,  c.  3,  ubi  collectue  appellantur  'herkzuph';  Summula  dc  bannis,  tom.  I,  p.  224, 
c.  7;  Wilda,  Strafrecht  der  Germanen  p.  622  sqq.  [K.]        10)  Cfr.  Capp.  miss.  821,  tom.  I,  p.  301,  c.  7. 
11)  Cfr.  Admonitionem  823  —  825,  l.  c.  p.  306,  c.  22.        12)  l.  c.  c.  21;  Capp.  de  funct.  publ.  820,  l.  c. 
p.  294,  c.  1 ;  Capp.  legg.  add.  818.  819,  /.  c.  p.  284,  c.  17.  [K.]          13)  Cfr.  Capp.  tractanda  nr.  186,  45 
c.  5;  Waitz,  VG.  IV2,  p.  428.  14)  Cfr.  infra  Cap.  Pistense  864,  c.  33;  formulae  Senon.  rec.  2,  LL. 

Formulae  p.  212;  Sohm,  R.-  u.  GV.  I,  p.  396.  Minus  recte  Waitz,  l.  c.  p.  551,  dicit  post  demum  qua- 
draginta  noctes  depositionem  armorum  factam  esse.  Arma  deposita  sunt  die  reversionis  et  ex  eo  die  tempus 
'banni  resisi'  scaftlegi  vocatum  est.  [K.]  15)  Cfr.  Hhuiowici  et  Hlotharii  epist.  gener.  supra  p.  4, 
A.  Jin.  40  sqq.  50 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  192.  193. 


17 


autem  et  missi  nostri  magnum  studium  habeant,  ne  forte  propter  eorum  neglegentiamu 
pauperes  crucientur  et  nos  taedium  propter  eorum11  clamores  patiamur,  si  nostram 
gratiam  habere  velint.  Populo  autem  dicatur,  ut  caveat  de  aliis  causis  se  ad  nos 
reclamare,  nisi  de  quibus  aut  missi  nostri  aut  comites  eis  iustitias  facere  noluerintv. 
5  15n.   Quicumque  vicarii  vel  alii  ministri  comitum  tributum ,    quod  inferenda 

vocatur10,  maioris  pretii  a  populo  exigere  praesumpsit,  quam  a  missis  bonae  me- 
moriae  genitoris  nostri  constitutum  fuit,  hoc  est  duos  solidos  pro  unaw  vacca,  hoc, 
quod  iniuste  superposuit  atque  abstulit  sibique  retinuit,  his,  quibus  hoc  tulit,  cum 
sua  lege  restituat  et  insuper  fredum  nostrum  componat*  ety  ministerium  amittat. 

10  u)  neglegentiam  . . .  eorum  om.  17.        v)  noluerunt  12 — 14.         w)  unaquaque  vacca,  et  qui  super 

hoc  iniuste  16.        x)  persolvat  12 — 14.        y)  et  . . .  amittat  om.  2. 

16)  Usitatum  m  provincia  Turonensi;  cfr.  Waitz,  VG.  II3,  2  p.  252;  IV2,  p.  115. 


193.  CAPITULARE  PRO  LEGE  HABENDUM 

WORMATIENSE. 

15  829.  Aug. 

Traditur  m  eodicibus:  1)  Paris.  4417  fol.  257.  2)  Bamberg.  60  fol.  73 v.  3)  Paris. 
10758  pag.  267.  4)  Paris.  4628.4  fol  151.  5)  olim  Paris.  4761,  tum  Ashbumh.  Barrois  73. 
6)  olim  Cheltenham,  1762  (Meerm.  605;,  nunc  Berolin.  fol.  75 v.  7)  Paris.  4638  fol  77v. 
8)  Vatic.  Palat.  582  fol  77.  9)  Paris.  9654  fol.  68v.  10)  Vatic.  reg.  Christ.  417.  11)  Schaff- 

20  hus.  bibl.  eccl.lZ.  11*)  Bonn.  402;  praeterea  in  codicibus:  12)  oKm  Corbeiensi,  nunc 
Uamburg.  bibl.  publ.  83  pag.  152.  13)  olim  Chcltenham.  1737  (Meerm.  567,),  nunc  Bero- 
lin.  fol.  48.  14)  Monac.  3853  fol.  251.  15)  Guelf.  inter  Blanlccnburg.  130  fol.  119. 
16)  Gothan.  84  fol.  407v.  17)  Mutin.  eccl.  cath.  Ord.  1,2  fol.  183.  18)  Monac.  19416. 
19)  Ambros.  A.  46.    Codicis  2.  fmis  cst  in  medio  capite  5,  cod.  18.  in  initio  capitis  1. 

25  Caput  primum  omittunt  codd.  10.  15,  cap.  3.  omittit  cod.  15,  capita  6.7.  omittunt  codd. 
16.  17,  caput  7.  codd.  12  — 14,  capita  5.7.8.  omittit  cod.  19,  cajntal.S.  cod.  15  (qui 
igitur  exhibet  tantum  capita  2.  4.  5.  6),  caput  8.  omittit  cod.  10.  Inscriptionem:  Haec  sunt 
capitula,  quae  pro  lege  habenda  sunt,  offerunt  codd.  12  —  14.  16 — 18;  Item  alio  capitulo 
cod.  1;  Cap.  praefgunt  codd.  3.4.9;  ceteri  codiccs  inscriptione  carcnt,  et  codd.  2 — 7.  10. 

30  11*.  19.  capitulare  cum  anteccdentibus  capitum  numeris  perpetuo  numeratis  iungunt. 

Capitidarc  Wormatiae  esse  editum  non  codices  tantum  manuscripti  probant,  sed 
Hincmari  etiam  testimonium  infra  ad  caput  tertium  in  notis  laudatum.  An  inscriptio: 
Haec  sunt  capitula,  quae  pro  lege  habenda  sunt,  gcnuina  sit,  non  omnino  ccrtum 
videtur ;  fortasse  capitida  imprimis  solemnia  ct  gravia  esse  inscriptio  indicat.  De 

35  capitis  septimi  origine,  ct  an  ad  hoc  capitulare  pertineat,  item  dubitandum  est;  abest 
idem  a  codicibus  12 — 14.  et  praeterea  etiam  deest  in  codicibus  15 — 17.19,  qui  autem  ex- 
ccrpta  tantum  capitula  offerunt,  et  verba  ipsius  capituU  ad  missorum  potius  quam  adlegibus 
addendum  capitidare  spectare  vidcntur.  Legitur  autem  capitidum  tamquam  scptimum  in 
codicibus  1 — 11*.  et  natura  eius  tamen  quadam  ratione  diversa  est  a  similibus,  quae  in 

4o  missorum  capihdaribus  reccpta  sunt,  ut  infra  adnotavi.  Quas  ob  causas  capitulum 
tamquam  huius  capitularis  partem  cdcndum  cssc  ccnsui. 

In  solo  codice  10.  servatur  sub  numero  XX.  caput,  quod  in  quibusdam  codicibus 
Ansegisi  collectioni  vel  insertum  vel  in  margine  additum  est  ct  quod  tom.  I  cdidi 
P.  334,  c.  7.  (B.  I,  669;  P.  I,  353.; 

LL.  CAPITULARIA  II.  3 


18 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  193. 


Haec  sunt  capitula,  quae  pro  lege  habenda  sunt. 

1.  Dea  homicidiis  in  ecclesiis  vel  in  atriis1'  earum  commissis  hoc  observetur 
et  teneatur,  sicut  in  capitulare  priore  constitutumc  est,  id  est  in  libro  quarto,  capi- 
tuloXIIId:  'Si1  quis  aut  ex  levi  causae  aut  sine  causa  hominem  in  ecclesia  inter- 
fccerit,  de  vita  conponat.  Si  vero  foris  rixati  fuerint  et  unus  alterum  in  ecclesiam 
fugerit  et  ibi  se  defendendo  eum  interfecerit,  et  si  huius  facti  testes  non  habuerit, 
cum  duodecim  coniuratoribus  legitimis  per  sacramentum  adfirmet  se  defendendo  eum 
interfecisse.  Et-  si  ipse  auctor  commotae  inter  eos  rixae  exstiterit,  leudem  inter- 
fecti  et  insuper  bannum  nostrum  cogatur  solvere  et  publicam  agat  poenitentiam. 
Sin  autem  non  ille,  qui  alterum  interfecit,  sed  is,  qui  interfectus  est,  eandem 
rixam  commovit,  absque  conpositione  iaceat;  et  is,  qui  eum  interfecit,  secundum  iu- 
dicium  canonicum  publicam  agat  poenitentiam2.  Si  cuiuslibet  proprius  servus  hoc 
commiserit,  iudicio  aquae  ferventis  examinetur,  utrum  hoc  sponte  an  se  defendendo 
fecisset.  Et  si  manus  eius  exusta  fuerit,  interficiatur,  si  autem  non  fuerit,  publica3 
poenitentia  multetur;  nisi  forte  et  ipse  auctor  commotae  inter  eos  rixae  inventus 
fuerit:  tunc:;  dominus  eius  iuxta  quod  wirgildusf  est  illius  ad  ecclesiam  persolvat  aut 
eum,  si  voluerit,  eidem  ecclesiae  tradat.  Deg  ecclesiastico  et  fiscalino  et  beneficiario 
servo  volumus,  ut  pro  una  vice  wirgildus  eius  pro  eo  conponatur,  altera  vice  ipse 
servus  ad  supplicium  tradatur.  Hereditas  tamen  liberi  hominis ,  qui  propter  tale 
facinus  ad  mortem  fuerit  iudicatus,  ad  legitimos  heredes  illius  perveniat.  Si  in 
atrio  ecclesiae,  cuius  porta  reliquiis  sanctorum  consecrata  est,  huiuscemodi  homicidium 
perpetratum  fuerit,  simili  modo  emendetur  vel  conponatur;  sih  vero  porta  ecclesiac 
non  est  consecrata,  eo  modo  conponatur11  quod  in  atrio  committitur,  sicut  conponi 
debet  quod  in  immunitate  violata4  committitur1.' 

2.  Quicumquek  propter  cupiditatem  rerum  patrem  aut  matrem  aut  fratrem  aut 
sororem  vel 1  nepotem  vel  alium  propinquum  suum  interfecerit,  hereditas  interfecti  ad 
alios  suos  legitimos  heredes  perveniat,  interfectoris  vero  hereditas  in  fiscum  redigatur; 
ipse  vero  ordinante  episcopo  publicae  poenitentiac  subdatur. 

3.  Quicumquem5  propria  uxore  derelicta  vel"  sine  culpa"  interfecta  aliam 
duxerit  uxorem0,  armis  depositis''  publicam  agat  poenitentiam ;  et  si  contumax  fuerit, 

a)  De  homicidiis  rubr.  in  16.  17.  li)  Itein  cap.  II.  quasi  rubr.  in  8.  9.  c)  Hic  finis  est 

codkis  18.  d)  cap.  XVII.   ex  corr.  3:    capitulo  XIII.   om.  16;    iuitium   capitis  17.    in  codd.  4.  6. 

e)  Cod.  14,  qui  plerumque  capitida  Ansegisiana  omittit,  ea,  quae  mutala  sunt,  ita  in  breviorem  formam  redhjit: 
causa  et  rel.  Commotor  rixae  si  ilii  moritur,  sine  weregeldo,  alter,  qui  se  defendendo  occisus  fuerit,  werigeldo 
solvatur  et  alia  compositio,  sicut  supra  (apud  Anseyisum)  dictum  vel  scriptmn  est,  perficiat.  f)  wergeltus 
12.  13;  widregildus  2.  6.  g)  Incipit  cap.  17.  m  cod.  5.  h)  si  .  .  .  conponatur  om.  16.  i)  sicut 

continetur  in  lihro  superiori  add.  3 — 7.  k)  De  eo,  qui  propter  cupiditatem  rerum  quaecumque  propin- 
quorum  suorum  interfecerit  rubr.  in  4;  De  hoinicidiis  propinquorum  rubr.  in  16.  17.  1)  om.  12.  13. 

m)  De  cuiuslibet  propria  uxore  dimissa  vel  sine  culpa  interfecta  rubr.  in  4;  De  uxore  interfecta  rubr.  iu 
16.  17.        n)  aut  sine  causa  12—14.        o)  om.  12—14. 

1)  'Anseg.  IV,  13.  tom.  I,  p.  437.  2)  Haec  rerba  inde  a  Et  si  ipse  usque  acl  publicam  agat 
poenitentiam  non  Ansegisum  simplieiter  repetunt,  sed  mutata  sunt.  Apud  Ansegisum  et  Capp.  legg.  add. 
818.  819,  1.  c.  p.  281,  c.  1,  ex  quibns  hoc  caput  derwatum  cst,  non  est  distinctio,  utrum  interfector  auctm 
rixae  sit  necne:  utut  res  se  habet,  culpabilis  iudicatur  600  sol.,  banni  rcgis,  poenitentiae  publicae.  [K.] 
3)  Verba  publica  poenitentia  . . .  fuerit  tunc  dcsunt  apud  Ansegisum  et  hic  supplcta  sunt.  4)  Cap. 
legg.  add.  803.  tom.  I,  p.  113,  c.  2;  Anseg.  III,  26,  p.  428.  5)  Hoc  capitulum  ad  rerbum  allegatur 
ab  Hincmaro  iu  libro  de  divortio  Hlotharii  et  Theutbergae  tamquam  post  quatuor  episcopm-um  synodos  'in 
synodo  ac  placito  gcncrali  apud  Wormatiam'  datum.  Hincmuri  Opera,  ed.  Sirmond  I,  p.  590.  6)  Cfr. 
Synod.  Fap.  850,  c.  12,  infra  nr.  228.  [K.] 


HLUDOWICI  PII  CAPITDLARIA.  -  Nr.  193.  19 

conprehendatur  a  comite  et  ferro  vinciatur  et  in  custodia  mittatur,  donec  res  ad  829. 
nostram  notitiam  deducatur. 

4.  Quicumque1'  res  alienas  cuilibet  homini  vendiderit,  et  ipse  homo  easdem  res'1 
alicui  alteri  dederit  sive  vendiderit,  et  ipse,  qui  tunc  easdemq  res  comparatas  habet, 

5  per  malum  ingenium  proprio  filio  aut  alteri  cuilibet  necdum  legitimos  annos  habenti 
iustitiae  tollendae  causa  tradiderit,  volumus  atque  firmiter  praecipimus ,  ut,  si  pater 
eiusdem  parvuli  vixerit,  ipse  intret  in  causam  rationem  reddendi  pro  filio  suo;  si 
autem  ipse  pater  mortuus  est,  tunc  legitimus  eius  propinquus,  qui  iuste  ei  tutor  ac 
defensor  esse  videtur,  pro  ipso  rationem  reddcre  compellatur.    Similiter  de1'  aliis 

io  omnibus  iustitiis  ad  eum  pertinentibus,  excepta  sua  legitima  hereditate ,  quae  ei  per 
successionem  parentum  suorum  legitime  venire3  debuit.  Quodsi  quis  hanc  nostram 
iussionem  contempserit  vel  neglexerit,  sicut  de  ceteris  contemptoribus,  ita  de  eo 
agatur.  Is  vero,  qui  easdem  res  primus  invasit  et  iniuste  vendidit,  necnon  et  emp- 
tores  excepta  sola  persona  parvuli  hoc*,  quod  fraudulenter  admiserunt,  infra11  patriam7 

15  emendare  cogantur  et  postea,  sicut  contemptores  iussionis  nostrae,  sub  fideiussoribus 
ad  nostram  praesentiam  venire  conpellantur. 

5.  Dev  vicariis  et  centenariis,  qui  magis  propter  cupiditatem  quam  propter 
iustitiam  faciendam  saepissime  placita  tenent  et  exinde  populum  nimis  adfligunt,  ita 
teneatur,  sicut  in  capitulare  domni  Karoli  imperatoris  continetur  in  libro  III.  capi- 

20  tulo  XL:  'UtwS  nullus  ad  placitum  manniaturx,  nisi  qui  causam  suam  quaerit,  aut 
si  alter  ei  quaerere  debet,  exceptis  scabinis  septem,  qui  ad  omnia  placita  adesse 
debent.'  Itemy  de  eadem  re  in  capitulari  nostro  libro  IV.  capitulo  LV:  'Dez11  placitis 
siquidem,  quos  liberi  homines  observare  debent,  constitutio  genitoris  nostri  penitus 
observanda  atque  tenenda  est,  ut  videlicet  in  anno  tria  solummodo  generalia  placita 

25  observent,  et  nullus  eos  amplius  placita  obscrvare  conpellat,  nisi  forte  quilibet  aut 
accusatus  fuerit  aut  alium  accusaverit  auta  ad  testimonium  perhibendum  vocatus 
fuerita.  Ad  cetera  vero,  quae  centenarii  tenent,  non  alius  venire  iubeatur,  nisi  qui 
aut  litigat  aut  iudicatb  aut  testificatur.'  Et  quicumque  huius  constitutionis  trans- 
gressor  a  missis  nostris  inventus  fuerit,  bannum  nostrum  persolvat. 

30  6.  Dec  liberis  hominibus,  qui  proprium  non  habent,  sed  in  terra  dominica  resi- 

dent,  ut  propter  res  alterius  ad  testimonium  non  recipiantur l0;  coniuratores  tamen 
aliorum  liberorum  hominum  ideo  esse  possunt,  quia  liberi  sunt.  Illi  vero ,  qui  et 
proprium  habent  et  tamen  in  terra  dominica  resident,  propter  hoc  non  abiciantur, 
quia  in  terra  dominica  resident;   sed  propter  hoc  ad  testimonium  recipiantur,  quia 

35  proprium  habent. 

7.  Volumus11  atque  iubemus,  ut  missi  nostri  diligenter  inquirant,  quanti  liberi 
homines  in  singulis  comitatibus  maneant.  Ilinc  vero  ea  diligentia  et  haec  ratio 
examinetur  per  singulas  centenas,  ut  veraciter  sciant  illos  atque  describant,  qui  in 

p)  De  eo,  qui  res  alienas  cuilibet  homini  vendiderit  rubr.  in  4;  De  rebus  alienis  rulr.  m  16. 17. 
40  q)  res  ...  easdem  om.  7.         r)  et  de  12 — 14.         s)  evenire  12—14.         t)  om.  12 — 14.         u)  intra 

12 — 14.         v)  De  vicariis  et  centenariis  rubr.  in  4;  caput  5  sub  Jinc  huius  capitularis  collocat  cod.  10. 

w)  Incipit  cap.  21.  m  codd.  1G.  17.         x)  banniatur  12.  13.  15 — 17,  siculi  etiam  Ansey.  et  Cap.  miss.  803. 

tom.  I}  p.  116,  c.  20.         y)  Incipit  cap.  6.  m  codd.8.3;  cod.  12.  Iianc  formam  praebet:  Item.    De  plaeitis, 

quos  libri  homines  observare  debent,  ita  servetur,  sicut  in  capitulari  nostroin  libro  IV.  capitulo  LV.  scriptum 
45  est.    Et  quicumque  rell.  z)  Incipit  cap.  22.   in  codd.  10.  16.  17.  a)  aut  .  .  .  fuerit  om.  16. 

b)  Hic  finis  est  codicis  2.  c)  De  liberis  honiinilms  rubr.  vn  4. 

7). Id  est  in  pagi  judicio;  cfr.  Sohm,  B.-  u.  GV.  I,  p.  312.  [K.J  8)  Anseg.  III,  40,  tom.  I, 
p.  429;  cfr.  etiam  Cap.  Aquisgr.  809,  l.  c.  p.  148,  c.  5.  [K.j  9)  Anseg.  IV,  55,  /.  c.  p.  444;  cfr. 

etiam  Pippini  Cap.  ital.  801—810,  l.  c.  p.  210,  c.  14;  Cap.  miss.  llieod.  II,  805,  l.  c.  p.  125,  c.  16.  [K.j 
50  10)  Cfr.  Cap.  Olonnense  825,  7.  c.  p.  330,  c.  7.        11)  Cfr.  supra  v.  10,  c.  5;     7,  c.  7. 

3* 


20 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  193.  194. 


829.  exercitalem  ire  possunt  expeditionem ;  ac  deinde  videlicet  secundumd  ordinemd  de 
his,  qui  per  se  ire  non  possunt,  ut  duo  tertioe  adiutorium  praeparent.  Et  qui  nec- 
dum  fidelitatem  nobis  promiserunt,  cum  sacramento  nobis  fidelitatem  promittere  faciantf. 

8.  De  faidis  coercendis  observetur8  et  teneatur,  quod  in  capitulari  nostro  libro 
IV.  capitulo  XXV.h  continetur:  'Si12  quis  aliqua  necessitate1  cogente  homicidium 
commisit,  comes,  in  cuius  ministerio  res  perpetrata  est,  et  conpositionem  solvere  et 
faidam  per  sacramentum  pacificare  faciat;  quodsi  una  pars  ei  ad  hoc  consentire 
noluerit,  id  est  aut  ille,  qui  homicidium  commisit,  aut  is,  qui  conpositionem  recipere 
debet,  faciat  illum,  qui  ei  contumax  fuerit,  ad  praesentiam  nostram  venire,  ut  ad 
tempus  eum  quod  nobis  placuerit,  in  exilio  mittamus,  donec  ibi  castigetur,  ut  comiti 
suo  inoboediens  esse  ulterius  non  audeat  et  maius  dampnum  inde  non  adcrescat.' 

d)  secundus  ordo  3.  4.6.7.10.  e)  tertium  1.         f)  faciatis  3.4.6.7.10.         g)  hoc  observ. 

14. 16. 17.        h)  XX  1.  3—9.        i)  et  rel.  14. 

12)  Anseg.  IV,  25,  totn.  I,  p.  440;  cfr.  etiam  Cap.  Harist.  779,  l.  c.  p.  51,  c.  22.  [K.J 


194.  REGNI  DIVISIO. 

831.  Febr.? 

Legitur  in  fdliis  dtwbus  saeculo  decimo  scriptis,  quorum  unum  hodie  cst  folium  14. 
in  codice  Vaticano  rcg.  Christ.  980,  cdterum  folium  66.  in  codice  ciusdem  bibliothccac 
1283;  folium  14.  prologtim  et  capita  1 — 13.  in  medio  continet,  continuationcm  usque  ad 
finem  folium  66.  alterius  codicis.  Codice,  cuius  partes  haec  folia  aliquando  fucrunt, 
iam  primus  editor  P.  Pithoeus  (Scriptt.  coetan.  XII,  p.  330,)  usus  esse  videtur  et  ex  ipso 
etiam  scriptae  fuere  schedae,  quae  Baluzio  praesto  fuerunt. 

Admodum  de  hoc  documento  a  scriptoribus  dubitatum  est  (cfr.  Bbhmcr-Miihlbacher 
nr.  853,);  primo  an  genuinum  sit.  Nam  divisio  haec  miro  modo  verbis  concepta  est 
divisionis  anno  806.  a  Karolo  factae  (tom.I,  p.\1§);  capita  ipsius  6 — 16.  20.19.  ac- 
curate  repetuntur  in  capitidis  his  2 — 14,  augmenta  existunt  tantum  in  capitidis  his  4. 
ct  13,  pauca  verba  mutata  sunt  in  capihdo  11,  capitidum  primum  abbreviatum  est  ope 
Karoli  capitum  5.  ct  \,  omnino  omissa  sunt  Karolina  capitula  17.  18.  et  potissimum 
capita  1.  2.  3,  td  in  hac  'divisione1,  quae  sub  prologi  finc  fieri  dicitur,  divisio  re  vera 
omnino  desit,  post  prologum  lacuna  videatur,  sub  fine  demum  capitularis  quaedam  verba 
subnectantur,  quibus  Aquitaniae,  Baiivariae ,  Alamanniae  regnis  aliae  quaedam  Fran- 
corum  regni  provinciae  et  pagi  adduntur,  ct  quae  pro  divisione  haberi  possunt.  Dtibi- 
tationem  quoque  merito  movit,  quod  in  capite  decimo  secundum  Karoli  capitidum  iudicio 
crucis  probandum  esse  statuitur,  quod  iudicium  deinceps  fieri  Hludoivicus  anno  818. 
vel  819.  (cfr.  Cap.  eccles.  tom.  I,  p.  279,  c.  21)  omnino  vetuerat.  Quas  contra  dubi- 
tandi  rationcs  recte  a  scriptoribus  monitum  est,  non  alienum  esse  ab  illa  aetate  morem 
conficiendi  constitutiones  verbis  constitutionum  antea  edictarum  neque  cdienam  ipsam 
neglcgentiam  in  verbis  anterioribus  minus  commode  repetendis.  Certo  conciliorum  capi- 
tula  saepe  a  recentioribus  conciliis  ct  interdum  modo  rcccntiori  aetati  minus  adaptato 
repetita  apparent.  Et  pro  huius  capitularis  veritate  et  sinceritate  pugnat,  quod  ipsum 
m  codice  satis  antiquo  traditum  est,  quod  dicendi  ratio  ct  formulae,  quae  in  prologo 
occurrunt,  a  Hludowici  actatc  non  aliena  videntur,  quod  augmenta,  quae  in  capitulis  4. 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  194.  21 

et  13.  recepta  sunt,  Jiuic  ipsi  aetati  optime  congruunt,  quod  divisio,  quae  e  capihdaris  831. 
finc  colligi  potest,  iis  confirmatur,  quac  rerum  scriptores  refertmt. 

Nam  etiamsi  de  anno  quoque,  quo  hoc  capitulare  scriptum  sit,  saepe  dubitatum  est 
nec  immerito  dubitari  potest,  maxime  tamcn  probabile  videtur  hanc  divisionem  factam 

5  esse,  postquam  Illudotvicus  imperator  primo  anno  830.  a  filio  depositus,  mox  autem 
restauratus  fuit,  et  in  concilio  quidem  mense  Februario  anni  831.  post  restaurationem 
Jiabito.  Maxime  autem  Jioc  divisionis  capitulare  respondet  iis,  quae  NitJiardus  in  Jiistoria- 
rum  libro  primo,  capite  tertio  (SS.  II,  p.  652,)  tradit.  Verba  autem  ad  Jianc  divisionem 
referenda  Jiaec  sunt:  Per  idem  tempus  (Wormatiac  anno  829.,)  Karolo  Alamannia  (cum 

io  Alsatia,  Raetia  et  Burgundiae  parte)  per  edictum  traditur  ad  Pippinum  Lodhu- 

wicumque  filios  occulte  imperator  Guntbaldum  monachum  direxit,  promittens,  si  in 

sua  restitutione  adesse  voluissent,  regnum  utrisque  se  ampliare  velle.  Ac  per  hoc 

perfacile  cupideque  paruere  Lodharium  quoque  sola  Italia  contentum  ea  pactione 

abire  permisit,  ut  extra  patris  voluntatem  nihil  deinceps  moliri   in  regno  temp- 

15  taret  Pippinus  quoque  et  Lodhuwicus,  quamquam  eis  regna,  sicut  promissum 

fuerat,  aucta  fuissent,  tamen  in  imperio  ut  post  patrem  primi  essent,  uterque  laborabat. 
Hac  divisione  Pippini  et  Hludowici  regna  anno  817.  iis  in  Aquitania  et  Baiwaria 
concessa  re  vera  aucta  apparent,  nec  minus  sane  Karoli  parvidi  regnum  Alamannicum 
anno  829.  ipsi  destinatum;  Italiae  contra,  'qua  sola  LotJiarms  contentus  esse'  iubetur 

20  in  Jwc  capitidari  nidla  mentio  fit. 

Quam  ob  rem  Jwc  divisionis  capitidare  genuinum  esse  non  negaverim;  fortasse  autem 
alia  forma  conceptum  est,  insertis  scilicet,  quae  iam  sub  fine  posita  sunt,  post  praefatio- 
nem,  fortasse  etiam  imperfectum  remansit  ct  Jiaud  dubie  turbae  mox  existentes  divisionem 
illam  oblivioni  tradiderunt.    Anno  831.  ipsum  scriptum  csse  non  pro  certo  quidem  dici 

^bpotest,  sed  rcspecto  NitJiardo  satis  probabile  cst ,  etiamsi  alio  fortasse  anno  (833.  834? 
Simson,  Ludwig  d.  Fr.  I,  p.  392.  II,  p.  93^)  ipsum  confectum  esse  non  omnino  ne- 
gandum  videtur.  (B.  I,  685;  P.  I,  357 .) 

In  nomine  domini  Dei  et  salvatoris  nostri  Iesu  Christi.  Ludowicus  divina 
ordinante  providentia  imperator  augustus  omnibus  fidelibus  sancte  Dei  ecclesie  et 

30  cuncto  catholico  populo,  presenti  scilicet  et  futuro,  gentium  ac  nationuma,  quae  sub 
imperio  hac  regimine  nostro  constitutae  sunt. 

Kotum  fieri  volumus  omnium  vestre  sollertiae,  quod  inter  dilectos  filios  nostros 
Pipinum,  Ludowicum ,  Karolum  regni  nobis  a  Deo  commissi  talem  divisionem  facere 
decrevimus,  ut  post  nostrum  ab  hac  mortalitate  discessum  unusquisque  illorum  scire 

35  valeat,  si  eos  divina  pietas  nobis  superstites  esse  voluerit,  quae  portio  sibi  ad  tenen- 
dum  adque  gubernandum  a  nobis  adsignata  sit.  Quam  divisionem  eo  modo  descri- 
bere  ac  designare  volumus,  ut  singuli  iuxta  ordinationem  nostram  et  fines  regni  sui, 
qui  in  alienigenas  extenduntur,  cum  Dei  adiutorio  defendere  studeantb  et  pacem  hac 
fraternam0  caritatem  inter  se  custodire  valeant.    Cuius  divisionis  modum  atque  or- 

40  dinationem  talem  nobis  facere  placuit. 

Cap.  l.J  Hec2  autem  tali  ordinatione  disposuimus,  ut,  si  post  nostrum  ab  hac 
luce  discessum  aliquis  eorum  prius  quam  fratres  sui  diem  obierit  et  talem  filium 
reliquerit,  quem  populus  ipsius  eligere  velit,  ut  patri  suo  succedat  in  regni  hereditate, 

a)  natioue  c.  h)  ita  c;  statuant  ac  studeant  Bal.  c)  fraternitatem  c. 

45  1)  Dirisio  et  ordinatio  hoc  loco  omissa  est;  tres  regni  partes  infra  post  caput  14.  dcscribnntur. 

2)  Mespondent  in  Karoli  divisione  anni  80G.  capita  !3.  4.,  I.  c.  p.  127  sq. ;  sed  in  cupite  illo  quarlo  trium 
regnorum  partes  frulribus  supcrstitibus  destinatae  accurate  describuntur. 


22 


HLUDOWICI  PIl  CAPITULARIA.  -  Nr.  194. 


831.  volumus,  ut  hoc  consentiant  patrui  ipsius  pueri  et  regnare  permittant  filium  fratris 
sui  in  eo  regno,  quod  pater  eius ,  frater  eorum,  liabuit.  Quodsi  talem  filium  non 
habuerit,  tunc  volumus,  ut  illa  pars  regni,  quem  idem  habebat,  dividatur  equaliter 
inter  illos  fratres,  qui  superstites  remanserunt. 

2.  Placuit1  etiam  inter  predictos  filios  statuere  atque  precipere  propter  pacem  5 
et  concordiam,  quam  inter  eos  perpetuo  permanere  desideramus,  ut  nullus  eorum 
fratris  sui  terminos  vel  regni  limites  invadere  praesumat  neque  fraudulenter  ingredi 
ad  conturbandum  regnum  eius  vel  marcas  minuendas,  sed  potius  adiuvet  unusquisque 
illorum  fratrem  suum,  prout  temporis  oportunitas  permiserit,  et  auxilium  ei  ferat 
contra  inimicos  eius  iuxta  rationem  et  possibilitatem.  io 

3.  Nec4  aliquis  illorum'1  hominem  fratris  sui  pro  quibuslibet  causis  vel  culpis 
ad  se  confugientem  suscipiat  ad  intercessionem  pro  eo  faciendam,  quia  volumus,  ut 
quilibet  homo  peccans  et  intercessionem  indigens  intra  regnum  domini  sui  vel  ad 
loca  sancta  vel  ad  honoratos  homines  confugiat  et  inde  iustam  intercessionem  mereatur. 

4.  Similiter0  precipimus,  ut  quemlibet  liberume,  qui  dominum  suum  contra  15 
voluntatem  eius  dimiserit  et  de  uno  regno  in  aliud  profectus  fuerit,  neque  ipse  rex 
suscipiat  neque  hominibus  suis  consentiat,  ut  talem  hominem  recipiant  vel  iniuste 
retinere  presumant;  nec  non  solum  de  liberis6,  set  etiam  de  servis  fugitivis  statuimus 
observandum,  ut  nulla  discordiis  relinquatur  occasiof.  Et6  hoc  precipimus,  ut  nullus 
ex  is  tribus  fratribus  nobis  in  corpore  consistentibus  vel  nostrume  vel  cuiuslibet  20 
alterius  hominem  sacramentum  fidelitatis  sibi  promittere  faciat  et  per  hoc  eum  vel  a 
nobis  vel  ab  altero  domino  suo  per  uiusmodi  sacramentum  avertat  et  ad  se  adtraat. 

5.  Quapropterh7  praecipiendum  nobis  videtur,  ut  post  nostrum  ex  hac  mortali- 
tate  discessum  homines  uniuscuiusque  eorum  accipiant  beneficia,  unusquisque  in  regno 
domini  sui  et  non  alterius,  ne  quando  per  hoc,  si  aliter  fuerit,  scandalum  aliquod  25 
possit  accidere.   Ereditatem  autem  suam  habeat  unusquisque  hominum  illorum  absque 
contradictione,  in  quocumque  regno*  hoc  eum  legitime  habere  contigeritk. 

6.  Et8  unusquisque  liber  homo  post  mortem  domini  sui  licentiam  habeat  se 
commendandum  inter  haec  tria  regna  ad  quemcumque  voluerit;  similiter  et  ille,  qui 
nondum  alicui  commendatus  est.  30 

7.  De9  traditionibus  autem  adque  venditionibus,  que  inter  partes  fieri  solent, 
precipimus,  ut  nullus  ex  is  tribus  fratribus  suscipiat  de  regno  alterius  a  quolibet 
homine  traditione  vel  venditione  rei  immobilis,  hoc  est:  terrarum ,  vinearum  adque 
silvarum  servorumque,  qui  iam  casati  sunt,  sive  ceterarum  rerum,  que  ereditatis  no- 
mine  censentur,  exepto  auro,  argento  et  gemmis,  armis  ac  vestibus  necnon  et  man-  35 
cipiis  non  casatis  et  is  speciebus,  que  proprie  ad  negotiatoribus  pertinere  noscuntur. 
Ceteris  vero  liberis e  hominibus  hoc  minime  interdicendum  iudicamus. 

8.  Si10  autem  femine,  sicut  fieri  solet,  inter  partes  et  regna  legitime  fuerint 
ad  coniugium  postulate,  non  denegentur  iuste  poscentibus,   set  liceat  eas  vicissim 
dare  et  accipere  et  adfinitatibus  populos  inter  se  sociare.    Ipse  vero  feminae  pote-  40 
statem  habeant  rerum  suarum  in  regno,  unde  exierint,  quamquam  in  alio  propter 
mariti  societatem  habitare  debeant. 

9.  De11  obsedibus  autem,  qui  propter  credentias  dati  sunt  et  a  nobis  per  di- 
versa  loca  ad  custodiendum  destinati  sunt,  volumus,  ut  ille  rex,  in  cuius  regno  sunt, 

d)  ila  c;  ullum  editiones  anteriores.  e)  cod.  tarn  lioc  loco  quam  infra  in  hoc  capite  et  in  fine  45 

capitis  7:  illum  et  illis.        f)  quicquam  c.        g)  mostro  c.        h)  qualiter  c.        i)  om.  c.       k)  cognoverit  e. 

3)  Karoli  divisio  c.  G,  p.  128.  4)  Ibidem  c.  7.  5)  Ibidem  c.  8.  6)  Reliqua  huius  capi- 
tuli  pars  non  exstat  in  Karoli  divisione.  7)  Karoli  divisio  c.  9.  8)  Ibidem  c.  10.  9)  Ibidem  c.  11. 
10)  Ibidem  c.  12,  p.  129.        11)  Ibidem  c.  13. 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  194.  23 

absque  voluntate  fratris  sui,  de  cuius  regno  sublati  sunt,  ad  patriam  eos  redire1  nonm  831. 
permittat,  sed  potius  in  futuro  in  suscipiendis  obsedibus  alter  alteri  mutuum  ferat 
auxilium ,  si  frater  fratrem  hoc  facere  rationabiliter  postulaverit ;  idem  iubemus  et 
de  eis,  qui  adu  suis  facinoribus  in  exilium  missi  vel  mittendi  sunt. 
5  10.  Si1'  causa  vel  intentio  vel  controversia  talis  inter  partes  propter  terminos 

aut  confinia  regnorum  orta  fuerit,  que  hominum  testimonio  declarari  vel  definiri  non 
possit,  tunc  volumus,  ut  ad  declaratione  rei  dubiae  vexillo  crucis1J  Dei  voluntas  et 
rerum  veritas  inquiratur,  ne  umquam  pro  tali  causa  cuiuslibet  generis  pugna  vel 
campus  ad  examinationem0  iudicetur.  Si  vero  quislibet  homo  de  uno  regno  hominem 
io  de  altero  regno  de  infidelitate  contra  fratrem  domini  sui  apud  dominum  suum  acu- 
saverit,  mittat  eum  dominus  eius  ad  fratrem  suum,  ut  ibi  comprobet,  quod  de  hominc 
illius  dixit. 

11.  Super14  omnia  autem  iubemus  adque  precipimus,  ut  ipsi  tres  fratres  curam 
et  defensionem  aecclesiae  sancti  Petri  simul  suscipiant,   sicut  quondam  a  proavo 

15  nostro  Karolo  et  avo  nostro  Pipino  et  beate  memorie  genitorep  nostro  Karolo  im- 
peratore11  et  a  nobis  postea  suscepta  est,  ut  eamq  cum  Dei  adiutorio  ab  hostibus 
defendere  nitantur  et  iustitiam  suam,  quantum  ad  ipsos  pertinet  et  ratio  postulaverit, 
abere  faciant.  Similiter  de  ceteris  ecclesiis ,  que  sub  illorum  fuerint  potestate ,  pre- 
cipimus,  ut  iustitiam  suam  et  honorem  habeant,  et  pastores  adque  rectores  venera- 

2o  bilium  locorum  habeant  potestatem  rerum,  que  ad  ipsa  pia  loca  pertinent,  in  quo- 
cumque  de  his  tribus  regnisr  illarum  ecclesiarum  possessiones  fuerint. 

12.  Quodsi1'  de  his  statutis  adque  convenientiiss  aliquid  casu  quolibet  vel 
ignorantia,  quod  non  obtamus,  inruptum*  fuerit,  precipimus,  ut  quam  citissime  secun- 
dum  iustitiam   emendare  studcant ,   ne  quando  propter  dilationem  magis  damnum 

25  possit  adcrescere. 

13.  Haec1G  autem  omnia  ita  disposuimus  adque  eo  ordine  adfirmare  decrevimus, 
ut,  quamdiu  divinae  maiestati  placuerit  hanc  corporalem  nos  agere  vitam,  potestas 
nostra  sit  super  a  Deo  conservatum  regnum  adque  imperium  istud,  sicut  actenus 
fuit,  in  rcgimine  adque  ordinatione  et  omni  dominatione  regali  atque  imperiali,  ct 

so  ut  obedientes  habeamus  predictos  filios  nostros  adque  Deo  hamabilem  populum 
nostrum  cum  omni  subiectione,  que  patri  a  filiis  et  imperatori  hac  regi  a  suis  po- 
pulis  exibetur.  Et1'  si  aliquis  ex  his  tribus  filiis  nostris  per  maiorem  obedientiam 
hac  bonam  voluntatem"  inprimis  Deo  omnipotenti  ac  postea  nobis  placere  cupiens 
morum  probitatc  promeruerit,  ut  ei  maiorem  honorem  hac  potestatem  conferre  de- 

35  lcctet,  et  hoc  volumus,  ut  in  nostra  maneat  potestate,  ut  illi  de  portione  fratris  sui, 
qui  non  placere  curaverit,  et  regnum  et  honorem  ac  potestatem  augeamus  et  illum 
talem  efficiamus,  qualiter  ille  propriis  meritis  dignus  ostenderit. 

14.  Hoc|s  postremo  statuendum  nobis  videtur,  ut,  quicquid  adhuc  de  rebus  ct 
conventionibus,  quc  ad  profectum  et  utilitatcm  eorum  pertineant,  his  nostris  decretis 

40  adquc  preceptis  adderev  voluerimusv,  sic  a  prcdictis  dilectis  filiis  nostris  observetur 

1)  reddere  c.         m)  om.  c.  n)  pro  suis  facinoribus  Karoli  div.         o)  ita  correxi;  extemtina- 

lionem  c.  p)  genitoris  nostri  Karoli  imperatoris  c.  q)  etiam  c.  r)  fratribus  c.  s)  con- 

sentiis  c.        t)  inrutum  c.        u)  in  litteris  volun  finis  est  fulii  14.  in  cod.  980;  litteris  tatem  incipit  fol.  66. 
in  cod.  1283.         v)  addideriinus  volumus  c. 

45  12)  Ibidem  c.  14.        13)  Intelligendum  vidctur:  iudicio  crucis  Dei,  uti  in  Karoli  divisione  legitur; 

mirum,  quod  hacc  quoque  immutata  m  Iwc  capitulari  repctuutur,  cum  llludoivicus  crucis  iudicium  ficri  ante 
vetuisset;  cfr.  tom.  I,  p.  279,  c.  27.  14)  Karoli  divdsio  c.  15.         15)  Ibidem  c.  16.         16)  Ibidem 

c.  20;  p.  130;  c.  17. 18.  hic  omissa  sunt.  17)  Kcliqua  huius  capituli  pars  deest  in  Karoli  divisione. 

18)  Karoli  divisio  c.  19. 


24 


HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  194. 


831.  adque  custodiatur,  sicut  ea,  que  in  his  iam  statuta  et  descripta  sunt,  custodire  et 
conservare  praecipimus. 

Ad19  Aquitaniam20  totam  w  inter  Ligerim  et  Sequana  et  ultra  Sequana 

pagis  XXVIII21,  id  est  Catalonis,  Meltianum,  Ambiensis  et  Pontium  usque  in  mare. 

Ad  Baiwariam22  totam  Toringiam,  Ribuarias,  Atoarias23,  Saxoniae ,  Frisie,  Ar-  5 
denna,  Asbania24,  Bragmento2',  Franderes2fi,  Mempiscon27,  Medenenti2s,  Ainau29, 
Austerban30,  Adertensis31,  Tervanensis32,  Bolensis33,  Quentovico  34,  Camalecensis30, 
Virdomadensis  36. 

Ad  Alamaniam37  totam  Burgundiam,  excepto  quod  Pipino  datum  est38,  totam 
Provintiam  et  totam  Grotiam,  et  de  ista  media  Frantia  Warensis39,  Ungensis10,  Ca-  io 
strensis41,  Portiano*42,  Remegensis43,  Laudunensis,  Mosellis44,  Treveris. 

w)  Hic  haud  dubie  verbum  unum  excidit,  fortasse  terram,  foriasse  Niustriam ;  similiter  infra,  ubi  de 
Baiwaria  et  Alamannia  dicitur.         x)  Potiano  c. 

19)  Haec,  quae  sequuntur,  melius  post  prologum  et  ante  caput  primum  collocanda  erant.  20)  Pippini 
regnum.  21)  Numerus  sive  mendosus  est  sive  ad  pagorum  summam  Aquitaniae  additorum  spectat.  15 
Pagi  nominati  Catalaunensis  (Chdlons),  Meldensis  (Meaux),  Ambianensis  (Amiens)  et  Pontivus  (Ponthien) 
fines  tantum  huius  Pippini  regni  efficere  vklentur.  22)  Hludowici  filii  rcgnum.  23)  Geldem. 
24)  Haspengan  circa  Leodium.  [K.J  25)  Brabant.  26)  Flandem.  27)  Pars  littoralis 
Flandriae;  cfr.  Longnon,  Atlas  historique  dc  la  France,  text.  p.  125,  tab.  VIII.  [K.]  28)  Menin; 
cfr.  Longnon,  text.  p.  126,  tab.  VIII.  [K.J  29)  Hennegau.  30)  Inter  pagos  Atrebatensem  et  Ter-  20 
vamnsem;  cfr.  Longnon,  text.  p.  123,  tab.  VIII:  'Archidiacone  d'Ostrevant  au  diocese  d'Arras.'  [K.J 
31)  Artois.  32)  Therouanne.  33)  Boulogne  s.  mer.         34)  'Port  ruine  pres  de  Saint-Josse- 

sur-Mer,'  Longnon,  text.  p.  64,  tab.  VII.  [K.J  35)  Cambrai.  36)  Vermandois.  37)  Karoli 
regnum.  38)  Cfr.  Ordinat.  imperii  817,  tom.  I,  p.  271,  c.  1.  39)  Ad  dextram  Mosae  fluminis  in 
dioecesibus  Virodunensi  et  Trevirensi;  cfr.  Longnon,  text.  p.  114,  tab.  V.  [K.J  40)  Ad  dextram  25 
Axonae  fluminis  prope  ad  Attiniacum ;  cfr.  Longnon,  text.  p.  119,  tab.  VIII.  [K.J  41)  Mezieres;  cfr. 
Longnon,  l.  c.  [K.J  42)  Parcien;  ad  orientem  pagi  Laudumnsis  versus.  [K.J  43)  Beims. 
44)  Mosclgau. 


XIV. 

ADDITAMENTA  AD  HLLDOWICI  PII 

CAPITULARIA. 

828-840. 


.     195.  CAPITULA  DE  PRAESCRIPTIONE 

TEMPORIS. 

Leguntur  m  codicibus:  1)  Vatic.  Pal.  582  fol.7Sv  ct  2)  Paris.  9654  fol.10;  capi- 
tuli  primi  pars  etiam  in  3)  cod.  Monac.  3853  fol.  262v. 

In  codicibus  1 .  2.  capitula  leguntur  subnexa  capitidaribus  Wormatiensibus  anni  829, 
10  m  codice  3.  sub  fme  capitum  mtdtorum  post  Ansegisi  libros  suppletorum.  Caput  primum 
legis  Burgundionum  titidum  79.  (LL.  III,  p.  566,)  repctit,  caput  secundum'  epitomen 
Aegidii  dictam  ad  l.  un.  Cod.  Theod.  V,  10  (ed.  Hdnel,  p.  148).  Hludoivico  Pio  minime 
tribuenda  sunt,  sed  a  scriptore  quodam  Burgundione  collccta  m  diversos  codices  recepta 
sunt,  ut  Regino  etiam  in  libro  de  synodalibus  causis  I,  20 — 22.  (cd.  Wasscrscldebcn, 
15  p.  35  sq.)  ea  recenseat  tamquam  ex  capitulis  Ludowici  imperatoris. 

(B.  I,  673 ;  P.  I,  355  m  notis.) 

1.  De  inscriptionea  temporum.  Licet  iampridem  a  nobis  fuerat  ordinatum,  ut,  si  quis 
in  populo  nostro  barbarae  nationis  personab  aut1'  in  re  sua  consisteretc  invitasset,  aut  si  terram  ad 
habitandum  voluntarius  deputasset  eamqued  per  annos  quindecim  sine  tertiis  habuisset,  in  voluntateu 

20  ipsius  permaneret,  neque  exinde  quicquam  sibi  ille,  qui  dederat,  sciret  csse  reddendum.  tamen  abs- 
que  ulla  permutatione  omni  tempore  generaliter  memorata  conditio  debeat  custodirif,  praesenti  pla- 
cuit  lege  constitui.  SiB  quis  vero  terram  ab  altero  sibi'1  traditam  violenter  dixerit  et  convicerit  fuisse 
sublatam,  priusquam  triginta  annorum  terminus  compleatur,  et  rem  constiterit  occupatam,  et  ve- 
quirere  poterit  et  repetentis  partibus  reformare.    Ceterum  si  impletis  triginta  annis  terra,  a  quo- 

25  cumque  etiam  pervasa'  fuisse  dicatur,  non  fuerit  restituta,  nihil  sibi  reddendum  esse  cognoscat. 
Quapropter  omnes  comites,  quoties  de  privatis  causis  contentio  fuerit  generata,  secundum  ordinem 

a)  ita  1 — 3;  recte  praescriptione.  b)  ita  1 — 3;  recte  person&m  ut.  c)  aut  alium  add.  1.2. 

d)  ea  1 ;  earme  2;  eique  3.         e)  potestate  phirimi  leyis  Banj.  codd.         f)  custodire  1.2.         g)  Codd. 
1 — 3.    Hac  voce  incipit  locim  a  lle;jiuone  receptus;  iimcrijitionem  a  Heijinone  /iraemitssam :  Item  de  inscrip- 
30  tione  teiiiporum   repelidt  JJaluuus.  li)   aibi  trad.  desunt  in  leje  Bunj.  i)  Ilic  finis  codicis  3. 

I.L.  CAI-lTULAltlA  II.  4 


26 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  195.  196. 


829.  legis  istiusk  iudicare  curabunt.  Et  quia  omnia  ad  quietem  omnium  pertinentia  ex  lege  convenit 
provideri,  quas1  omnino  causas  de  quibuscunque  rebus,  quae  intra  triginta  annos  non  fuerint 
diffinitae,  nullo  eas  postmodum  licebit  ordine  commoveri:  quia  satis  unicuique  ad  requirendum  et 
recipiendum,  quod  ei  debitum  fuerit,  suprascriptus  annorum  numerus  constat  posse  sufficere. 

2.  Sim  quis  colonum  alienum  in  re  sua  triginta  annos  habuerit,  acsi  suum 
vendicetm.  Qui  si  infra  triginta  annos  inventus  fuerit,  a  doinino  cum  filiis  sibi  debitis  et  oiuni 
peculio  revocetur.  Si  vero  mortuus  fuerit,  peculium  eius  dominus  revocet.  Colona  vero,  si  viginti 
annos  in  alieno  dominio  permanserit,  a  priore  domino  non  requiratur.  Colono  duae  partes  agna- 
tionis  sequantur,  colonae  vero  tercia  pars  sequatur.  Nam  si  agnatio  infra  vigintin  annos  edita 
fuerit,  quando  adhuc  colona  domino  competebat,  repetentibus  non  negetur;  quia  in  novellis  legibus 
est  constitutum.  Sane  ne  separatio  coniugii  fiat,  praecipimus,  ut  dominus0  coloni  vicaria  muliere0 
cum  agnatione  partis  terciae  non  negetur. 

k)  om.  2.  1)  omnes  lex  Burg.  m)  De  inquilinis  et  colonis  inscriptio  apud  Bal.  n)  XXX.  cod.  2. 
o)  a  domino  coluni  vieariae  mulieri  corr.  2;  legendum  erat:  doininus  coloni  vicariam  mulierem  cum  agna- 
tione  partis  tertiae  uon  neget. 


190.  EPISCOPORUM  AD  HLUDOWICUM 
IMPERATOREM  RELATIO. 

829.  Aug. 

Invenitur  in  codicibus:  1)  Gothano  84  fol.  395,  in  quo  sequitur  Ansegisi  col- 
lectionem,  2)  Mutin.  eccl.  cath.  Ord.  I,  2  fol.  185,  in  quo  subnexum  est  Wormatiensibus 
capitulis,  quae  pro  lege  habenda  dieuntur,  3)  Monac.  3853  fol.  295v,  in  quo  praefatio 
et  capitula  1 — 45.  a  me  infra  numerata  tamquam  capitula  XXX — LXX.  diversis  aliis 
plerumque  Italicis  subnectunhcr ,  reliqua  vero  omittuntur.  Initii  quaedam  fragmenta 
servantur  quoque  4)  m  foliis  nonmdlis  in  bibliothcca  regia  Monacensi  nuper  repertis; 
in  codice,  ad  qucm  hac  Monacenses  rcliquiae  quando  pertinuerunt,  haec  relatio  Anscgisi 
collectionem  secuta  cst. 

Hludowicus  hieme  anni  828.  ad  annum  829.  constituerat  (supra  nr.  184,)  quatuor 
archiepiscoporum  et  episcoporum  synodos  in  regno  Francorum  fieri  et,  ut  epistola  gene- 
ralis  (supra  nr.  185j  docet ,  de  harum  synodorum  delibcrationibus  'sibi  atque  fidelibus 
suis  adnuntiare'  iusserat.  Synodi  mensibus  Maio  et  Iunio  anni  829.  habitae  sunt,  ct 
scrvata  sunt  ea,  quae  in  Parisiensi  synodo  dcliberata  et  conscripta  sunt  (Mansi  XIV, 
col.  533 — 604j,  cum  contra  aliarum  trium  synodorum  acta  ad  nostram  aetatem  non 
pervenisse  videantur.  Farisiensis  synodus  anno  829.  ante  diem  octavum  Idus  Iunias 
(6.  Iunii)  habita  (Mansi  l.  c.  col.  b3h)  haec  acta  cum  litteris  transmiserat  haud  dubie, 
ut  in  placito  generali  mense  Augusto  eiusdem  anni  Wormatiae  habendo  dc  ipsis  trac- 
taretur,  ut  colligendum  cst  e  verbis,  quae  actorum  libro  tertio  canone  18.  leguntur  (Mansi 
XIV,  eol.  600,  et  infra  c.  30j:  ut  nunc  in  praesenti  placito  a  vestra  serenitate  ex- 
presse  admoneantur  (sc.  abbates  et  abbatissae).  Sed  uti  anno  813.  concordia  quaedam, 
quae  dicitur,  synodorum  quinque  illo  anno  habitarum  impcratori  tradita  esse  videtur 
(LL.  II,  p.  552 — 554;  cfr.  Capp.  e  canonibus  excerpta,  tom.  I,  p.  173^),  ita  anno  quo- 
que  829.  synodorum  huius  anni  habitarum  concordiam  Hludowico  transmissam  esse 
credidcrim,  quam  antea  pro  parte  tantum  e  Benedicti  collectione  notam  G.  H.  Perts 
jjrimus  e  codice  Gothano  edidit,  et  quam  aliis  codicibus  et  eonciliorum  editionc  ad- 
hibitis  in  plurimis  emendatam  infra  repcto.  Fraefationis  primae  et  ultimae  partis 
loco  littcrae  quaedam  episcoporum  ad  imperatorem  datae  ab  huius  relationis  auctore 
positae  sunt,  quae  iu  Parisicnsi  concdio  actorum  libro  tcrtio  praefixae  leguntur  (Mansi 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nv.  196. 


27 


XIV,  col.  592  sq.),    mutatis   tamen  quibusdam  verbis  hmus  relationis  indolcm  in-  829 
dicantibus,  cum  dicatur  (infra  c.  55);  pauca  de  multis,  quae  in  nostris  conventibus 
gesta  sunt,  excerpentes  in  unum  redigendo  succincte  et  ordinatim  adnotavimus.  Ilinc 
etiam  colligendum  videtur  hanc  relationcm  non  de  Parisiensi  tantum  conventu,  sed  de 

5  aliis  quoque  tribus  esse  excerptam  (cfr.  etiam  Hefele,  Conciliengeschichtc  IV2,  p.  72  sq.): 
maxima  sane  relationis  pars  cum  Parisiensibus  eanonibus  concordat,  qui  saepe  abbreviati, 
raro  tantum  paididum  mutati  vel  paucis  verbis  aucti,  interdum  etiam  neglcgentius  de- 
scripti  et  concepti  (cfr.  infra  c.  2.  4.  6.  24)  apparent.  Quaedam  sccne  huius  relationis 
capitula  frustra  in  Parisiensibus   canonibus  requiruntur ,   capita  scilicet  11.  12.  13. 

io  infra  a  me  numerata,  et  aUa  (cfr.  c.  56  sqq.)  argumento  quidem  similia,  verbis  autcm 
a  Parisiensi  concilio  divcrsa  sunt.  Ilaec  autcm  capitula  ex  aliis  eiusdem  anni  conciliis 
bausta  esse  putaverim :  lcguntur  enim  omnino  conscntanca  ctiam  in  posterioris  cuiusdam 
synodi  Aquisgrani  scilicet  anno  836.  habitac  canonibus  (Mansi  XIV.  col.  672 — 734), 
quae  maximam  in  partcm  ct  huius  Parisiensis  concilii  ct  aliorum  anno  829.  habitorum 

ir,  canones  iterum  sanxisse  videtur.  Haec  quoquc  rclatio  in  conventu  Wormaticnsi  tradita 
csse  hdberi  potest:  recurrunt  cnini  in  capitc  30.  verba  iUa  de  'prescnti  placito'  dicta, 
quae  e  Parisiensibus  canonibus  repetita,  sunt. 

Capitula  vere  'succincte  et  ordmatim'  (c.  55,)  redacta  ct  in  plures  partes  in  codice 
Gothano  divisa  sunt;  in  aliis  codicibus  capitula  omnia  pcrpetua  numerorum  serie  iuncta 

20  sunt;  quare  ego  quidem  numeros  perpetuos  uncis  inclusos  capituiis ,  ut  melius  allegari 
p>ossint,  addidi.  (B.  deest;  P.  I,  332J 

Rescriptuma  consultationis  sive  exortationis  episcoporum  ad  domnum 

Hludowicum  imperatorem. 

Domino1   prestantissimo  et  pietatis  gratia  predito  Hluduwico  orthodoxo  atque 

25  invictissimo  augusto. 

Nos  famuli  vestri,  quamvis  indigni,  tamen  episcopi  Deo  humiliter  grates  per- 
solvimus  eiusque  inmensam  pietatem  et  benignitatem  conlaudamus  et  predicamus, 
.  qui  vos  adeo  in  sui  amorem  devotissimum  famulum  suum  flagrare  facit,  ut  de  pro- 
fectu  et  exaltatione  sanctae  suae  ecclesiae  indesinenter  cogitetis1',  eamque,  utpote 

30  matrem  spiritalem,  sicut  fidelis  et  dilectus  filius  spiritalis,  ad  meliora  et  potiora 
semper  provehere  studeatis.  Nam  cum  mucro  divinus  imperium  vobis  divinitus  com- 
missum  interius  exteriusque  merito  nostrae  iniquitatis  multifariis  attereret  cladibus, 
prudenter  animadvertentes,  quod  haec  nonnisi  iusto  iuditio  Dei  evenirent,  illico  scriptis 
serenitatis  vestrae2  anno  praeterito  cunctos  aecclesiarum  pastores  admonuistis,  ut, 

35  quia  constabat  eos  speculatores  Domini  existere  et  gladium  divinum  super  terram, 
id  est  super  peccatores  Deum,  grassari,  meminerint  speculationis  suae  et  ieiunio 
triduano  ab  omnibus  generaliter  peracto  unusquisque  in  quolibet  ordine  positus  dili- 
genter  conscientiam  suam  conveniret  et,  ubi  se  Deum  offendisse  cognoscebat,  maturato 
per  poenitentiae  satisfactionem  corrigere  non  differret.    In  quibus  etiam  apicibus  in- 

40  serere  vobis  placuit,  ut,  si  Deus  pacem  undique  et  otium  vobis  tribueret,  in  hoc 
placitum  vestrum  generale  consumere  voluissetis,  ut  primum,  quicquid  in  vobis,  id 
est  in  persona  et  ministerio  vestro,  corrigendum  inveniretur,  Domino  auxiliante 
corrigeretis,  deinde,  quicumque:l  in  omnibus  ordinibus  imperii  vestri  Deo  displiceret  \ 

a)  Inscriptio  e  codd.  1—4.        b)  Hic  finis  est  cod.  4. 

45  1)  Conc.  Paris.  lilyri  terlii  praefutio,  qnac  autem  ad  Hhtdowicum  et  Hlotlutrium  data  est;  Mansi 

XIV,  col.  f>92  sq.  2)  Nobis  non  tradita  sunt;  cfr.  supra  p.  1.  praefationem  ad  Capitularia  nr. 

184—193.  [K.]         3)  quaecumque  . . .  displicevent  Conc.  Pari*. 

4* 


28 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  OAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


inquireretis  et  secundum  eius  voluntatem  cum  consensu  fidelium  vestrorum  ad  tra- 
mitem  rectitudinis  revocaretis4.  Sed  quia  tempus  optatum  exterioribus  incursionibus 
praepedientibus  secundum  desiderium  vestrum  nacti  non  estis,  libuit  serenitati  vestre 
cum  quibusdam  fidelibus  vestris  preterita  hieme  placitum  habere  et  de  his,  quae 
praemissa  sunt,  diligenter  tractare  Deique  voluntatem  quaerere  et  aecclesiae  vobis  5 
commissae  utilitatem  providere.  Quapropter  dec  omnibus,  quae  ad  tempus  emenda- 
tione  digna  visa  sunt,  congrua  capitula  serenitas  vestra  digessit0  legatosque  strenuos 
delegavit'1,  ut  per  eadem  capitula  et  flagitia  malorum  hominum  punirent  et  bonorum 
laudem  vestrae  celsitudini  innotescerent.  Inter  quae  etiam  statuistis7  in  quattuor 
partibus  imperii  vestri  conventus  episcoporum  uno  eodemque  tempore  fieri,  in  quibus  10 
tractarent,  quaererent  atque  cum  Dei  adiutorio  invenirent  de  causis  ad  religionem 
christianam  eorumque  curam  pertinentibus,  quid  a  principibus  et  reliquo  populo  vel 
ita,  ut  divina  auctoritas  docet,  aut  aliter  teneretur,  vel  quid  inde  ex  parte  aut  ex 
toto  dimissum  esset,  ut  non  teneretur;  deinde  quid  in  ipsorum,  qui  pastores  populi 
constituti  sunt,  moribus,  conversatione  et  actibus  inquiri8  possit,  quod  divinae  regulae  15 
atque  auctoritati  non  concordaret,  simulque  inveniretur,  quae  occasiones  in  utroque 
ordine  id  effecerunt,  ut  a  recto  tramite  deviassent,  et  quicquid  de  his  inventum  fuisset, 
vestrae  celsitudini  notum  facerent.  Quod",  ut  Deus  posse  dedit,  facere  curavimus  et 
in  subiectis  capitulis  adnotavimus. 

(t.)   Cap.  I.   Quid  proprie  ad  religionem  christianam  pertinet.    Pri-  20 
mum10  fundamentum  christianae  religionis  est  fides  catholica,  hoc  est,  credere  in 
Patrem  et  Filium  et  Spiritum  sanctum,  unum  et  verum  Deum,  trinum  in  personis 
et  unum  in  substantia;   credere  etiam ,  quod  sola  persona  Filii  pro  salute  nostra 
carnem  assumpserit,  in  qua  et  passus  est  et  resurrexit  et  ascendit  in  celos,  cum 
qua  etiam  ad  iuditium  venturus  estd;  et  credere,  quod  per  Spiritum  sanctum  remissio  25 
peccatorum  in  baptismate  conferatur,  et  quod  fidelibus  in  aecclesia  Christi  eiusdem 
sancti  Spiritus  dono  per  ministerium  sacerdotale  et  per  poenitentiam  remissio  pecca- 
torum  indubitanter  attribuatur,  et  quod  generalis  omnium  in  vera  carne  in  adventu 
Christi  resurrectio  futura  sit,  et  quod  nosse  unumquemque  fidelem  oporteat,  quiae 
haec  fides  vera  et  fructuosa  esse  non  potest,  nisi  bonis  operibus  exornetur,  id  est11  30 
spe,  caritate,  humilitate,  castitate,  continentia,  sobrietate,  unanimitate,  concordia, 
iustitia,  pietate,  misericordia,  innocentia  et  simplicitate  et  ceteris  his  similibus;  quae 
omnia  in  dilectione  Dei  et  proximi  consistunt.    Sine  his  enim  nemo  potest  placere 
Deo  nec  salvus  esse,  quia  teste  apostolo  'fides  12  sine  operibus  mortua  est  in  semet- 
ipsa1.    Proinde  necesse  est,  ut  unusquisque  christianus  diligenter  perpendat,  utrum  35 
in  eo  fides  viva  sit  bona  opera  agendo ,  an  mortua  bona  opera  neglegendo ;  et  si 
iuxta  documentum  apostoli  ipsa  fides  sine  operibus  bonis  mortua  est,  quaf  damp- 
natione  plectendi  sunt  illi,  qui  non  solum  eandem  fidem  bonis  operibus  non  exornant, 
sed  etiam  diversis  flagitiis  eam  commaculant'.'  Inter  ceterag  quippe  mala,  quae  ean- 
dem  fidem  commaculant,  quattuor  nobis  vitia  spiritalia  merito  exaggeranda  videntur,  40 
quae,  quanto  occultiora  sunt,  tanto  pernitiosiora,  id  est:  superbia,  per  quam  angelus 
diabolus  effectus  est  et  de  celo  eiectus;  invidia,  per  quam  idem  diabolus  hominem 

c)  de  omn.  0111.  1.        d)  om.  1.        e)  adventum  1.        f)  quadam  1.        g)  tertia  1. 

4)  scilicet  ut  euni  vobis  populoque  vobis  commisso  propitium  faceretis  addit  Conc.  Paris. 
5)  Cfr.  supra  nr.  187.  188.         6)  Cfr*.  supra  nr.  184.  sub  fine.         7)  In  Constitutione  supra  p.  2.  45 
edda,  e  qua  verba,  quae  sequuntur,  desumpta  sunt.       8)  inveniri  Conc.  Paris.  et  Constitutio  supra  2. 
tuita.  9)  Praefationis  Parisiensis  finem  longiorem  ride  infra  tamquam  praefationem  ad  c.  55  sqq. 

10)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  1.  in  medio,   Matisi  XIV,  col.  536  sq.  11)  fide  add.  Conc.  Paris. 

12)  Iac.  2,  17. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196.  29 

de  paradyso  eiecit;  odium  et  discordia,  quae  caritatem  inter  proximos  extingunt  eth  829. 
dilectionem  evacuant  et  omnia  bona  pervertunt'1  et  non  sinunt  proximos  in  mutua 
dilectione  consistere  neque  1,1  etiam  tranquillam,  ut  decuerat  christianos,  vitam  degere1. 
Quae  ideo  periculosiora,  immo  mortifera  diximus,  quoniam  sectatorcs  illorum  ea  aut 

5  non  intellegunt  aut  certe  intcllegere  dedignantur,  et  quia  ea  parvipendentes  pro  his 
ad  confessionem  non  veniunt  idcirco  nec  correctionem  merentur. 

(2.)  Cap.  II.  Quod  universalis  sancta  Dei  ecclesia  unum  corpusk, 
eiusque  caput  Christus  sit1.  Primum 1 1  igitur,  quod  universalis  sancta  eclesia 
Dei  unum  corpus  manifeste  esse  credatur,  eiusque  caput  Christus1,  apostolicis  ora- 

io  culis  approbamus;  unde  Pauhis:  'Vos1;'  autem  estis'  inquit  'corpus  Christi  et  membra 
de  membro1,  itemque:  'Sicut"'  enim  in  uno  corpore  multa  membra  babemus,  omnia 
autem  membra  non  eundem  actum  habent,  ita  multi  unum  corpus  sumus  in  Christo1, 
item:  'Cuius1'  caput  Christus  est,  ex  quo  totum  corpus  per  nexus  et  coniunctionem 
administratum  crescit  in  templum  sanctum  in  Domino.1   Sunt  et  alia  innumera  huius- 

15  cemodi  exempla,  quae  hic  ob-prolixitatem  vitandam  pretermittuntur.  Quisquis  ergo 
per  aliqua  inlicita  ex  membro  Christi  se  fecit  membrum  diaboli |s,  a  quo  astu  dia- 
bolico  superatus™  est,  se  incunctanter ,  dum  tempus  penitentiae  in  promtu  habetur, 
restituere  non  neglegat. 

(3.)  Cap.  III.  Quod  eiusdem  aecclesiae  corpus  in  duabus  principaliter 

20  dividatur  eximiis  personis.  Principaliter itaque  totius  sanctae  Dei  ecclesiae 
corpus  in  duas  eximias  personas,  in  sacerdotalem  videlicet  et  regalem,  sicut  a  sanctis 
patribus  traditum  accepimus ,  divisum  esse  novimus;  de  qua  re  Gelasius  Romanae 
sedis  venerabilis  episcopus  ad  Anastasium  imperatorem  ita  scribit:  'Duae~°  sunt 
quippe1,  inquit,  'imperator  auguste",  quibus  principaliter  mundus  hic  regitur,  auctori- 

25  tas  sacrata  pontificum  et  regalis  potestas;  in  quibus  tanto  gravius  pondus  est  sacer- 
dotum,  quanto  etiam  pro  ipsis  regibus  hominum  in  divino  reddituri  sunt  examine 
rationem.1  Fulgentius  quoque  in  libro  de  veritate  predestinationis  et  gratiae  ita 
scribit":  'Quantum-1  pertinet1,  inquit,  'ad  huius  temporis  vitam,  in  aecclesia  nemo 
pontifice  potior,  et  in  saeclo  christiano  nemo  imperatore  celsior  invenitur.1 

30  Cum  haec  quippe  ita  se  habeant,  primum  de  sacerdotali,  post  de  regali  persona 

dicendum  statuimus. 


Dep  fcrsona  sacerdotali. 
(4.)  Cap.  I.  De'1  electione  et  promotione  sacerdotum.    De  electione 
et  promotione  eorum,  qui  ad  formam  et  exemplum  aliis  praeficiendi1'  sunt,  providen- 
35  duur-  ac  summopere  cavendum  est,  ut  hi,  per  quos  et  religio  christiana  constare 
et  caeteri  ab  offensione  debent  salvari,  tales  remota  poenitus  Simoniaca  peste  eli- 
gantur,  quales  et  apostolicus  sermo  et  canonicus  ordo  et  beati  Gregorii  pastoralis 

h)  et  .  .  .  pervertunt  om.  3.  et  Conc.  Paris.  i)  delegere  1.         k)  manifeste  esse  dicatui  ekiuc  3. 

1)  sit  ...  Christua  oni.  3.         m)  separatus  corr.  superatus  1 ;  separatus  Conc.  Paris.         n)  iniperatriees  1. 
40  o)  Hic  incipit  iterum  cod.  4.         p)  Hanc  rubricam  et  serjuenles  om.  codd.;  apte  suj>pl.  Pertz.       q)  Inscr. 
om.  3;  Ut  docti  et  idonei  ad  sacerdotium  promoveantur  rubr.  in  4.       r)  perfieiendi  1 ;  proficiendum  3. 

13)  nec  quietem  tranquillamque  Conc.  Paris.  14)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  2,  7.  c.  col.  537. 

15)  1.  Corinth.  12,27.  16;  Rom.  12,4.5.         17)  Coloss.-2,  19.       -  18)  Conc.  Paris.  hic  addit: 

noverit  se  non  in  corpore  Christi,  sed  in  corpore  esse  diaboli.  Proinde  necesse  est,  ut  corpori  Christi, 
45  quae  neglegens  huius  capitularis  auctor  omisisse  videtur.       19)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  3,  l.  c.      20)  ThieJ, 
Epistolae  Roman.  pontif.  I,  ^.349,-  Jaffe,  Reg.  Pontif.  1- ,  nr.  632.         21)  Fuhjentius,  de  reritate 
p-aedest.  lib.  II,  c.  38,  Opera  ed.  Venetiis  1742,  p.  215.         22)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  11,  /.  c.  col.  544. 


30 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARTA.  —  Nr.  196. 


829.  regula  docet.  Scilicet23  quoniam,  si  pro  aliquo  munere  presentis  futuraeque  retri- 
butionis  vel  pro  alia  qualibet  re,  quae  contraria  esse  possit  veritati  divinaeque  auc- 
toritati,  eligitur,  liquet  profecto,  quod  ex  toto  aliter  agitur,  quam  divina  auctoritas 
testetur,  et  quod  in  huiuscemodi  facto  Deus  offendatur,  et  taliter  electo  et  his,  quibus 
praeficitur,  quin  scandalum  generetur,  dubium  non  est.  Proinde  oportet,  ut  in  elec-  5 
tione  et  ordinatione  sacerdotis  valde  sit  execranda  Simoniaca  heresis'-^,  quae  propter 
quorundam  avaritiam  et  ambitionem  modernis  temporibus  dignitatem  sacerdotalem 
fuscare  comprobatur,  nichilques  sui  detestandi  iuris  habeats,  quae  in  primordio  sanctae 
Dei  ecclesiae  a  beato  Petro  principe  apostolorum  cum  auctore  suo  damnata  est. 
Nam  et  in  concilio  Calcidonensi  capitulo  secundo  scribitur:  'Sit25  quis  episcopus  per  io 
pecuniam  fecerit  ordinationem  et  sub  precio  redegerit  gratiam,  quae  non  potest  vendi, 
ordinaveritque  per  pecuniam  episcopum  aut  presbiterum  aut  diaconum  vel  quemlibet 
ex  his,  qui  connumerantur  in  clero,  aut  promoverit  per  pecuniam  dispensatorem  aut 
defensorem  vel  quemquam,  qui  subiectus  est  regulae,  pro  suo  turpissimi  lucri  com- 
modo,  is,  cui  hoc  attemptandi  approbatum  fuerit,  proprii  gradus  periculo  subiacebit;  15 
et  qui  ordinatus  est,  nichil  ex  hac  ordinatione  aut  promotione  per  negotiacionem 
facta  proficiat,  sed  sit  alienus  ea  dignitate  vel  sollicitudine,  quam  pecuniis  adquisivit. 
Si  quis  vero  mediator  tam  turpibus  et  nefandis  datis  vel  acceptis  extiterit,  siquidem 
clericus  fuerit,  proprio  gradu  decidat;  si  vero  laicus  aut  monachus,  anathematizetur1-''/ 

(5.)  Cap.  II."  Quod -'  sumopere  studendum  est,  ut  tam  docti  et  tales  ad  sacer-  20 
dotium  provehantur,  quales  beatus  Gregorius  in  Libro  pastorali  describit,  ubi  inter 
caetera  sic  ait:  'Nulla28  ars  doceri  presumitur,  nisi  intenta  prius  meditatione  discatur; 
ab  imperitis  ergo,  qua  temeritate  pastorale  magisterium  suscipitur,  quando  ars  est 
artium,  regimen  animarum?1    Nam  et  Dominus  per  Aggevum  prophetam  de  pastori- 
bus  ait:  'Interroga-11  sacerdotes  legem.1    Quod  beatus  Hieronimus  ita  exponit:  'Con-  25 
sidera1"  sacerdotum  esse',  inquit,  'officii  de  lege  interrogatos  respondere ;  si  sacerdos 
est,  sciat  legem  Domini;  si  ignorat  legem,  ipse  se  arguit  non  esse  Domini  sacer- 
dotem.    Sacerdotis  enim  est  scire  legem  et  ad  interrogationem  respondere  de  lege1. 
Omnibus  etiam  sacerdotibus  illa  specialiter  sententia  beati  Gregorii  ante  oculos  con- 
stituenda  est,  in  qua  inter  eaetera:  'Cum31  rerum',  inquit,  'necessitas  exposcit,  pen-  30 
sandum  valde  est,  ad  culmen  quisque  regiminis  qualiter  veniat ;  ad  hoc  rite  perveniens, 
qualiter  vivat,  et  bene  vivens,  qualiter  doceat,  et  recte  docens  infirmitatem v  suam 
quotidie,  quanta  valet  consideratione,  cognoscatV 

(6 )  Cap.  III.  Quiawl'2  vero  nonnullos  ordinis  nostri  socios  avaritiam  turpiter 
sectari  et  merito  a  multis  reprehendi  et  ob  id  innoxios  cum  noxiis  ex  hac  occasione  35 
infamari  conperimus,  abhinc  in  commune  nos  et  socios  nostros  mutua  exhortatione 
corrigendos  esse  iudicavimus,  ita  videlicet,  ut  nec  nos  in  huiuscemodi  peste  avaritiae 
coram  Deo  peccaremus,  nec  aliis  per  nostrum  malum  exemplum  detrahendi  et  in 

s)  non  nichil  detestandi  iuris  tanta  cupiditas  habet  1.         t)  Si  .  . .  anathematizetur  om.  3.        u)  Ut 
docti  et  idonei  ad  sacerdotium  promoveantur  rubr.  in  4.        v)  infirmitatem  . .  .  cognoscat  om.  1.        w)  Ut  40 
avaricia  caveatur  rubr.  in  4. 

23)  Conc.  Paris.  I.  c:  scilicet  ut  nullius  terrenae  rei  gratia,  nisi  Dei  solius,  eligantur.  Quoniam 
reU.  Errore  haec  omissa  videntur.  24)  Cfr.  Cap.  eccles.  818.  819,  tom.  I,  p.  276,  c.  2;  Admon.  gen. 
789,  l.  c.  p.  55,  c.  21. 22.  [K.]  25)  Conc.  Chalc.  c.  2,  Mansi  VII,  col.  384.  26)  Conc.  Paris.  I.  c.  add.: 
Quae  etiam  Deo  odibilis  pestis  primum  necesse  est,  ut  imperiali  auctoritate  et  potestate  cuin  con-  45 
sensu  venerabilium  sacerdotum  a  Romana  ecclesia  amputetur  rell.  [K.J  27)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  12, 
Mansi  XIV,  col.  545,  quod  capitulum  hic  valde  abbreviatum  apparet.  28)  Gregorii  Lib.  pastor.  pars  I, 
c.  1,  Opera  ed.  Bened.  tom.  II,_col.2.  29)  Agg.  2,12.  30)  Hieronymus,  Commentar.  m  Agg.  c.  2, 
Opera  ed.  Betied.  tom.  VI,  col.  760.         31)  Gregorii  Lib.  pastor.  praef,  l.  c.  col.l.  32)  Conc. 

Paris.  lib.  I,  c.  13,  /.  c.  col.  546,  plimbw  autcm  omissis.  50 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196.  31 

nobis  peccandi  locum  daremus.  Verum  cum  nullus  christianus  thesauros  in  terra,  829. 
sed  potius  secundum  Domini  sententiam  l  !  in  caelo  recondere  debeat,  cavendum  sum- 
mopere  sacerdotibus  est,  ut  ab  avaritiae  peste34,  quae  radix  omnium  malorum  est 
suosque  sectatores  a  regno  Christi  excludit,  se  cohibcant;  quoniam  digne  non  possunt 
5  subditis  praedicare,  ut  ab  his  se  abstineant,  cum  ipsi  his,  quod  valde  dedecus30,  immo 
periculosum  est,  se  mancipaverint.  Gravius  quippe  atrociusque  hae  pestiferae  lues 
in  illis  dampnantur,  quam  in  his,  qui  eorum  dictis  et  exemplis  ab  his  coherceri  de- 
buerunt*.  Solent  namque  a  nonnullis  multifariae  occasiones  obtendi,  quae  necessitatis 
nomine  palliantury,  et  revera,  dum  exterius  necessitas  pretenditur,  interius  ab  avaritia 

10  tegitur,  unde  et  beatus  Prosper  ait:  'Non36  potest  dicere  sacerdos  contemptoribus 
admonitionis  suae:  "Futurum  cogitate  iuditium",  quod  ipse'  forte  non  cogitat;  ama- 
toribus  mundi:  "Nolite  diligere  mundum11,  si  eum  amor  mundi  oblectat;  ambitiosis: 
"Ambitioni  iam  finem  inponite11,  si  eum  ambitio  ruinosa  precipitat.'  In  vita  quoque 
beati  Ambrosii  legitur:    'Ingemiscebat3'   cnim   vehementer,    cum  viderct  radicem 

15  omnium  malorum2  avaritiam,  quae  neque  copia  neque  inopia  minui  potest,  magis 
magisque  increscere  in  hominibus,  et  maxime  in  his,  qui  in  potestatibus  erant  con- 
stituti,  ita  ut  interveniendi  illi  apud  illos  gravissimus  labor  esset,  qui  omnia  precio 
distrahebant.  Quae  res  omne  malum  primoa  invexit  Italiae,  et  exinde  omnia  ver- 
guntur  in  peius.    Et  quid  dicam,  si  in  huiusmodi  personis  ita  rabiem  suam  exercent, 

20  qui  solent  aut  filiorum  aut  propinquorum  causas  protendere  ad  excusandas  excusationes 
in  peccatis,  quandoquidem  plerosque  coeperit  etiam  caeca  labes  sacerdotes  vel  levitas, 
quibus  portio  Deus  est,  ut  illam  etiam  ipsi  appetant.  Et  vae  mihi  misero,  quia  nec 
fine  mundi  provocamur,  ut  tam  gravi  iugo  servitutis  liberari  velimus,  quod  demergit 
usque  ad  profundum  inferni,  ut  faciamus  nobis  amicos  de  mammona  iniquitatis,  qui 

25  nos  recipiant  in  aeterna  tabernacula.' 

(7.)  Cap.  IV. b  Quiac3s  ergo  propter  communem  ac  necessariam  correctionem 
pariter  diligenterque  inquisivimus  et  ex  oraculis  divinis  et  sanctorum  patrum  dictis 
manifestum  fecimus ,  qualiter  ad  pastorale  magisterium  veniendum ,  qualiter  in  eo 
vivendum,  qualiter  docendum  sit  et  qualiter  sacerdotes  Domini  avaritiam,  qui  aliis 

30  forma  et  exemplum  esse  debent,  cavere  debeant0,  operae  precium  duximus  nos  exor- 
tando  admonere  et  admonendo  exhortari,  ut  hospitalitatem  precipue  sacerdotesd  Do- 
minie  sectari  meminerint,  quoniam  hactenus  a  quibusdam  ordinis  nostri  sociis  minus 
iusto  in  ea  actum  est,  et  ideo  a  multis  non  solum  ipsi  neglegentes,  verum  etiam 
hospitalitati  studentesd  tali  reprehensione  sunt  denotati.    Porro  si  hospitalitas  in 

35  tremendi  examinis  die  ab  aeterno  iudice  est  remuneranda,  qui  dicturus  est:  'Hospes39 
fui,  et  collegistis  me1,  et  ob  id  ab  omnibus  christianis  summopere  est  sectanda,  multo 
magis  tamen  vigilantiusque  ab  his,  qui  dictis  et  exemplis  ad  vitam  aeternam  aliis 
ducatum  praebent,  postposita  avaritiae  peste  et  alia  qualibet  occasione  prorsus  est 
cxequenda.    Ab  apostolo40  quippe  inter  cetera  virtutum  praeconia,  quae  episcopo 

40  incsse  debent,  hospitalitas  etiam  habcnda  praedicatur.  'Episcopi41  namque  domus1,  ut 
beatus  Iiieronimus  scribit,  'omnium  commune  debet  essc  hospitium ;  ct  laicus,  si  unum 

x)  delmerit  1.  y)  balliantur  corr.  blandiantur  1.  z)  om.  1.  a)  proximo  1.  b)  De  bospi- 
talitate  ruhr.  in  4.  c)  Quia  .  . .  debeant  om.  3,  in  guo  initium  est:  Operae  quoque  precium.  d)  sacer- 
dotes  .  .  .  studentes  oni.  3.         e)  Finis  codicis  4. 

43  33)  Matth.  6,  19.  20.        34)  quae  est  idolorum  servitus  et  cupiditate  addit  Conc.  Paris.,  /ortasse 

netjlajenter  hic  omissa.  35)  dedecens  rectius  Conc.  Paris.  36)  Prosper,  de  vita  conlemplativa 
Idj.I,  c.  15,  Opera  ed.  Parisiis  1711,  App.  col.  13  sq.  37)  Vita  Amlrros.  c.  41,  Opera  cd.  Bcncd. 
tom.  II,  App.  col.  XI.  38)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  14,  pars  prior,  l.  c.  col.  548.  39)  Matth.  26,  35. 
40)  1.  Tim.  3,2.       41)  Hieronyntus,  Commentar.  ad  Titum,  c.  1,  Opera,  tom.  VII.  co/.lui. 


32 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


829.  aut  duos  aut  paucos  recipiat,  implet  hospitalitatis  officium;  et  episcopus,  nisi  omnes 
recipiat,  inhumanus  ab  eo  scribitur.' 

(8.)  Cap.V.  Ut,  quando  episcopi  parrochias  suas  circumeunt,  hoc 
summopere  studeant,  ne  his,  quibus  prodesse  debuerant,  oneri  sint. 
Didicimus4'  sane  quorundam  relatu  nonnullos  episcoporum  nostrorum  in  peragrandis 
parrochiis  suis  non  solum  consacerdotibus,  verum  etiam  quibusdam  aliis  fidelibus, 
quibus  consultum  ferre  debuerant,  oneri  existere"*3,  et  ob  hanc  causam  multos  in  sui 
detractionem  detestationemque  pertrahere;  idcirco  in  commune  statuimus,  ne  ulterius 
a  quoquam  episcopo  tale  quid  fiat.  Statuimus  etiam,  ut  congruo  tempore  unusquis- 
que  parrochiam  suam  circumeat.  Et  quamquam  auctoritas  canonica  doceat44,  ut 
quarta  pars  decimarum  et  redituum  ex  oblationibus  fidelium  in  usus  episcoporum 
cedat,  ubicumque  tamen  episcopus  sua  habet,  suis  contentus  sit;  ubi  autem  nihil 
rerum  aecclesiae  suae  habet,  accipiat  de  memorata  parte  sibi  suisque,  non  quod 
avaritia,  quod  absit,  suaserit,  sed  potius  quod  necessitas  compulerit.  Ceterum  si  acci- 
piendi  nulla  necessitas  urguerit,  nihil  de  meinorata  quarta  parte  accipiat,  sed  usibus 
ecclesiarum  et  pauperibus  Christi  impertiendum  secundum  suam  dispositionem  relinquat. 

(9.)  Cap.  VI.  Utf  chorepiscopi  modum  mensurae  suae,  qui  in  sacris 
canonibus  prefixus  est,  non  excedant.  Emersisse4'  reprehensibilem  et  valde 
inolitum  usum  comperimus,  eo  quod  quidam  chorepiscopi  ultra  modum  suum  pro- 
gredientes  et  donum  sancti  Spiritus  per  inpositionem  manuum  tradant  et  alia  quae- 
que,  quae  solis  pontificibus  debentur,  contra  fas  peragant,  presertim  cum  nullus  ex 
septuaginta  discipulis,-  quorum  speciem  in  aeclesia  geruntg,  legatur  sancti  Spiritus 
donum  per  manuum  inpositionem  tradidisse:  quod  autem  solis  apostolis  eorumque 
successoribus  proprii  sit  officii  tradere  Spiritum  sanctum,  liber  actuum  apostolorum4'' 
docet.  In  concilio  vero  Cesariensi  ita  de  chorepiscopis  habetur  scriptum :  'Chor- 
episcopi4,  quoque  ad  exemplum  quidem  et  formam  septuaginta  videntur  esse;  ut 
comministri  autem  propter  studium,  quod  erga  pauperes  exhibent,  honorantur.'  Item 
in  concilio  Antiocheno  cap.  X:  'Qui tS  in  vicis  et  possessionibus  chorepiscopi  nomi- 
nantur,  quamvis  manus  impositionem  episcoporum  perceperint  et  ut  episcopi  con- 
secrati  sint ,  tamen  sanctae  synodo  placuit ,  ut  modum  proprium  recognoscant  et 
gubernent  subiectas  sibi  ecclesias  earumque  moderamine  curaque  contenti  sintV 

(10.)  Cap.  VII.  Utf  episcopi  ministros  odientes  avaritiam  per  par- 
roohias  suas  c  on  s  ti tuant1.  Comperimus'9  quorundam  episcoporum  ministros, 
id50  est  chorepiscopos,  archipresbiteros  et  archidiaconos00,  non  solum  in  presbiteris 
sed  etiam  in  plebibus  parrochiae  suae  avaritiam  potius  exercere,  quam  utilitati  ec- 
clesiasticae  dignitatis  inservire  populique  saluti  consulere;  quam  neglegentiam,  immo 
execrabile  ac  dampnabile  cupiditatis  vitium,  omnes  in  commune  deinceps  vitandum 
statuimus.  Pertimescenda  porro  et  vigilanter  cavenda  est  sacerdotibus  Domini  Heli 
sacerdotis  ruina  '1,  qui,  filios  suos  indigne  agentes  Dominumque  in  suis  pravis  actibus 
ad  iracundiam  provocantes  sacrificioque  Domini  iniuriam  inrogantes,  quia  verbis  tan- 
tum  et  non  verberibus  corripuit,  cum  eis  divina  iustaque  ultione  ruentibus  ruit. 
At  si  forte,  quod  absi.t,  ullus  episcoporum  deinceps  sectatores  avaritiae  ministros  in 
parrochia  sua  constituerit  et  eorum  cognitam  pravitatem  auctoritate  pastorali  acriter 

f)  Inscr.  om.  3.        g)  gerit  corr.  gerunt  1.        h)  ut  episeopi  add.  1.        i)  om.  1. 

42)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  31,  medio,  l.  c.  col.  559.  43)  Cfr.  etiam  Cap.  cccles.  818. 819,  tom.  I, 
p.  278,  c.  19;  supra  p.  9,  n.  8.  [K.J  44)  Cfr.  Gapp.  episcoyorum  846—850  infra  nr.  210,  n.  9.  [K.] 
45)  Cotic.  Paris.  lib.  I,  c.  27,  abbrer.,  l.  c.  col.  556.  46)  Act.  apost.  c.  19.  47)  Conc.  Neocaes.  c.  13, 
Mansi  II,  col.  546.  48)  Cone.  Antioch.  c.  10,  l.  c.  col.  1323.  49)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  25,  abbrei:, 
Mansi  XIV,  col.  555.         50)  id  est  ...  aichidiac.  om.  Conc.  Paris.         51)  1.  Reg.  4, 18. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196.  33 

ferire  dctrectaverit,  exemplum  neglegentisk  Heli  sacerdotis  imitari  se  cognoscat,  et  829. 
sinodali  correctione  modis  omnibus  subiacendum.    Nam  et  in  communi  consensu 
statuimus,  ut  unusquisque  episcoporum  super  archidiaconum  suum  deinceps  vigilan- 
tiorem  curam  adhibeat,  quia  propter  eorum  avaritiam  et  morum  inprobitatem  multi 

5  scandalizantur  et  ministerium  sacerdotale  vituperatur  et  in  ecclesiis  a  sacerdotibus 
multa  propter  eos  negleguntur. 

(11.)  Cap.  VIII.  De52  presbiteris  et  eorum  ecclesiis,  unde  multa  negleguntur 
et  scandala  generantur,  in  nostra  discussione  quattuor  nobis  pericula  apparuerunt. 
Primo  quia  nonnulli  ex  ipsis  sacerdotibus  quadam  securitate  accepta  nec  ea,  quae 

10  ad  cultum  pertinent,  faciunt  neque  in  restauratione  et  luminaribus  eclesiae  studium 
habent  nec  etiam  senioribus  suis  debitam  reverentiam  exhibent  et  insuper  ecclesias 
suas  exspoliant  et  in  prediola  sua  propria  transferunt;  quae  omnia  ad  neglegentiam 
episcoporum  pertinere  deprehendimus.  Ob  id  vero  quadam  occasione  accepta  seniores 
eorum  audaciter  prorumpunt,  ut  eos  etiam  inlicite  et  inhoneste  atque  inreverenter 

15  tractare  presumant.  Unde  summopere  omnibus  modis1  abhinc  providendum  iudi- 
cavimus,  ut  ea,  quae  a  domno  imperatore  cum  consensu  episcoporum  ob  honorem 
et  amorem  Dei  ecclesiis  concessa™  sunt,  non  in  avaritiam  presbiterorum  aut  in 
rapacitatem  episcopalium  ministrorum  cedant,  sed  in  utilitatem  ecclesiae  et  in  usus 
clericorum  et  pauperum  deveniant. 

20  (12.)   Cap.  IX.   IUud52  quoque  non  minus  periculosum  esse  didicimus,  quod  in 

quorundam  episcoporum  parroechiis  quosdam  presbiteros  contra  interdicta  sanctorum 
canonum53  feminas  in  domibus  suis  non  solum  habitare,  sed  etiam  sibi  ministrare 
faciunt;  quas  et  laqueum  sacerdotibus  persepe  extitisse  et  multos  hac  occasione  in 
scandalum  et  in  detractionem  corruisse  cognovimus.    Que  transgressio  et  tempore 

25  genitoris  vestri;>4  et  vestro^  in  conventibus11  episcoporum  secundum  auctoritatem 
canonicam  prohibita,  sed  necdum  ad  perfectionem  plene  est  perducta.  Unde  in  com- 
mune  censuimus,  ut  hi,  qui  tantae  transgressionis  incorrectores  hactenus  extiterunt, 
si  abhinc  huius  rei  correctores  esse  neglexerint,  iuxta  apostoli  sententiam  quasi  con- 
sentientes  malorum  coherceantur. 

30  (13.)    Cap.  X.    Similiter02  de  illis  presbiteris,  qui  contra  statuta  canonum56 

villici  fiunt,  tabernas  ingrediuntur,  turpia  lucra  sectantur  et  diversissimis  modis 
usuris  inseryiunt  et  aliorum  domos  inhoneste  ac  inpudice  frequentant  et  comessa- 
tionibus  et  ebrietatibus  deservire  non  erubescunt  et  per  diversos  mercatus  indiscrete 
discurrunt,  observandum  iudicavimus,  ut  abhinc  districte  severiterque  coerceantur,  ne 

3.=.  per  eorum  inlicitam  et  indecentem  actionem  et  ministerium  sacerdotale  vituperetur 
et,  quibus  debuerant  esse  in  exemplum,  fiant  in  scandalum. 

(14.)  Cap.  XI.  Quodf  conversatio  sacerdotalis  testes  vitae  probabiles 
habeat.    Pari  ergo  consensu  nobis  visum  est,  ut  pontifices  sanctorum  decedentium 
patrum  exempla  sequentes  religiosos  conversationis  suae  testes  habeant,  quatinus 
40  detrahere  volentibus  locum  minime  prebeant.    Ut°'  ergo  sacerdos  discipulis  suis  de 

k)  neglegentius  1.         1)  nobis  1.         m)  coueessum  est  1.         n)  conventus  1. 

52)  Non  e  Concilio  Paris.  desumptum;  cfr.  autcm  c.  6 —  8.  Concilii  Aquisgr.  836  (Mansi  XIV, 
col.  681  sq.),  quibuscum  haec  ad  rerbum  consentiunt.  53)  Conc.  Nic.  c.  3,  Mansi  II,  col.  679.  54)  Capp. 
in  synodo  tractata,  tom.  I,  p.  237,  c.  6;  Ghaerbaldi  capp.  802—810,  /.  c.  p.  243,  c.  1;  Statuta  Rhispac.  799. 
45  800,  l.  c.  p.  228,  c.  17;  Capp.  a  sacerdot.  propos.  802,  l.  c.  p.  107,  c.  15;  Cap.  miss.  802,  l.  c.  p.  102, 
c.  3.  [K.J  55)  Cap.  eccles.  818.  819,  l.  c.  p.  278,  c.  17.  56)  Cfr.  exempli  gr.  Conc.  Nic.  c.  17, 
Mansi  II,  col.  682;  Conc.  Laodic.  c.  24.  54,  l.  c.  col.  579.  582.  [K.J  57)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  20, 

/.  c.  col.  553. 

LL.    CAPITULARIA  11.  5 


34 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULAMA.  —  Nr.  196. 


829.  se  ipso  exemplum  bonum  debeat  praebere,  apostolus  ad  Titum  docet  dicens:  Tn  ,s 
omnibus  te  ipsum  praebe0  exemplum0  bonorum  operum,  in  doctrina,  in  integritate,  in 
castitate'  et  reliqua.  Beatus  quoque  Gregorius  in  decretis  suis  ita  ait:  'Verecundus  '11 
mos  inolevit,  ut  huius  sedis  pontificibus  ad  secreta  cubiculi  sui  servitia  laici  pueri 
acp  seculares  obsequantur  et,  cum  pastoris  vita  esse  discipulis  semper  debeat  in  5 
exemplum,  plerumque  clerici,  qualis  in  secreto  sit  vita  pontificis  sui,  nesciunt  et,  ut 
dictum  est,  seculares  pueri  sciunt.  De  qua  re  presenti  decreto  constituo,  ut  quidam 
ex  clericis  vel  etiam  ex  monachis  electi  ministerio  cubiculi  pontificalis  obsequantur, 
ut  is,  qui  in  loco  est  regiminis,  habeat  testes  tales,  qui  eius  in  secreto  conversionem 
videant  et  ex  visione  sedula  exemplum  profectus'1  sumant/  Haec  igitur  beatus  10 
Gregorius  scripserit;  caeterum,  si  qui  de  hac  re  copiosiora  exempla  querere  voluerint, 
vitas  beati  Augustini  et  Ambrosii  et  ceterorum  sanctorum  aliorumque  virorum  legant 
et  perspicue  invenient,  quod  vita  et  conversatio  pontificis  semper  testes  vite  proba- 
bilis  habere  debeat. 

(15.)   Cap.  XII.    Uti*  episcopi  in   rebus  ecclesiae  circa  propinquosis 
suos   expendendis    reprehensionem    caveant    et    discrecionis  modum 
teneant.    Quoniam*'0  multi  episcoporum  amore  propinquorum  suorum  de  rebus  sibi 
commendatis  suo  aut  quolibet  amicorum  nomine  praedia  et  mancipia  emunt  et,  ut 
in  suorum  propinquorum  ius  cedant1',  statuunt  et  ob  hoc  et  iura  ecclesiastica  con- 
velluntur  et  ministerium  sacerdotale  fuscatur,  immo  a  subditis  detrahitur  et  con-  20 
temnitur,  placuit  omnibus,  ut  deinceps  hoc  avaritiae  genus  caveatur,  fixumque  abhinc 
et  perpetuo  mansurum  esse  decrevimus,  ut  episcopus  res  sui  iuris,  quas  aut  ante 
episcopatum  aut  certe  in  episcopatu  hereditaria  successione  adquisivit,  secundum 
auctoritatem  canonicam01  quicquid  vult  faciat  et  cui  vult  conferat;  postquam  autem 
episcopus  factus  est,  quascumque  res  de  facultatibus  aecclesie  aut  suo  aut  alterius  25 
nomine  qualibet  conditione  comparaverit,  decrevimus,  ut  non  in  propinquorum  suorum, 
sed  in  ecclesiae,  cui  praeest,  iura  deveniant.    Similiter  de°  presbiteris  vel  diaconibus, 
qui  de  aeclesiarum  rebus,   quibus  praesunt,  praedia  eo  modo   emunt,  faciendum 
statuimus;  quoniam  multos  presbiterorum  occasione  taliter  emptarum  rerum  ecclesias, 
quibus  praesunt,  exspoliasse  et  a  suo  ministerio  multis  modis  exorbitasse  et  se  30 
diabolo  mancipasse  et  hac  occasione  multos  laicorum  in  scandalum  damnationis  ct 
perditionis  proruisse  comperimus. 

(16.)  Cap.  XIII.  Didicimus*'2  sane  nonnullos  episcopos  in  gubernandis  con- 
gregationibus  sibi  subiectis,  canonicis  videlicet,  monachis  et  sanctimonialibus,  hactenus 
valde  neglegentes  exstitisse  et  ob  id  multos  in  sui  detractionem  et  contemptum  pro-  35 
vocasse,  ita  ut  nonnulli  alii  praelati  in  eorum  parroechiis  constituti,  eorum  prava 
exempla  secuti,  suas  similiter  congregationes  neglexerint;  quos  et  fraterno  et  sinodali 
conventu  admonendos  esse  necessario  duximus,  ut  ab°  hac  neglegentia  deinceps  se 
cohibeant  et  caeteris  se  imitabiles  prebeant;  ne  forte  propter  illorum  incuriam  et 
divinae  servitutis  contemptus  et  pericula  proveniant  animarum  et  auribus  excellentiae  40 
vestrae  molestia  ingeratur  et  nostrae  mediocritati  in  sacris  conventibus  taedium  et 
obprobrium  inferatur. 

(17.)  Cap.°  XIY.  Comperimus  etiam  quosdam  socios  ordinis  nostri  non  causa 
necessitatis  aut  utilitatis,  sed  potius  avaritiae  et°  delectationis  sepissime  propria  civi- 
tatis  suae  sede  relicta  cleroque  neglecto  remotiora  loca  frequentare.    De  qua  re  et  45 

o)  om.  1.         p)  eis  1.         q)  provectus  subeant  1.         q*)  Inscr.  om.  3.         r)  cedat  1. 

58)  Tit.  2,  7.  59)  Conc.  Roman.  c.  2,  Opera  ed.  Bened.  tom.  II,  App.  V,  col.  1289.  60)  Conc. 
Paris.  lib.  I,  c.  16,  Mansi  XIV,  col.  550  sq.  61)  Cfr.  Loening,  Gesch.  d.  Deutsch.  Kirchenrechts  I, 
p.  227  sq.;  II,  674.  [K.J        62)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  21,  /.  c.  col.  553  sq. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


35 


destitutio  divini  cultus  et  predicatio  in  plebibus  et  cura  subiectorum  postponitur  et  829. 
hospitalitas  neglegitur:  quod  ne  ulterius  a  quoquam  sine  inevitabili  necessitate  et 
certa  utilitate  fiat,  pari  consensu  inhibuimus. 

(18.)    Cap.°  XV.    De63  clericis  vero  laicorum,  unde  nonnulli  eorum  conqueri 

5  videntur,  eo  quod  quidam  episcopi  ad  eorum  preces  nolint  in  ecclesiis  suis  eos,  cum 
utiles  sint,  ordinare,  visum  nobis  fuit,  ut  in  utrisque  partibus  pax  et  concordia  ser- 
vetur  et  cum  caritate  et  ratione  utiles  et  idonei  eligantur;  et  si  laicus  idoneum  utilem- 
que  clericum  obtulerit,  nulla  qualibet  occasione  ab  episcopo  sine  ratione  certa  repellatur 
et,  si  reiciendus  est,  propter  scandalum  vitandum  evidenti  ratione  manifestetur. 

m  (19.)  Cap.°  XVI.  Igitur64,  quia  constat  religionem  christianam  per  successores 
apostolorum  salubriter  administrari  populisque  ad  vitam  aeternam  ducatum  exhiberi 
debere,  primo  necessarium  iudicavimus,  ut,  quicquid  in  nobis  reprehensibile8  sacris- 
que  ministeriis,  quibus  indigni  mancipamur,  inconveniens  et  indecens  contrariumque 
videbatur,  toto  adnisu  Domino  opem  ferente  corrigeremus ,  id  est  in  vita  nostra  et 

15  doctrina  et  conversatione  et  morum  probitate  et  studio  predicationis  et  in  con- 
sacerdotum  et  ministrorum  subiectorumque  nostrorum  correctione  diligentiorem  dein- 
ceps  cum  omni  studio  et  sollicitudine  curam  et  providentiam  adhiberemus.  et  ut  nos 
non  tantum  in  mundanis  cupiditatibus  et  curis  et  sollicitudinibus,  sed  potius  in  divinis 
officiis  inplicaremus  et  in  scolis  habendis  et  in  educandis  militibus  sanctae  aecclesie 

20  operam  daremus1":  quae  nos  Deo  miserante  in  omnibus  pro  viribus  imitari,  exercere 
ad  nostram  universorum  salutem  cupimus,  in  quantum  nobis  divina  favente  gratia 
sacerdotalis  libertas  et  optatum  otium  adtributum  fuerit. 

(20.)   Cap.°  XVII Nam  et  in  statutis  conventibus  primo  omnium  pari  voto 
parique  consensu  decrevimus,  ut  unusquisque  nostrum  in  parrochia  sua  dictis  et 

25  exemplis  plebes  sibi  subiectas  ad  meliora  incitare  studeret  easque,  ut  se  a  malis 
cohiberent  et  ad  Deum  ex  toto  corde  converterent,  sollicite  admoneret,  Deum,  quem 
peccando  sibi  iratum  fecerant,  digna  penitentiae  satisfactione  et  elemosinarum  largi- 
tione  sibi  placabilem  facere  satagerent,  necnon  et  pro  vita  piissimorum'1'  Deoque 
amabilium  imperatorum ,  coniugum  proliumque  eorum  incolomitate  imperiique  sibi 

30  commissi  stabilitate  Dei1"  inmensam  misericordiam  cernuis  precibus  implorarent. 

Post  haec  visum  nobis  fuit  ea  capitula  hic  inserere,  quae*  domno  imperatori 
petitionis  gratia  pernecessarium  offerenda  iudicavimus. 

Petitio 

(21.)  I.  Petimuslls  humiliter  vestram  excellentiam,  ut  per  vos  filii  et  proceres 
35  vestri  nomen,  potestatem,  vigorem  et  dignitatem  sacerdotalem  cognoscant.  Quod  ex 
verbis  Domini  facile  intellegere  possuntv,  quibus  beato  Petro,  cuius  vicem  indigni 
gerimus,  ait:  'Quodcumque fii'  ligaveris  super  terram,  erunt  ligata  et  in  caelo,  et  quod- 
cumque  solveris  super  terram,  erunt  soluta  et  in  caelo1;  et  alibi  discipulis  generaliter 
dicit:  'Accipite  '"  Spiritum  sanctum.  Quorum  remiseritis  peccata,  remittentur  eis,  et 
40  quorum  retinueritis,  retenta  sunt\ 

(22.)   II.  Illud w ' 1  etiam  ad  exemplum  reducendum  est,  quod  in  Ecclesiastica 
historia  Constantinus  imperator  episcopis  ait:   'Deus' inquit,  'constituit  vos  sacer- 

s)  reprehendi  sibi  1.        t)  quein  1.      •  u)  add.  Pertz.        v)  possis  corr.  possitis  1.         w)  cod.  3. 
caput  novum  non  distinyuit. 

45  63)  Ibidem  c.  22,     c.          (54)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  1,  l.  c.  col.  594  srj.         65)  Infra  c.  39. 

66)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  1.  snb  fine,  1.  c.  col.  595.  67)  Conc.  Paris.:  pro  vita  vestra,  coniugum 
prolisque  vestrae  incolomitate  Dei  rell.  68)  Conc.  Puris.  lib.  III,  c.  8,  l.  c.  col.  597  xr/.  69)  Matth. 
18,  18.19.  70)  loh.  20,  22.  71)  Conc.  Paris.  Ub.  III,  c.  8,  contin.,  1.  c.  col.  598.  72)  Eufini 
historiae  eccles.  lib.  X,  c.  2,  ed.  lieatus  Bhenanus,  p.  218. 

5* 


36 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


829.  dotes  et  potestatem  vobis  dedit  de  nobis  quoque  iudicandi,  et  ideo  nos  a  vobis  recte 
iudicamur;  vos  autem  non  potestis  ab  hominibus  iudicari;  propter  quod  Dei  solius 
inter  vos  expectate  iuditium,  ut  vestra  iurgia,  quaecumque  sunt,  ad  illud  divinum 
reserventur  examen.  Vos  etenim  nobis  a  Deo  dati  estis  Dei,  et  conveniens  non 
estx,  ut  homo  iudicet  deos,  sed  ille  solus,  de  quo  scriptum  estx:  Deus73  stetit  in  5 
synagoga  deorum,  'in  medio  autem  Deus  diiudicat.'  Sed '4  et  illud  ad  memoriam 
reducendum  est,  qualiter  beatus  Prosper  in  libro,  quem  de  contemplativa  et  actuali 
vita  scribit,  laudem  sacerdotum  conprehenderit:  'Ipsis'''  enirn',  inquit,  'id  est  sacer- 
dotibus  proprie  animarum  curandarum  sollicitudo  commissa  est,  qui  pondus  populi 
sibi  commissi  viriliter  sustinentes  pro  peccatis  omnium  velut  pro  suis  infatigabiliter  to 
supplicant  Deo  ac  velut  quidam  Aaron,  incensum  contriti  cordis  et  humiliati  spiritus 
offerentes,  quoy  placatur  Deus,  avertunt  iram  futurae  animadversionis  a  populo. 
Qui  per  Dei  gratiam  fiunt  divinae  voluntatis  indices,  ecclesiarum  Christi  post  apo- 
stolos  fundatores,  fidelis  populi  duces,  veritatis  adsertores,  pravae  doctrinae  hostes, 
omnibus  bonis  amabiles  et  mala  sibi  consciis  etiam  ipso  visu  terribiles,  vindices  is 
oppressorum,  patres  in  fide  catholica  regeneratorum ,  predicatores  caelestium  prae- 
miorum,  exempla  bonorum,  documenta  virtutum  et  forma  fidelium ;  ipsi  decus  ecclesiae, 
in  quibus  amplius  fulget  ecclesia;  ipsi  columnae  firmissimae,  quibus  in  Christo  fundatis 
innititur  omnis  multitudo  credentium;  ipsi  ianuae  civitatis  aeterhae,  per  quos  omnes, 
qui  credunt,  ingrediuntur  ad  Christum;  ipsi  ianitores,  quibus  claves  datae  sunt  regni  20 
celorum;  ipsi  etiam  dispensatores  regiae  domus,  quorum  arbitrio  in  aula  regis  aeterni 
dividuntur  gradus  et  officia  singulorum.1  Licet  enim  sanctorum  predecedentium  sacer- 
dotum  vita  et  meritis  longe  inferiores  simus,  id  tamen  sacrum  ministerium,  quod  in- 
digni  suscepimus,  non  minoris  auctoritatis  et  dignitatis  existit2,  et  quamquam  tanto 
ministerio  indigni  simus,  propter  illum  tamen,  cuius  ministerium  gerimus,  in  nobis  25 
non  contempnendum  est. 

(23.)  III.  Illudw?fi  etiam  specialiter  necessarium  vestre  suggerere  pietati  duxi- 
mus,  ut  fideles  vestri  per  vos  admoneantur  et  instruantur,  quatinus,  quando  aliquid 
nobis  vestra  celsitudo  de  nostra  correctione  vel  vestra  necnon  et  illorum  salute  trac- 
tandum  committit,  ut  non  per  inanem  et  falsam  suspitionem  contra  nos  scandalum  30 
sumant  et  sine  causa  in  nos  detrahendo  Deum  offendant  et,  unde  sibi  salutem  spe- 
rare  et  adquirere  debuerant,  culpam  incurrant.  Quia  nos  nichil  aliud  quaerere  aut 
tractare  desideramus  nec  nostri  officii  est,  ut  faciamus,  nisi  quod  ad  nostrum  debitum 
ministerium  et  ad  illorum  salutem  pertinet.  Et  ideo  non  debemus  ante  tempus  per 
suspitionem  iudicari,  sed  pacienter  expectari,  donec  ipsa  veritas  manifestum  faciat,  35 
utrum  magis  audiendi,  an  inprobandi  simus.  Nos  enim,  si  forte  evenerit,  ut  aliquid 
sinistrae  opinionis  de  nobis  fama  sparserit,  Deo  nobis  opem  ferente  equanimiter 
tolerare  et  possumus  et  debemus.  Ipsi  vero  culpa  inmunes  esse  non  possunt,  dum 
patrum  et  fratrum  intentionem  sine  causa  reprehendere  non  metuunt.  Quoniam  hoc 
summopere  laborandum  est  nobis  et  vobis,  ut  semper  inter  pastores  eclesiarum  et  40 
gregem  Christi  pax  et  concordia  unanimitasque  servetur:  nisi  enim  caritatem  et 
concordiam  in  invicem  habuerint,  Deum,  sicut  oportet,  propitium  habere  non  meren- 
tur.  Quapropter,  sicut  premissum  est'',  cum  Deo  inspirante  vestra  pietas  de  aecle- 
siastica  et  communi  utilitate  aliquid  nobis  tractare  praecipit,  non  est  nobis  fas  mentiri, 
quia  aliquando  veritatem  sine  gravi  periculo  ad  tempus  reticere,  numquam  tamen  45 

x)  est  ...  est  om.  1.         y)  quod  placatus  1.         z)  existimus  1. 

73)  Psalm.  82,  1.  74)  Cone.  Paris.  lib.  III,  c.  9,  Mansi  XIV,  col.  598.  75)  Prosper,  de 
rita  contempl.  lib.  II,  c.  2,  Opera  ecl.  Parisiis  1711,  App.  col.  25.  76)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  10, 
l.  c.  col.  598  sq.        77)  Cfr.  snjrra  p.  28,  l.  10  sqq. 


ADDITAMEXTA  AD  HLUDOWICT  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


37 


interrogati  de  ipsa  veritate  siDe  gravi  discrimine  possumus  mentiri.  Sed  quia  veritas  829. 
sepe  odium  generat  et  sermo  Dei  adversarius  a  Domino  nostris  carnalibus  voluptati- 
bus  describitur.  tamen  eia  in  via.  id  est  in  presenti  vita .  consentiendum  est.  Sicb 
etiam  erga  nos  agendum  estb,  ut.  quotiescumque  interrogati  veritatem  proferimus. 
s  quamquam  nonnulli  infirmi  sine  causa  scandalizentur .  nobis  tamen  consentiendum 
est  propter  ipsam  veritatem.  Nam78  sepe  quando  vobis  suggerimus.  ut  fideles  qui- 
que  res  aecclesiarum  pie  et  cum  reverentia  et  timore  Dei  tractent  et  cognoscant 
illas  Deo  esse  dicatas.  quatinus  sic  habeant  de  illis  temporalem  profectum .  ut  non 
per  ignorantiam  et  neglegentiam  aeternum  paciantur  detrimentum.  suspicantur  non- 

io  nulli.  quod  nos  causa  cupiditatis  potius  hoc  admonemus.  quam  causa  salutis.  cum 
nos  veraciter  nullis  rebus  sibi  conlatis  optemus  eos  exspoliari .  sed  magis  eorum 
communi  saluti  consultum  prebere;  quia  non  rerum,  ut  multi  arbitrantur.  ambitione. 
sed  animarum  potius  delectamur  salvatione.  adtendentes  illud  apostoli:  'Non79  enim 
vestra  quaero,  sed  vos." 

15  (24.)  IV.   Cum""  sacri  canones  bis  in  anno  concilia  celebrari  iubeant"1.  illud 

obnixe  vestram  pietatem  deposcimus,  ut  saltim  vel  semel  in  anno  libertas  opportuni 
temporis  concedatur.  quo  haec  ad  honorem  Dei  etc  utilitatem  sanctae  Dei  ecclesiae 
multorumque  correctionem  congruenter  decenterque  fieri  possintd.  Quoniam  si  haec 
semel.  ut  dictum  est.  in  anno  per  unamquamque  provinciam  celebrata  fuerint.  et 

20  honor  ecclesiasticus  iuse  ordinis  sui  obtinebit.  et  inpudentia  quorundam  superborum 
clericorum,  quif  passim  quique  auctoritate  canonica  calcata .  auribus  imperialibus 
molestiamg  ingerere  non  cessabuntf.  et  inpunitas  diversorum  flagitiorum  locum 
delitiscendi.  quem  nunc  habet,  non  habebit.  et  alia  multa.  quae  hactenus  secus.  quam 
ecclesiastica  docet  doctrina,  incesserunt.  ordinem  suum  Domino  auxiliante  tenebunt. 

20  Similiter82  etiam  obnixe  et  suppliciter  vestrae  celsitudini  suggerimus .  ut  morem 
paternum  sequentes  saltim  in  tribus  congruentissimis  imperii  vestri  locis  scolae 
publicae  ex  vestra  auctoritate  fiant" '.  ut  labor  patris  vestri  et  vester  per  incuriam. 
quod  absit,  labefactando  non  depereat,  quoniam  ex  hoc  facto  et  magna  utilitas  et 
honor  sanctae  Dei  ecclesiae  et  vobis  magnum  mercedis  emolumentum  et  memoria 

30  sempiterna  adcrescet. 

(25.)  V.  SimiliterM  et  hoc  ah  vestra  pietate  necessario  duximus  expetendumh. 
ut  sacerdotes  et  levitae  et  sequentis  ordinis  clerici.  qui  in  diversis  imperii  vestri 
partibus  maximeque  in  Italiae  regionibus  fuga  lapsi  sunt,  vestra  auctoritate  per 
missos  vestros  diligenter  perquirantur  et  in  praesentiam  vestram  venire  conpellantur 

3.^  et  per  vestram  clementiam  unicuique  ecclesiae.  a  qua  per  contumatiam  defecerunt. 
restituantur. 

(26.)  VI.  IUud85  quoque  nichilominus  a  vestra  pietate  suppliciter  flagitamus. 
ut  monachi  et  presbiteri  necnon  et  clerici .  qui  postposita  canonica  auctoritate86 
passim  palatium  adeunt  et  vestris  sacris  auribus  inportunissimam  molestiam  inferunt. 

40  a)  et  1.  b)  sic  ...  est  om.  L  c)  et  util.  om.  L  d)  possit  1.  e)  ita  1;  rires 

Conc.  Paris.  f)  ita  1,  haud  dubie  corrupte;  quae  passim  auctoritate  canonica  calcata  auribus  imperiali- 
bus  molestiam  ingerit,  cessabit  Conc.  Pari*.        g)  molestia  1.        h)  ad  vestram  pietatem  . . .  expectendum  1. 

78)  Maec,  quae  sequuntur,  cum  Parisiensi  Concilio  non  concordant ,  sed  plenius  dicta  sunt. 
79)  2.  Cor.  12, 14.        80)  Conc.  Paris.  lib.  IILc.U,  1.  c.  col.  599.        81)  Conc  Antioch.  c.  20,  Mansi  U, 
4:.  col.  1326;  Conc.  Chalced.  c.  19,  Mansi  VII,  col.  389;  Episcoporum  relatio  820,  tom.  I,  p.  366,  c.  1.  [K.J 
82)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  12,  l.  c.         83)  Ab  his  scholis  publicis  illae  discernendae  sunt,  quas  infra 
c.  39.  episcopi  m  suis  civitatibus  habere  decernunt.   [K.J  84)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  13,  /.  c. 

85)  Ibidem  c.  14,  1.  c.  86)  Cfr.  exempH  gr.  Conc.  Antioch.  c.  11.  Mansi  II,  col.  1323;  Conc.  Cabill.  c.  15, 
Mamn  X,  col.  1192 .-  Chloth.  II,  Edict.  614,  tom.  I,  p.  21,  c.  3;  Synod.  Franconof.  794,  /.  c.  p.  74,  c.  6.  [K.J 


38 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  -  Nr.  196. 


vestra  auctoritate  et  potestate  deterreantur ,  ne  hoc  facere  presumant:  quoniam  in 
huiuscemodi  facto  et  vigor  ecclesiasticus  contempnitur  et  religio  sacerdotalis  et 
professio  monastica  vilis  efficitur. 

(27.)  VII.  Hlud's'  etiam  obnixe  vestram  sanctam  piissimamque  devotionem 
suppliciter  monendo  deposeimus,  ut  ob  amorem  et  honorem  Dei  et  animae  vestrae  5 
salutem  -morem  paternum  sequentes  quasdam  sedes  episcopales,  quae  rebus  propriis 
viduatae,  immo  annullatae  esse  videntur,  dum  tempus  habetis  et  oportunitas  se  pre- 
buerit,  de  earum  sublevatione  et  consolatione  cogitetis  memores  semper,  quomodo 
progenitores  vestri  huiuscemodi  piissimis  studiis  intenti  fuerint. 

(28.)  VIII.   Sed'ss  et  illud  a  vestra  misericordia  fieri  deposcimus,  ut  in  quadam  10 
parte  parroechiae  Alitgari*89  et  Rantgarii90,  ubi  turpissimam  et  nefandissimam  et  ipso 
dictu  foetidissimam  rem  perpetrari  audivimus,  missi  vestri  fideles  existant,  qui  per 
potestatem  imperialem  vestram  simul  cum  eorum  auctoritate,   quorum  parroechiae 
sunt,  idem  malum  ab  illo  loco  quantocius  radicitus  evellant. 

(29.)  IX.   Iterum1"  suppliciter  admonendo  vestrae   suggerimus  serenitati,  ut  15 
vestro  sollertissimo  studio  vestraque  imperiali  auctoritate  tam  temeraria  christianorum 
sanguinisk  effusio  in  regno  vestro  fieri  non  sinatur,  semper  illud  adtendentes,  quod 
Dominus  post1  diluvium  dixit  famulo  suo  Noe :  'De92  manu  hominis  et  de  manu  viri 
et  fratris  eius  requiram  animam  hominis;  quicumque  effuderit  humanum  sanguinem, 
fundetur  sanguis  illius;  ad  imaginem  quippe  Dei  factus  est  homo.'    Et  in  lege:  20 
'Qui11,1  occiderit  hominem,  morte  moriatur.1    Et  apostolus:  lNamlk  principes  non  sunt 
timori  boni  operis,  sed  mali.   Vis  autem  non  timere  potestatem,  bonum  fac,  et  habe- 
bis  laudem  ex  illo;  Dei  enim  minister  est  tibi  in  bono;  si  autem  malum  feceris, 
time ;  non  enim  sine  causa  gladium  portat:  Dei  enim  minister  est  vindex  in  iram  ei, 
qui  malum  agit.1    De  illo  enim  specialiter  divina  auctoritas  dicit:  'Gladium11'  Dei  25 
portat  ad  vindictam  malorum',  non  de  quolibet  alio.    Econtra  vero  nescimus,  qua™ 
pernoxia  inventione  a  nonnullis  usurpatum  est ,  ut  hi ,  qui  nullo  ministerio  publico 
fulciuntur.  propter  sua  odia  et  diversissimas  voluntates  pessimas  indebitum  sibi  usur- 
pant  in  vindicandis  proximis  et  in  interficiendis  hominibus  vindictae  ministerium  et, 
quod  rex  saltim  in  uno  exercere  debuerat  propter  terrorem  multorum,  ipsi  inpudenter  30 
in  multis  perpetrare  non  metuunt  propter  odium,  et  putant  sibi  licere  ob  inimicitia- 
rum  vindictas,  quod  nolunt,  ut  rex  faciat  propter  Dei  vindictam. 

(30.)  X.  De1)G  abbatibus  vero  canonicis  et  regularibus  et  de  abbatissis,  quae 
sanctimonialibus  preesse  videntur,  sive  de  laicis,  qui  monasteria  habent,  illud  vestrae 
pietati  deposcimus,  ut  nunc  in  presenti  placito  a  vestra  serenitate  expresse  admo-  3.-> 
neantur,  ut  de  se  ipsis  caeteris  bonum  exemplum  praebeant  et  religiose,  sicut  decet, 
conversentur  et,  quod  uniuscuiusque  professioni  inconveniens  est  et  in  sacris  canoni- 
bus  prohibetur,  omnino  caveant  et  loca  sibi  a  vobis"  concessa  deperire0  et  destrui 
per  neglegentiam  non  demittant  et  congregationes  sibi  commissas  sive  spiritaliter 
sive  temporaliter  paterno  affectu  gubernare  eisque  necessaria  stipendia  administrare  40 
non  neglegant:  ne  forte  propter  aliquam  inopiam  divina  officia  neglegantur  et  ipsae 
congregationes  inreligiosius  vivere  conpellantur :  et  ut  nostram  admonitionem  libenter 
audiant,  benigne  suscipiant  et  oboedienter  adimpleant;  quoniam,  si  illi  nostris  ad- 
monitionibus  paruerint.  nos  Deo  auxiliante  id  pcr  nostrum  studium  pro  viribus  effi- 

i)  Atligari  1.         k)  sanguis  1.         1)  om.  1.         111)  quia  1.         n)  nobis  1.         o)  diripere  1.  45 

87)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  15,  Mansi  XIV,  col  600.        88)  Ibidem  c.  16,  1.  c.  89)  Episcopi 

Cumcracensis.         90)  Exiiscopi  Noviomacensis.         91)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  17,  1.  c.  92)  Genes. 

9,  5.  6.       93)  Levit.  24,  17.       94)  Bom.  13,  3.4.       9;'))  I»  Biblia  vuhjata  non  leyitur.  96)  Conc. 
Puris.  lib.  III,  c.  18,  /.  c.  col.  600  sq. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196.  39 

cci'e  cupiraus,  ut  ipsa  religio  semper  in  melius  proficiat  et  merces  vobis  exinde  82!). 
crescat  necnon  et  periculum,  quantum  fieri  potest,  caveatur  animarum  et  ab  auribus 
vestris  amoveatur  pro  hac  causa  tedium  querellarum. 

(31.)  XI.   Postulamus11'   etiam,  ut  celsitudo  vestra  missis  vestris  specialiter 

5  iniungat,  ut  ad  haec  peragenda  studiosi  et  veri  adiutores,  ubicumque  necessitas  po- 
poscerit,  nobis  existant. 

(32.)  XII.  De97  presbiteris  et  capellis  palatinis,,s  contra  canonicam  auctori- 
tatem  et  aecclesiasticam  honestatem  inconsulte  habitis  vestram  monemus  sollertiam, 
ut  a  vestra  potestate  inhibeantur;  quoniam  propter  hoc  et  honor  ecclesiasticus  vilior 

io  efficitur  et  vestri  proceres  et  palatini  ministri  in  diebus  sollemnibus,  sicut  decet, 
vobiscum  ad  missarum  celebrationes  non  procedunt.  Nam  et  obnixe  deprecamur, 
ut  in  observatione  diei  dominici,  sicuti  iam  dudum  deprecati  sumus",  debitam  ad- 
hibeatis  curam,  quatinus,  nisi  magna  conpellente  necessitate,  in  ipsa  die  a  curis  et 
sollicitudinibus  mundanis,  quantum  potestis,  vos  exuatis  et,  quod  tantae  diei  venera- 

15  tioni  competit,  et  vos  faciatis  et  vestros  sacro  vestro  exemplo  etp  doceatis  et  agere 
conpellatis. 

(33.)  XIII.  De 111(1  perceptione  vero  sacri  corporis  et  sanguinis  Domini  nostri11 
Iesu  Christiq  nichilominus  monemus,  ut,  quod  christianae  religioni  expedit,  sicut 
vobis  a  patribus  nostris  admonituni  est  in  aliis  conventibus 1 ,  quando  possibile 
20  fuerit,  faciatis  et  vestro  exemplo  vobis  famulantibus,  ut  hoc  faciant,  instruatis. 

(34.)  XIV.  De2  capitulo  siquidem ,  quod  propter  honorem  ecclesiasticum  in 
generali  conventu  vestra  celsitudo  se  constituere1'  velle  decrevit3,  tantummodo 
vestram  pietatem  deposcimus ,  ut  secundum  Dei  voluntatem ,  quod  melius  exinde 
vobis  visum  fuerit,  ad  effectum  perducatis. 

25  DeB  his,  quae  ])opulo  admmtianda  sunts. 

(35.)  Item  capitulo  primo.  Hoc4  admonendum  vel  denunciandum  fideli- 
bus  necessario  providimus,  ut5  hi,  qui  fidem  Christi  expetunt  et  provectae  aetatis 
sunt,  priusquam  ad  baptismum  accedant,  instruantur  et  fidei  et  baptismatis  sacra- 
mento.   Similiter  et  illi  instruendi  sunt,  qui  parvulos  de  sacro  fonte  suscipere  voluerint, 

30  ut  intellegant  et  vim  eiusdem  sacramenti  et  quid1  pro  aliis  spoponderint  vel  prou 
quibus  fideiussores  extiterint.  Illos  tamen  specialiter  ab  his  officiis  removendos 
iudicamus,  ne  alios  de  sacrosanctiv  fontis  baptismate  suscipiant  nec  etiam  ad  per- 
cipiendum  sancti  Spiritus  donum  aliorum  patroni  existant,  qui  et  communione  canonica 
privati  et  penitentiae  publicae  sunt  subacti ,  donec  per  penitentiae  satisfactionem 

35  reconciliationem  mereantur.  Quos  enira  lex  divina6  et  auctoritas  canonica7  ab 
ecclesiarum  liminibus  et  a  castrisw  militaribusxS,  ne  ruina  sint  populi,  sequestrant, 
multo  magis  a  memoratis  peragendisx  officiis  usque  ad  tempus  poenitentiae,  ut  iam 
dictum  est,  peractumx*  sunt  sequestrandix*. 

p)  edoceatis  1.         q)  nostri  ...  Christi  um.  1.         r)  constitui  1 
40  u)  per  quos  1.         v)  sacrosancto  1.         w)  castris  corr.  canonicis  1 
om.  1.         x*)  peractum  . .  .  sequestr.  om.  3. 

97)  Ibidem  e.  19,  col.  601.       98)  Cfr.Waitz,  VG.  III*-,  p.  525  sqq.  [K.J       99)  Cfr.  Conc.  Boman. 
826,  tom.  I,  p.  376,  c.  30;  m  conciliis  annis  814  —  828.  habitis  huius  petitionis  nulla  mentio  fit.  [K.] 
100)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  20,  l.  c.  col.  601.          1)  Cfr.  Episcoporum  relatio  c.  820,  tom.  I,  p.  367, 
45  c.  3.  [K.]  2)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  21,  l.  c.  3)  Cfr.  supra  p.  9,  c.  1.  4)  Hinc  inde 

Benedicti  add.  II.  5)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  54,  panlisper  mutat.,  I.  c.  col  573  sq.  6)  Num.  5,  2. 
7)  Cfr.  Hinschius,  Kirchenrecht  IV,  p.  801,  704.  [K.J  8)  Agobardi  cartula  833,  infra  nr.  198; 

Synod.  Ticin.  850,  infra  nr.  228,  c.  12.  [K.J 


s)  add.  Pertz.  t)  quod  1. 
x)  militaribus  .  .  .  peragendis 


40 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


829.  (36.)   II.  Ut9  extra   statuta  tempora  canonum 10  baptismata  non  celebrentur, 

quia  sacri  canones  hoc  modis  omnibus,  nisi  aliquid  periculum  institerit1L,  fieri  pro- 
hibent,  in  tantum  ut  etiam  eos,  qui  alio  tempore  baptizantur,  a  gradibus  ecclesiasticis 
arceant. 

(37.)  III.  De  eo  etiam  instruendo  fideles  necessarium  praevidimus,  ut  intelle- 
gant  pactum,  quod  cum  Deo  in  baptismate  fecerunty.  Pactum1-,  quod  cum  Deo  in 
baptismatey  fit,  a  multis  ex  toto,  a  multis  ex  parte  transgreditur.  Ex  toto  quippe 
transgreditur ,  quando  quis  post  acceptam  baptismatis  gratiam  aut  ad  infidelitatem 
aut  ad  heresim  aut  certe  ad  scisma  prolabitur;  ex  parte  vero,  quando  quis  aut  ad 
superbiam  aut  ad  invidiam  aut  ad  caetera  vitia  spiritualia,  quae  ex  radice  superbiae 
prodeunt,  labitur. 

(38.)  IV.  Quid  sit  abrenuntiare  diabolo,  operibus  et  pompis  eius,  valde  omnes 
fideles  intellegere  oportet.  Quapropter13  necesse  est,  ut  praedicatores  in  admonendo 
et  auditores  in  discendo  et  opere  conplendo  abhinc,  ut  suum  cavere  possint  peri- 
culum,  magis  adhibeant  studium.  Abrenuntiare  igitur  diabolo  est,  penitus  eum  re- 
spuere,  spernere,  reicere  eique  contradicere,  seque  etz  unumquemque  ab  eo  alienare, 
sive  aliud,  quid  quod  hoc  verbo  in  hoc  sensu  exprimi  potest.  Opera  eius  sunt,  quae 
utique  operibus  Salvatoris  contraria  existunt.  Primum  superbia,  cuius  ille  auctor 
est,  et  quae  eum  ex  angelo  demonem  fecit,  quae  est  etiam  initium  omnis  peccati; 
et  cetera  vitia,  quae  ex  radice  prodeunt  superbiae.  Pompa  diaboli  haec  est,  quae 
et  pompa  mundi,  id  est  ambitio,  arrogantia,  vana  gloria  omnisque  cuiuslibet  rei 
superfluitas  in  humanis  usibus,  unde  crescit  elatio,  quae  multotiens  honestati  solet 
ascribi,  et  caetera  huiusmodi,  quae  de  fonte  superbiae  procedere  noscuntur.  Haec 
et  his  similia  sunt,  quae  unusquisque  fidelis  tempore  baptismatis  a  se  reiecit14  Christo- 
que  se  mancipavit  pactumque  cum  Deo  fecit,  ne  penitus  ad  ea,  quibus  abrenuntiavit, 
rediret.  Verum  si  iura  humanae  pactionis  firmiter  conservantur ,  fixius  tamen  atque 
ferventius  iura  tanti  pacti,  quae  cum  Deo  facta  sunt,  inviolabiliter  sunt  observanda. 

(39.)  V.  Interla  nos  pari  consensu  decrevimus,  ut  unusquisque  episcoporum 
in  scolis  habendis  et  ad  utilitatem  aecclesiae  militibus  Christi  praeparandis  et  edu- 
candis  abhinc  maius  studium  adhiberet16,  et  in  hoc  uniuscuiusque  studium  volumus 
probare,  ut,  quando  ad  provinciale  episcoporum  concilium  ventum  fuerit,  unusquisque 
rectorum  scolasticos  suos  eidem  concilio  adesse  faciat,  quatinus  et  ceteris  ecclesiis 
noti  sint  etz  sollers  studium  circa  divinum  cultum  omnibus  manifestum  fiat. 

(40.)  VI.  Ut1'  episcopi  nonnisi  ieiuni  per  inpositionem  manuum  Spiritum 
sanctum  tradant ,  exceptis  infirmis  et  morte  periclitantibus.  Sicut  autem  duobus 
temporibus,  pascha  videlicet  et  pentecosten,  baptismum,  ita  etiam  traditionem  sancti 
Spiritus  a  ieiunis  pontificibus  convenit  celebrare. 

(41.)  VII.  Ut18  presbiteri,  sicut  hactenus  factum  est,  indiscrete  per  diversa 
non  mittantur,  nec  ab  episcopis  nec  ab  aliis  prelatis  nec  etiam  a  laicis,  ne  propter 
eorum  abstinentiam  et  animarum  pericula  et  ecclesiarum,  in  quibus  constituti  sunt, 
neglegantur  officia. 

y)  fecerunt  . .  .  baptismate  om.  1.        z)  om.  1. 

9)  Cone.  Paris.  lib.  I,  c.  8,  argum.,  Mansi  XIV,  col.  542.  10)  C.  11.  12. 17. 18,  Dist.  IV.  de 
consecr.,  Corp.  iur.  canon.  ed.  Friedberg  I,  col.  1364  sqq.  [K.J  '  11)  Cfr.  Cap.  miss.  813?,  tom.  I,  p.  182, 
c.  5,  ubi  pro:  sehuti  morhostis  legendum  est:  sehu  (i.  e.  seu)  timor  hostis,  ut  tnonuit  K.  Zeumer.  [K.J 
12)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  9,  initio,  l.  c.  col.  542.  13)  Ibid.  c.  10,  col.  543  sq.  14)  Cfr.  Interrogationes 
et  responsiones  baptismales,  tom.  I,  p.222.  15)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  30,  abbrev.  et  mutat.,  I.  c. 

col.  558  sq.  16)  Cfr.  Eugenii  II.  conc.  Roman.  826,  tom.  1,  p.  376,  c.  34;  Admonit.  823—825,  l  c.  p.  304, 
c.  6.  [K.J       17)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  33,  urgum.,  I.  c.  col.  560.       18)  Ibidem  lib.  III,  c.  4,  l.  c.  col.  597. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196.  41 

(42.)   VIII.   Visum19  est  nobis,  ut  unusquisque  episcoporum  vitam  et  conver-  829. 
sationem  morumque  emendationem  eorum ,  qui  gradum  amittunt,  tam  per  se,  quam 
ministros  noverit  eosque  canonice  penitentiae  subdere  non  neglegat,  iuxta  quod  in 
concilio  Neocesariensia  titulo  primo  scribitur:    'Presbiter'-0,  si  uxorem  acciperit,  ab 

.!  ordine  deponatur;  si  vero  fornicatus  fuerit  aut  adulterium  perpetraverit ,  amplius 
pelli  debet  et  sub  penitentia  redigi.'  Nonnulli  enim  amisso  gradu  adeo  filii  Belial 
efficiuntur,  ut  nec  publicis,  quia  fas  non  est,  nec  canonicis  propter  quorundam  epi- 
scoporum  incuriam  legibus  constringantur. 

(43.)  IX.  Visum21  etiam  nobis  fuit  illud  inhibendum,  ut  nullus  presbiterorum 

io  solus  missam  celebrare  praesumat,  quia  ita  nec  verba  domini  Salvatoris ,  quibus 
mysteria  corporis  et  sanguinis  sui  discipulis  suis  celebranda  contradidit,  nec  apostoli 
Pauli  documenta  declarant,  nec  etiam  in  ipsis  actibus  apostolorum ,  si  enucleatim 
legantur.  ita  fieri  debere  ullo  modo  invenitur.  Unde  conveniendus,  immo  interrogandus 
nobis  videtur  huiusmodi  corporis  et  sanguinis  Domini  solitarius  consecrator,  quibus 

i5  dicit:  'Dominus  vobiscum1  etb  ab  quo  illi  respondetur:  'et  cum  Spiritu  tuo'  vel 
pro  quibus  supplicando  Domino  inter  cetera:  'Memento,  Domine,  et  omnium  circum- 
adstantium1,  cum  nullus  circumstet,  dicit?  Quae  consuetudo,  quia  apostolicae  et 
ecclesiasticae  auctoritati  refragatur  et  tanto  misterio  quandam  dehonorationem  irro- 
gare  videtur,  omnibus  nobisz  in  commune  visum  est,  ut  deinceps  huiuscemodi  usus 

20  inhibeatur. 

(44.)  X.  Sepe  '-  namque  in  aliis  conciliis  et  nunc  in  nostris  conventibus  con- 
stitutum  est,  ut  unaquaeque  eclesia,  si  facultas  suppetit,  proprium  presbiterum  habeatz, 
et  unusquisque  presbiter  una  tantum  sit  contentus  eclesia. 

(45.)  XI.  Inter-3  caetera  vero  admonitionis  nostrae  officia  satis  illud  nobis 

25  necessarium  visum  est,  ut  populis  fidelibus  terribiliter  denuntietur,  ut  diem  domini- 
cum,  in  quo  auctor  vitae  resurrexit  a  mortuis,  honorabiliter  et  venerabiliter  colant. 
Nam  si  pagani  ob  memoriam  et  reverentiam  deorum  suorum  dies  colere  et  Iudei 
more  carnali  sabbatum  carnaliter  observare  satagunt,  quanto  magis  christianae  reli- 
gionis  devotio  ob  memoriam  dominicae  resurrectionis  eundem  diem  venerabiliter  atque 

30  honorabiliter  colere  debet!  Multi  namque  nostrorum  visu.  multi  etiam  quorundam 
relatu  didicimus  quosdam  in  hac  die  opera  ruralia  exercentes  fulmine  interemptos, 
quosdam  artuum  contractione  multatos,  quosdam  etiam  visibili  igne  absumptos  subito 
in  cinerem  resolutos  penaliter  occubuisse.  Proinde  necesse  est,  ut  primum  sacer- 
dotes,  reges  et  principes  cunctique  fideles  huic  diei  observationem  atque  reverentiam 

35  devotissime  exibeantc. 

(46.)  XII.  Illud  etiam,  quamquam  sepe  admonitum  sit,  nobis  iterum  incul- 
candum  populisque  denuntiandum  summopere  visum  fuit,  ut  missarum  celebrationes 
in  locis  incongruentibus  fieri  omnino  non  debeant ;  et  necesse  est24,  ut  unusquisque 
episcoporum    huiuscemodi   temerariam   consuetudinem   a   parroechia   sua  poenitus 

40  amoveat.  Et  si  quis  presbiterorum  abhinc.  excepto  quando  itinere  pergit  et  locus 
basilicae  procul  est  et  id  in  altaribus  ab  episcopo  consecratis  fieri  necessitas  con- 
pellit,  ne  populus  Dei  sine  missarum  celebratione  et  corporis  et  sanguinis  dominici 
perceptione  remaneat,  missarum  celebrationes  in  huiuscemodi  inlicitis  locis  post  tot 
tantasque  prohibitiones  facere  adtemptaverit,  dignum  est,  ut  gradus  sui  periculum 

45  a)  Cesariensi  1.         b)  etiam  1.         c)  Hic  Jinis  est  codicis  3. 

19)  Ibidem  lib.  I,  c.  35,  mutat.,  I.  c.  col.  561.  20)  Conc.  Neocemr.  c.  1,  Mansi  II,  col.  543. 
21)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  48,  paulisper  mutat.,  i.  c.  col.  567.  22)  Ibidem  c.  49,  argum.,  I.  c.  23)  Ibi- 
dem  c.  50,  abbrev.,  I.  c.  col.  568  sq.         24)  Ibidem  c.  47,  abbrev.,  I.  c.  col.  566. 

LL.  CAPITULARIA  D.  6 


42 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  — 


Nr.  196. 


829.  incurrat.    Satius  igitur  est  missam  non  audiri,  quam  eam,  ubi  non  licet  nec  oportet, 
celebrari  aut  audiri. 

(47.)  XIII.  Quia-5  ergo,  quod  sepe  in  vestris  conciliis  prohibitum  est26,  viduas 
inconsultis  episcopis  velari  non  debere,  et  eandem  constitutionem  a  quibusdam  prae- 
varicari  nunc  cognovimus,  prorsus ,  ne  deinceps  fieret,  interdiximus ;  et  si  quispiam  5 
presbiterorum  deinceps  huius  constitutionis  contumaciter  transgressor  extiterit,  scilicet, 
ut  aliquam  viduam  inconsulto  episcopo  velare  praesumat,  gradus  sui  periculum  incurrat. 

(48.)  XIV.  Similiter'-'  et  de  puellis  virginibus  a  presbiteris  non  velandis  in- 
hibuimus;  in  qua  re  hactenus  multos  presbiterorum  partim  ignorantia,  partim  temeri- 
tate  deliquisse  deprehendimus.  to 

(49.)  XV.  Deprehendimus  -*  etiam  et  aliam  neglegentiam,  quod  quaedam  feminae 
sine  consensu  sacerdotum  velum  sibi  incaute  inponant;  quod  similiter,  ne  ulterius 
fieret,  inhibuimus. 

(50.)  XVI.  Nihilominus-0  etiam  in  quibusdam  locis  inolitum  invenimus  usum 
stultitiae  plenum  et  ecclesiasticae  auctoritati  contrarium,  eo  quod  videlicet  nonnullae  is 
abbatissae  et  aliquae  ex  sanctimonialibus  viduis  et  puellis  virginibus  contra  fas  velum 
inponere  presumant;  et  ideo  nonnullae  taliter1'  velatae  putant  se  liberius  suis  carnali- 
bus  desideriis  posse  vacare  et  suas.  voluntates  explere.  Quapropter  statuimus,  ut, 
si  abbatissa  aut  quaelibet  sahctimonialis  post  hanc  definitionem  in  tantam  audatiam 
proruperit,  ut  aut  viduam  aut  puellam  virginem  velare  presumpserit,  iudicio  canonico  20 
usque  ad  satisfactionem  subdatur. 

(51.)  XVII.  De!0  nobilibus  feminis,  quae  amissis  viris  repente  velantur  et  in 
propriis  domibus  diversas  necessitates  obponentes  residere  delectantur,  de  quibus  in 
aliis  conventibus  coram  serenitate  vestra  !l  iam  dudum  ventilatum  et  definitum  est, 
maiori  sollertique  studio  admonendas  et  instrucndas  ab  episcopis  statuimus;  quatinus  25 
suae  saluti  consulant  nec  sic  indiscrete  vivendo  et  propria  noxiaque  libertate  utendo 
et  per  diversa  vagando  periculum  animarum  suarum  incurrant;  semper  illud  apo- 
stolicum  ante  oculos  habentes,  quod  dicitur:  'Vidua  !-,  quae  in  deliciis  est,  vivens 
mortua  est.' 

(52.)  XVIII.  Ut33  inlicitus  accessus  feminarum  ad  altare  non  fiat,  modis  omni-  30 
bus  inhibuimus.  Quia  quorundam  relatu  didicimus  in  quibusdam  provinciis  contra 
legem  divinam  canonicamque  institutionem  feminas  sanctis  altaribus  se  ultro  ingerere 
sacrataque  vasa  inpudenter  contingere  et  indumenta  sacerdotalia  presbiteris  admini- 
strare  et,  quod  his  maiuse,  indecentius  ineptiusque  est,  et  corpus  et  sanguinem  Do- 
minif  populis  porrigere  et  alia,  quae  ipso  dicto  turpia  sunt,  exercere,  inhibuimus,  ne  35 
ulterius  fieri  presumatur.  Quod  autem  mulieres  ingredi  ad  altare  non  debeant,  in 
concilio  Calcidonensi  k  et  in  decretis  Gelasii  papae30  invenitur. 

(53.)  XIX.  Quia!b  ctiam  comperimus  quosdam  canonicos  et  monachos  post- 
posito  religionis  suae  pudore  monasteria  sanctimonialium,  tam  monacharum8,  quam 

d)  aliter  1.        e)  lnagis  1.         f)  om.  1.         g)  monachoruin  quam  canouicarum  corr.  canonicorum  1.  40 

25)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  40,  mutat.,  Mansi  XIV,  col.  563.  26)  Cfr.  supra  p.  1,  c.  2;  Cap. 
eccles.  818.  819,  tom.  I,  p.  278,  c.  21.  [K.J  27)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  41,  argum.,  I.  c.  col.  563. 
28)  Ibidem  c.  42,  argum.,  I.  c.  col.  564.  29)  Ibidem  c.  43,  abbrev.,  I.  c.  30)  Ibidem  lib.  III,  c.  7, 
mutat.,  1.  c.  col.  597;  cfr.  ibid.  lib.  I,  c.  44,  col.  564.  31)  Cfr.  supra  p.  1,  c.  2.  et  Cap.  eccles.  818.  819, 
tom.  I,  p.  278,  c.  21,  quae  vero  constitution.es  ad  viduas  tantum  'rcpente  et  inrationabiliter'  sc  velantes  45 
spectant.  De  riduis  nobilibus  iam  velatis  et  domi  residentibus  in  conciliis  annis  814 — 828.  habitis  nihil 
reperitur.  [K.J  32)  1.  Timoth.  5,  6.  33)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  45,  abbrev.,  I.  c.  col.  565.  34)  Lao- 
dicensi  capitulo  XLIV.  in  Concilio  Parisiensi;  cfr.  Mansi  II,  col.  581.  35)  Gelasii  decr.  c.  26,  Mansi 
VIII,  col.  44.         36)  Conc.  Paris.  lib.  I,  c.  46,  pars  prior,  l.  c.  col.  565  sq. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWIOI  PIT  CAPITULARIA.  —  Nr.  19G. 


43 


canonicarumg,  inconsulto  episcopo  suo  impudenter  atque  inreverenter  adire,  qui  ob-  829 
tendere  solent  se  non  ob  aliud  illuc  accedere,  nisi  aut  propinquitatis  aut  familiari- 
tatis  aut  certe  nescio  cuius  conlocutionis  gratia:  quod  factum,  quia  nec  canonico  nec 
monastico  congruit  proposito,  prorsus  interdicimus,  nisi  forte  causa  predicationis  auth 

5  certe  inevitabilis  necessitas  id  facere  coegit;  et  hoc  nullatenus  sine  licentia  episcopi  ' 
aut  illius,  qui  vice  illius  fungitur,  fieri  praesumatur.    Quodsi  sermo  predicationish 
faciendus1  est,  et  hoc  congruo  in  loco  coram  omnibus  fiat ;  si  vero  conloquendum 
cum  aliqua  sanctimonialium  ratio  expostulat,  id  non  aliubi  nisi  constituto  loco,  id 
est  in  auditorio,  sub  testimonio  virorum  religiosorum  et  feminarum  fiat.  Quando 

io  vero  a  sacerdotibus  in  monasteriis  puellaribus  missarum  celebrationes  faciendae  sunt, 
cum  ministris  sibi  deputatis  illuc  ingrediantur.  Quibus  rite  peractis  non  ad  secretas 
conlocutiones  sanctimonialium  se  ullo  modo  divertant,  sed  cum  ministris  suis  illico 
egrediantur.  Porro  si  sacerdotibus  sanctimoniales  peccata  sua  confiteri  voluerint, 
id  nonnisi  in  ecclesia  coram  sancto  altari  adstantibus  haud  procul  testibus  faciant; 

15  si  autem  infirmitas  prepedierit,  ut  in  ecclesia  eadem  confessio  fieri  nequeat,  in  qua- 
cumquelibet  domo  facienda  est,  nonnisi  testibus  similiter  haud  procul  adstantibus  fiat. 
Nullomodo  quippe  videtur  nobis  convenire,  ut  monachus  relicto  monasterio  suo 
idcirco  sanctimonialium  monasteria  adeat,  ut  confitentibus  peccata  sua  modum 
paenitentiae  imponat. 

20  (54.)  XX.  Quia  "  ergo  in  multimodis  usurarum  adinventionibus  quosdam  cleri- 
cos  et  laicos  oblitos  preceptionis  dominicae,  qua  dicitur;  kPecuniamis  tuam  non  dabis 
ad  usuram,  et  frugum  superabundantiam  non  exiges;  ego  dominus  Deus  vester1,  in 
tantum  turpissimi  lucri  labem  exarsisse  cognovimus,  ut  multiplicibus  atque  innumeris 
usurarum  generibus  sua  adinventione  et  cupiditate  repertis  pauperes  adfligant,  ob- 

25  primant  et  exhauriant ,  adeo  ut  multi  fame  confecti  pereant,  multi  etiam  propriis 
derelictis  alienas  terrask  expetant;  in  quibuscumque  locis  haec  fieri  didicimus,  ne 
ulterius  fieret,  cum  ingenti1  protestatione  modis  omnibus  inhibuimus  attendentes  illud, 
quod  in  libro  Exodi  Dominus  per  legislatores  dicit:  'Si39  pecuniam  mutuam1"  dederis 
populo  meo  pauperi,  qui  habitat  tecum,  non  urgebis"  eum  quasi  exactor,  nec  usuris 

m  obprimes1;  in  libro  quoque  Levitici:  'Srj0  attenuatus  fuerat  frater  tuus  et  infirmus0 
manu,  et  susceperis  eum  quasi  advenam  et  peregrinum  et  vixerit  tecum,  non  accipias 
ab  eo  usuram  nec  amplius,  quam  dedisti ;  time  Deum  tuum,  ut  vivere  possit  frater 
tuus  apud  te1;  et  in  libro  Deuteronomii:  'Si"il  unus1,  inquit,  'de  fratribus  tuis,  qui 
morantur  intra  portas  civitatis  tuae  in  terra,  quam  dominus  Deus  tuus  daturus  est 

35  tibi ,  ad  paupertatem  venerit,  non  obdurabis  cor  tuum,  nec  contrahes  manum ,  sed 
aperies  eam  pauperi,  et  dabis  mutuo,  quo  eum  indigere  perspexeris1 ;  item  in  eodem: 
'Cave42,  ne  forte  surripiat  tibi  impia  cogitatio  et  dicas  in  corde  tuo :  "adpropinquat 
septimus  annus  remissionis11,  et  avertas  oculos  tuos  a  paupere  fratre  tuo  nolens  ei, 
quod  postulat,  mutuo  commodare,  nep  clamet  contra  te  ad  Dominum  et  fiatq  tibi  in 

*>  peccatum;  sed  dabis,  nec  ages  quippiam  callide  in  eius  necessitatibus  sublevandis, 
ut  benedicat  tibi  dominus  Deus  tuus  in  omni  tempore  et  in  cunctis,  ad  quae  manum 
miseris.1  Amos  propheta:  'Audite  l  !  hoc,  qui  conteritis  pauperem  et  deficere  facitis 
egenos1'  terrae,  dicentes :  quando  transibit  mensisr*  et  venundabimus  merces,  et  sab- 
batum  et  aperiemus  frumentum ,  ut  inminuamus  mensuram  et  augeamus  siclum  et 

*5  subponamus  stateras  dolosas ,  ut  possideamus  in  argento  egenos  et  pauperes  pro 

h)  aut  ...  predicationis  om.l.         i)  facienduin  1.         k)  ternas  1.         1)  genti  1.         m)  tuarn  1. 
n)  urges  1.        o)  infirmis  1.        p)  nec  1.        q)  fiet  1.        r)  ergo  nostra  est  terra  1.        r*)  messis  1. 

37)  lbidem  lib.  I,  c.  53,  abbrev.,  I.  c.  col.  570  sq.         38)  Levit.  25,  37.         39)  Exod.  22,  25. 
40)  Levit.  25,  35.36.        41)  Deuter.  15,  7.8".        42)  Ibidem  15,  9. 10.       43)  Amos  8,4—6. 

6* 


44 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  — 


Nr.  196. 


829.  calciamentis ,  et  quisquiliass  frumenti  venundamus*?1  Hieronimus  in  expositione 
Ezechielis  prophetae:  'Putant44  quidam  usuram  tantum  esse  in  pecunia;  quod  prae- 
videns  Scriptura  omnis  rei  aufert  superabundantiam ,  ut  plus  non  recipias,  quam 
dedisti.  Solent  in  agris  frumenti  et  milii  et  vini  et  olei  caeterarumque  specierum 
usurae  exigi  sive,  ut  appellat  sermo  divinus,  superabundantiae;  verbi  gratia,  ut  hiemis  5 
tempore  demus  decem  modios  et  in  messe  recipiamus  quindecim,  hoc  est  amplius 
partem  mediam;  qui  iustissimum  se  putaverit,  quartam  plus  accipiet  portionem. 
Et  solent  argumentari  et  dicere:  Dedi  unum  modium,  qui  satus  fecit  decem  modios; 
nonne  iustum  est,  ut  medium  modium  de  meo  plus  accipiam,  cum  ille  mea  liberali- 
tateu  novem  et  semis  de  meo  habeat?  "Nolite  errare",  inquid  apostolus*',  "Deus  non  10 
inridetur."  Respondeat  nobis  breviter  fenerator  misericors,  utrum  habenti  dederit, 
an  non  habenti?  Habenti  utique  dare  non  debuerat,  sed  dedit  quasi  non  habenti; 
ergo  quare  plus  exigit  quasi  ab  habente?  Alii  pro  pecunia  fenerata  solent  munuscula 
accipere  diversi  generis  et  non  intellegunt  usuram  appellari  et  superabundantiam 
quicquid  illud  est,  si  ab  eo,  quod  dederint,  plus  acceperint.'  15 

De4fi  mensurarum  namque  inaequalitate  et  modiis  iniustis  et  sestariis,  quae 
Domini  lege  haberiv  prohibentur,  qualiter  res  ad  certam  correctionem  perduci  possit, 
non  satis  perspicue  nobis  patet,  eo  quod  in  diversis  provinciis  diversae4'  ab  omnibus 
penew  habeantur;  hoc  tamen  modis  omnibus  optamus  et  admonemus,  ut  saltem  nullus 
duplices  mensuras  in  sua  dominatione  aut  habeat  aut  haberi  permittat;  quoniam  hac  20 
occasione  multos  pauperes  adfligi  in  plerisque  locis  cognovimus. 

Sunt48  sane  diversorum  malorum  patratores,  quos  et  lex  divina  improbat  et 
condemnat,  pro  quorum  etiam  diversis  sceleribus  et  flagitiis  populus  fame  et  pesti- 
lentia  flagellatur  et  ecclesiae  status  infirmatur  et  regnum  periclitatur.    Contra  quos 
nos  eorum  malitiam  exaggerantes,  quamquam  in  sacris  eloquiis  satis  sunt*  execrati,  2:. 
nos  necessarium  praevidimus,  iterum  nostra  admonitione  et  exhortatione  praecaveri 
omnino  oportere.    Sicut  sunt  diversarum  pollutionum  patratores,  quas  cum  masculis 
et  pecoribus  nonnulli  diversissimis  modis  admittunt,  quae  inconparabilem  dulcedinem 
piissimi  creatoris   ad  amaritudinem  provocantes  tanto  gravius  delinquunt,  quanto 
contra  naturam  peccant.   Pro  quo  etiam  scelere  igne  caelesti  conflagratae  infernique  30 
hiatu  quinque  absorptae  sunt  civitates49,   nec  non  et  XL  et  eo  amplius  milia  stirpis 
Beniamin  a  mucrone  fraterno  confossa  sunt50;  haec  porro  iuditia  et  evidentes  vin- 
dictae  declarant,  quam  detestabile  et  execrabile  apud  divinam  maiestatem  hoc  vitium 
extet.    Extant  et  alia  pernitiosissima  mala,  quae  ex  ritu  gentilium  remansisse  non 
dubium  est,  ut  sunt  magi,  arioli,  sortilegi,  venefici,  divini,  incantatores,  somniatorum  35 
coniectores,  quos  divina  lex  inretractabiliter  puniri  iubet.   De  quibus  in  lege  dicitur: 
'Anima'1,  quae  declinaverit  ad  magos  et  ariolos  et  fornicata  fuerit  cum  eis,  ponam 
faciem  meam  contra  eam  et  interficiam  illam  de  medio  populi  sui.  Sanctificamini 
et  estote  sancti ,  quia  ego  sanctus  sum  dominus  Deus  vester.    Custodite  precepta 
mea  et  facite  ea,  quia  ego  Dominus,  qui  sanctifico  vos.'   Et  alibi:  'Magos'J~  et  ariolos  40 
et  maleficos  terrae  vivere  non  paciamini.1    Dubium  etenim  non  est,  sicut  multis  est 

s)  quisqualias  corr.  quis  siliquas  1.  t)  venundemus  1.  u)  libertate  1.  v)  habere  1. 

w)  poena  1.         x)  sint  execrata  1. 

44)  Hieronymus,  Commentar.  in  Ezech.  c.  18, 8,  Opera  ed.  Bened.  tom.  III,  col.  823.  45)  Galat.  6,  7. 
46)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  3,  Mansi  XIV,  col  597.  47)  Cfr.  Episcopwum  relatio  820,  tom.  I,  p.  367,  45 
c.  7;  Hlud.  acl  archiepisc.  epistolae  816—817,  1.  c.  p.  342,  l.  27  sqq.;  Capp.  e  canonibus  excerpta  813,  l.  c. 
p.  174,  c.  13;  Cap.  miss.  Nhim.  806,  7.  c.  p.  132,  c.  18;  Cap.  miss.  803,  l.  c.  p.  115,  c.  8;  Capp.  802? 
I.  c.  p.  108,  c.  19 ;  Admon.  gen.  789,  l.  c.  p.  60,  c.  74.  [K.J  48)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  2,  l.  c.  col.  595  sq. 
■     49)  Genes.  19,  24.         50)  Iudic.  c.  20.         51)  Levit.  20,  6—8.         52)  Exod.  22,  18. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Xr.  196. 


45 


notum.  quod  a  quibusdam  prestigiis  atque  diabolieis  inlusionibus  ita  mentes  quorun-  829. 
dam  inficiantur-v  poculis  amatoriis.  cibis  vel  fylacteriis.  ut  inz  insaniam  versi  a  pleris- 
que  iudicentur.  dum  proprias  non  sentiunt  contumelias.    Ferunt  enim  suis  maleficiis 
aera  posse  conturbare  et  grandines  inmittere.  futura  predicere.  frucrus  et  lac  auferre 

s  aliisque  dare  et  innumera  a  talibus  fieri  dicuntur:  qui.  ut  fuerint  huiusmodi  reperti. 
viri  sive  feminae,  in  tantum  disciplina  et  vigore  principis  acrius  corrigendia  sunt. 
in  quantum  manifestius  ausu  nefando  et  temerario  servire  diabolo  non  metuunt. 
De  his  quoque  in  Concilio  Anciritano  titulo  XXIII.  ita  scriptum  est:  'Qui  ' ;  divina- 
tiones  expetunt  et  more  gentilium  subsequuntur  aut  in  domos  suas  huiuscemodi 

io  homines  introducunt  exquirendi  aliquid  arte  malefica  aut  expiandi  causa.  sub  regula 
quinquennii  iaceant  secundum  gradus  poenitentiae  definitos.'  Oportet  enim  haec  in 
omnibus  et  maxime  in  his  locis.  ubi  licite  et  inpune  multi  se  posse  hoc  perpetrare 
confidunt,  ut  studiosius  et  diligentius  admoneantur  et  severius  corrigantur.  Sunt  et 
alia  detestanda  vitia.  quae  ita  habentur  quasi  naturaliter  in  usub,  ut  ea  perpetrantes. 

is  quanti  sint  criminis  non  advertant.  Sicut  sunt  ea.  quae  apostolus  "  aperte  enumerat. 
id  est  ebrietates.  commessationes.  contentiones.  irae.  rixae.  dissensiones.  detractiones, 
invidiae.  inimicitiae.  quae  homines  iuxta  eundem  apostolum  a  regno  Dei  excludunt. 
ita  inquiens:  "Qui"  enim  talia  agunt.  regnum  Dei  non  consecuntur."  In  tantum  enim 
ea  inpudenter  et  fidenter  quidam  committunt.  ut  merito  de  illis  dici  possit:  •Letantur56 

20  cum  malefecerint,  et  exultant  in  rebus  pessimis."  Unde  oportet.  ut  omnes  christiani 
haec  et  subtiliter  intellegant  et  studiosissime  caveant.  ne  ea  perpetrantes  et  alia 
bona,  quae  agunt.  perdant  et  propter  haec  a  regno  Dei  se  alienos  faciant.  Similiter 
etiam  de  otioso  sermone.  pro  quo  iuxta  Domini  vocem  "omnes  '•  reddituri  sumus  in 
die  iuditii  rationem".  de  scurrilitate  et  stultiloquio  et  maledictionibus.  quoniam  iuxta 

ss  apostolum  ;maledicentes 58  regnum  Dei  non  possidebunt".  de  mendatio.  de  periculoso, 
noxio  assiduoque  iuramento  et  obscenis  turpibusque  canticis  omnibus  christianis  in- 
tellegendum  et  observandum  est.  ut  summopere  ab  his  se  caveant.  ne  his  studentes 
per  neglegentiam  detrimentum  suarum  paciantur  animarum.  Haec  igitur.  quae  bre- 
viter  premissa  sunt ,  primum  adiuvante  divina  gratia  a  nobismetipsis  abdicando. 

30  formam  et  exemplum  aliis  prebere  volumus  et  fidelibus  vestris  humiliter  innotescere. 
et  fideliter  denuntiare  necessario  iudicamus.  Sed  et  parroechias  nostrasc  omnes  ad- 
monendo  instruere  cupimus.  ne.  quod  absit.  per  suam  ignorantiam  et  nostram  negle- 
gentiam  huiuscemodi  mortiferis  subiaceant  periculis. 

Congessimus   etiam  in  opere   conventus  nostri  nonnulla  alia  capitula'9  ad60 

:ts  laicorum  fidelium  observationem*"  et  salutem  pertinentia.  quorum  hic  ob  nimiam  pro- 
lixitatem  mentionem  tantum  facimus :  scilicet  quod  nosse  eos  oporteat  coniugium 
a  Deo  esse  constitutum.  et  quod  non  sit  causa  luxuriae.  sed  causa  potius  filiorum 
appetendum:  et  ut  virginitas.  sicut  doctores  nostri  tradunt.  usque  ad  nuptias  sit 
custodienda.  et  uxores  habentes  neque  pellicem  neque  concubinam  habere  debeant: 

4u  quomodo  in  castitate  uxores  suas  diligere  eisque  utpote  quasid  infirniioribus d  honorem 
debitum  debeant  inpendere:  et  quod  commixtio  earnalise  cum  uxoribus  gratia  fieri 

y)  inficiant  L         z)  om.  1.        a)  corruendi  L        b)  usuni-1.        c)  vestras  1.        d>  vasi  in- 
firmiori  Conc.  Parti.  I.  c;  cjr.  L  Pttr.  3.  7.         e  :  carnalibus  L 

53)  Conc.  Ancir.  c.  23,  Mansi  II.  col.  527.  54)  discriminis  Conc.  Paris.  I.  c.  55)  Galat. 
45  5,  19—21.  56^  Pror.  2,  14.  57  Matth.  12,36.  58)  1.  Cor.  6,10.  59)  Simson,  Ludtcig 
*  Fr.  I,  p.  383,  bene  coniecit  hoc  opus  deperditum  ex  jmrte  nobis  serratum  esse  in  Jonae  Aurelianensis 
libro  de  institutione  laicali.  qui  non  solttm  hic.  tetl  etiam  in  altero  ilh  de  institutione  regia  acta  Concilii 
Parisiensis  cccerpsit ;  cfr.  ibid.  p.  3*2.  Aliter  Amelttng,  Jonas  ron  Orleans  p.  45  sqq.  [K.]  60)  vestram 
fideliumque  vestrornm  observationem  reil.  Conc.  Paris.  I.  c. 


46 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  — 


Nr.  190. 


debeat  prolis,  non  voluptatis,  et  qualiter  a  coitu  pregnantium  uxorum  viris  abstinen- 
dum  sit,  et  quod  nisi  causa  fornicationis,  ut  Dominus  ait61,  non  sit  uxor  dimittenda, 
sed  potius  sustinenda",  et  quod  hi,  qui  causa  fornicationis  dimissis  uxoribus  alias 
ducunt,  Domini  sententia  adulteri  esse  notentur:  sive  etiam  qualiter  incesta  a  christia- 
nis  cavenda  sint .  et  quod  loca  Deo  dicata  frequentius  devotiusque  a  fidelibus  ad 
Deum  exorandum  sibique  propitius  faciendum  sint  adeunda;  et  quod  in  basilicis  Deo 
dicatis  non  sit  fabulis  otiosis  turpibusque  et  obscenis  sermocinationibus  vacandum  et 
negotia  secularia  publicaque  placita  habenda,  et  quod,  qui  haec  in  ecclesiis  Dei 
faciunt,  maiora  sibi  peccata  accumulent;  de  iusto  iuditio  iudicando  et  munerum  ac- 
ceptione  cavenda;  de  falso  testimonio  vitando  et  detractione  cavendaf  necnon  et  de 
caeteris,  quae  enumerare  longum  est.  Sunt  etiam  alia  plura  flagitia  pernecessarium 
corrigenda,  quae  nos  ideo  hic  inserere  non  necessarium  duximus,  quoniam  satis 
evidenter  in  vestris  capitulis  ea  comprehensa  esse  scimus,  quae  vos  vestra  auctori- 
tate  et  fidelium  consultu  per  strenuos  missos  vestros  corrigenda  esse  censuistisg62. 

D  ei1  p  er  s  o  na  r  e  g  alih. 

(55.)  Item  alia.  Haec63  nos  fideles64  et  devotissimi  famuli  et  oratores  vestri 
iuxta61  parvitatem  sensus  nostri,  prout  brevitas  temporis  permisit,  secundum  sanctam 
ordinationem  vestram  de  his,  quae  ad  nostram  et  sacerdotum  subiectorumque  nostro- 
rum  correctionem  et  emendationem  pertinere  perspeximus  necnon  et  de  his,  quae 
populis  necessario  adnuntianda  et  admonenda  previdimus,  illud  etiam,  quod  vestrae 
pietati  deposcendum  tantummodo  iudicavimus,  pauca  de  multis,  quae  in  nostris  con- 
ventibus  gesta  sunt,  excerpentes  in  unum  redigendo  succincte  et  ordinatim  adnotavi- 
mus.  Sed  quamquam  ordine  prepostero  de  his,  quae  premissa1  sunt,  vestro  arden- 
tissimo  desiderio  prius  satisfacere  elegerimus ,  illud  tamen ,  quod  in  capite  prius 
ponendum  fuerat  et  ad  vestram  specialiter  personam  ministeriumque  pertinerek  cog- 
novimus ,  nullatenus  oblivioni  tradidimus,  sed  potius  vestrae  saluti  prospicientes 
nonnulla  capitula  necessaria  fideliter  collegimus  et  vobis  familiariter  admonitionis 
gratia  porrigenda  devovimus,  ut  aperte  atque  distincte  inspiciendo,  legendo  et  audiendo 
vestra  cognoscere  possit  sollertia,  de  quibus  et  pro  quibus  in  memoratis  conventibus 
nostris  secundum  virium  possibilitatem  nostrarum  fideliter  egerimus. 

(56.)  Cap.  I.  Ut65  quid  rex  dictus  sit,  Ysidorus  in  libro  Sententiarum  scribit: 
'Rex66  enim',  inquit,  'a  recte  agendo  vocatur;  si  enim  pie  et  iuste  et  misericorditer 
regit,  merito  rex  appellatur:  si  his  caruerit,  non  rex,  sed  tyrannus  est.'  Antiqui 
autem,  ut  idem  Isidorus  in  libro  Ethimologiarum  scribit6',  omnes  reges  tyrannos 
vocabant.  Sed  postea  pie  et  misericorditer  regentibus  regis  nomen  adeptis ,  impie 
vero,  iniuste  crudeliterque  principantibus  non  regis ,  sed1  tyrannicum  aptatum  est 
nomen.  Unde  et  beatus  Gregorius  ait  in  Moralibus:  'Yiros68  namque  sanctos  pro- 
inde  reges  vocari  in  sacris  suis  eloquiis  didicimus,  eo  quod  recte  agant  sensusque 
proprios  bene  regant  et  motus  resistentes  sibi  rationabili  discretione  componant. 
Recte  igitur  illi  reges  vocantur,  qui  tam  semetipsos,  quam  subiectos  bene  gerendo 

f)  vitanda  1.        g)  consuevistis  1.        h)  add.  Pertz.       i)  promissa  1.       k)  om.  1.       1)  ad  1. 

61)  Matth.  5,  32.  62)  Supra  nr.  192,  p.  14.  63)  Conc.  Paris.  lUrri  III.  praefatio  sub  fine, 
abbrec,  Mansi  XIV,  col.  593  sq.  64)  fidelissimi  ac  clevotissimi  salutis  vestrae  procuratores  iuxta 
rell.  Conc.  Paris.  65)  Cfr.  Conc.  Paris.  lib.  II,  c.  1,  l.  c.  col.  574  sq. ;  accuratius  autem  consentit  cum 
Conc.Aquisgr.8B6,  pars  III,  c.  1,  Mansi  XIV,  col.  684  sq.  66)  Isidori  lib.  Sent.  111,48,  Opera 

ed,  Arevalo  tom.  VI,  p.  338  sq.  67)  Eiusdem  lib.  Etym.  IX,  c.  3,  tom.  III,  p.  423.  68)  Haec  verba 
non  ex  Gregorii  Moralibus  desumpta  sunt,  sed  ex  Isidori  lib.  Sent.  III,  48,  7,  tom.  VI,  p.  339.  [K.J 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  1%.  47 

pacificare  noverunt'68.  Ad69  quid  etiam  constitutus  sit  imperator,  Fulgentius  in  libro  827. 
de  veritate  predestinationis  et  gratiae  scribit:  'Clementissimus70  quoque  imperator 
non  ideo  est  vas  misericordiae  preparatum  in  gloriamm,  quia  apicem  terreni  prin- 
cipatus  accepit,  sed  si  ink  imperiali  culmine  recta  fide  vivat  et  vera  cordis  humilitate 
5  preditus  culmen  regiae  dignitatis  sanctae  religioni  subiciat;  si  magis  in  timore 
servire  Deo,  quam  in  timore  dominari  populo  delectetur,  si  in  eo  lenitas  iracundiam 
mitiget,  ornet  benignitas  potestatem,  si  se  magis  diligendum,  quam  metuendum  cunctis 
exibeat,  si  subiectis  salubriter  consulat,  si  iustitiam  sic  teneat,  ut  misericordiam  non 
relinquat,  si  pre  omnibus  ita  se  sanctae  matris  ecclesiae  catholicae  meminerit  filium, 

to  ut  eius  paci  atque  tranquillitati  per  universum  mundum  prodesse  suum  faciat  prin- 
cipatum.  Magis  enim  christianum  regitur  imperium ,  dum  ecclesiastico  statui  per 
omnem.  terram  consulitur,  quam  cum  in  parte  quacumque  terrarum  pro  temporali 
securitate  pugnatur.'  Unde  et  Ysidorus  scribit:  'Principes'1  namque  seculi  nonnum- 
quam  intra  ecclesiam  potestatis  adeptae"  culmina  tenent,  ut  per  eandem  potestatem 

is  djsciplinam  ecclesiasticam  muniant.  Ceterum  intra  ecclesiam  potestates"  necessariae 
non  essent,  nisi  ut,  quod  non  prevalet  sacerdos  efficere  per  doctrinae  sermonem, 
potestas  hoc  imperet  per  disciplinae  terrorem.'  Salomon  in  proverbiis:  'Misericordia72 
et  veritas  custodiunt  regem,  et  roboratur  clementia  thronus  eius.' 

Regale""'  namque  ministerium  specialiter  est,  populum  Dei  gubernare  et  regere 

20  cum  equitate  et  iustitia  et,  ut  pacem  et  concordiam  habeant,  studere.  Ipse  enim 
debet  primo  defensor  esse  ecclesiarum  et  servorum  Dei,  viduarum,  orfanorum  cae- 
terorumque  pauperum  necnon  et  omnium  indigentium.  Ipsius  enim  terror  et  studium 
huiuscemodi,  in  quantum  possibile  est,  esse  debet,  primo,  ut  nulla  iniustitia  fiat, 
deinde ,  si  evenerit,  ut  nullo  modo  eam  subsistere  permittat  nec  spem  delitescendi 

25  sive  audatiam  male  agendi  cuiquam  relinquat.  Sed  sciant  omnes,  quoniam,  si  ad 
ipsius  notitiam  pervenerit  quippiam  mali,  quod  admiserint,  nequaquam  incorrectum 
aut  inultum  remanebit,  sed  iuxta  facti  qualitatem  erit  modus  iustae  correctionis. 
Unde  oportet,  ut  ipse,  qui  iudex  est  iudicum,  causam  pauperum  ad  se  ingredi  faciat 
et  diligenter  inquirat,  ne  forte  aliqui,  qui  ab  eo  constituti  sunt  et  vicem  eius  agere 

30  debent  in  populo ,  iniuste  aut  neglegenter  pauperes  oppressiones  pati  permittant. 
Scire  autem  unumquemque,  cuiuslibet  sit  ordinis,  oportet,  quia,  si  de  ocioso  sermone 
Deo  rationem  redditurus  est ' multo  magis  de  ministerio  sibi  divinitus  commisso. 
Unde'5  beatus  Iob:  tCulnque','  sederem  quasi  rex  circumstante  exercitu,  eram  tamen 
merentium  consolator:  auris  audiens  beatificabat  me  et  oculos  videns  testimonium 

35  reddebat  michi,  quod  liberassem  pauperem  vociferantem  et  pupillum ,  cui  non  esset 
adiutor.  Benedictio  pauperis  super  me  veniebat,  et  cor  viduae  consolatus  sum; 
iustitia  indutus  sum  et  vestivi  me  sicut  vestimento  et  diademate  iuditio  meo.  Oculus 
fui  ceco  et  pes  claudo:  pater  eram  pauperum  et  causam,  quam  nesciebam,  diligen- 
tissime  investigabam.    Conterebam  molasp  iniqui  et  dentibus  illius  auferebam  pre- 

40  dam.1  Salomon:q'7  'Rex,  qui  sedet  in  solio  iuditii,  dissipat  omne  malum  nutu  suo.' 
Item  idem  in  libro  sapientiae:  'Diligite'*  iustitiam,  qui  iudicatis  terram,  sentite  de 
Domino  in  bonitate  et  in  simplicitate  cordis  quaerite  illum.'    Item  ibi:  'Audite  ■'' 

m)  'gloria  l.       11)  adeptae  .  .  .  potestates  om.  1.       0)  regalem  1.       p)  moles  iniquas  1.       q)  om.  1. 

69)  Concordat  cum  Cotw.  Aquisgr.  836,  pars  III,  c.  2,  l.  c.  col.  685.        70)  Fulgentius,  de  veritate 
45  praedest.  lib.  II,  c.  38,  Opera  ed.  Venetiis  1742,  p.  215.         71)  Isidori  lib.  Sent.  III,  51,  tom.  VI,  p.  344. 
72)  Proc.  20,  28.          73)  Cfr.  Conc.  Paris.  lib.  II,  c.  2,  l.  c.  col.  577;  accurate  consentit  Conc.  Aquisgr. 
836,  pars  III,  c.  3,  l.  c.  col.  685  sq.  74)  Matih.  12,  36.  75)  Conc.  Paris.  lib.  II,  c.  2, 

/.  c.  col.  577,  medio  =  Conc.  Aquisgr.  836,  pars  III,  c.  4,  7.  c.  col.  686.         76)  Iob  29,  25. 11—17. 
77)  Prov.  20,  8.         78)  Sap.  1, 1.         79)  Sap.  6,  2—8. 


48 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PIl  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


829.  ergo,  reges,  et  intellegite;  discite,  iudices  finium  terrae;  praebete  aures  vestras,  qui 
continetis  multitudines ,  et  placetis  vobis  in  turbis  nationum,  quoniam  data  est  a 
Domino  potestas  vobis  et  virtus  ab  altissimo.  Qui  non  custodistis  legem  iustitiae 
neque  secundum  voluntatem  Dei  ambulastis,  horrende  et  cito  apparebit  vobis  Dominus, 
quoniam  iuditium  durissimum  in  his,  qui  presunt,  fiet.  Exiguo  enim  conceditur  5 
misericordia,  potentes  enim  potenter  tormenta  paciuntur.  Non  enim  subtrahet  per- 
sonam  cuiusquam  Dominus  nec  reverebitur  cuiusquam  magnitudinem.  Quoniam 
pusillum  et  magnum  ipse  fecit  et  aequaliter  pro  omnibus  cura  est  illi.'  Extant80  et 
alia  innumera  sanctarum  scripturarum*"  testimonia  regio  nomini  et  officio  convenientia, 
super  quibus  colligendis  vestra  sancta  devotio  idcirco  magnum  nobis  ademit  laborem,  10 
eo  quod  divina  gratia  adeo  tot  virtutum  prerogativis  vestrum  repleverit  animum  et 
ornaverit  dignitatem,  ut  non  sit  necesse  sacerdotibus  Domini  copiosioribus  exemplis 
ac  qualibet  exaggeratione  vestrum  animum  onerare.  Quare8  Deo  omnipotenti  gratias 
uberrimas  ac  multiplices  referimus,  qui  ita  vos  pia  religione,  sancta  devotione,  benigna 
humilitate,  amore  iustitiae,  operibus  misericordiae  ceterarumque  sanctarum  virtutum  15 
perfectione  sua  gratuita  pietate  ditavit,  ut  merito  ab  omnibus  amandi  et  imitandi 
sitis.  VerumM  quod  nos,  si  haec  vobis  caelitus  attributa  non  fuissent,  cum  temporali 
periculo  propter  auctoritatem  ministerii  nostri  vos  ad  ea  peragenda  admonere,  immo 
admonendo  exigere  a  vobis  quolibet  modo  debueramus,  vos  e  contra  propter  divinum 
amorem  et  honorem*2  pium  oportunumque  adiutorium  nobis*2  ferre  devotissime  curatis.  20 
Proinde  humillimis  precibus  specialiter  pietati  vestre  suggerimus,  ut  bonum,  quod 
cepistis,  Deo  opitulante  indesinenter  perficere  hon  gravemini  et  in  adimplendis  operi- 
bus  iustitiae  et  pietatis  ac  misericordiae  nullatenus  deficiatis;  quoniam  non  inchoanti- 
bus,  sed  perseverantibus  premium  aeternae  vitae  datur  et  iuxta  veritatis  vocem 
'qui8!  perseveraverit  usque  in  finem,  hic  salvus  erit'.  25 

(57.)   Cap.  II.  Iterum84  monendo  magnitudini  vestrae  suppliciter  suggerimus, 
ut  deinceps  in  bonis  pastoribus  rectoribusque  in  ecclesiis  Dei  constituendis  magnum 
studium  atque  sollertissimam  adhibeatis  curam :  quia,  si  aliter  factum  fuerit,  et  ordo . 
ecclesiasticus  suam  non  habebit  dignitatem  et  religio  christiana  in  multis  labefactanda1 
dampna  detrimenti  sui  patietur  et  animae  vestrae ,   quod  non  optamus ,  periculum  30 
generabitur. 

(58.)  Cap.  III.  Similiter's°  deposcimus ,  ut  in  abbatissis  constituendis  vestrum 
caveatis  periculum:  sicut  vobis  sepe  est  admonitum8''  et  per  divinam  auctoritatem 
crebrius  manifestatum. 

(59.)  Cap.  IV.  Sed87  et  hoc  obsecramus",  ut  in  eligendis  adiutoribus  vestris  35 
et  reipublicae  ministris ,  qui  vice  vestra  populum  Dei  regere  et  gubernare  atque 
iudicare  debent,  sollertissimam  providentiam  habeatis  semper  illud  adtendentes,  quod 
in  libro  Exodi  ad  Moysen  dicitur:  'Provide'88,  inquit,  'de  omni  populo,  elige  viros 
potentes  et  timentes  Deum,  in  quibus  sit  veritas  et  qui  oderint  avaritiam,  et  con- 
stitue  ex  eis  tribunos  et  centuriones  et  quinquagenarios,  qui  iudicent  populum  omni  40 

r)  in  add.  1.         s)  quia  add.  1.         t)  labefactando  1.         u)  observamus  1. 

80)  Haec  non  in  Conc.  Paris.,  sed  in  Conc.  Aquisgr.  I.  c.  exstant.  81)  Concordant  haec  cum 
Conc.  Aqnisgr.  836,  pars  III,  c.  25,  sub  fine,  Mansi  XIV,  col.  695.  82)  et  admonendo  nos  ad  potiora 
provocatis  et  piam  opportunamque  opem  nobis  rell.  Conc.  Aquisgr.  83)  Matth.  10,  22.  84)  Conc. 
Paris.  lib.  III,  c.  22,  l.  c.  col.  601.  =■•  Gonc.  Aquisgr.  836,  pars  III,  c.  9,  /.  c.  col.  690.  85)  Conc.  Paris.  45 
lih.  III,  c.  23,  initium,  l.  c.  col.  601.  =  Conc.  Aquisgr.  836,  pars  III,  c.  10,  l.  c.  86)  Conc.  Aquisgr. 
816,  lib.  II,  c.l,  Mansi  XIV,  col.  266;  cfr.  etiam  Capp.  excerpta  826.827?  tom.  I,  23.313,  c.  10.  [K.J 
87)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  23,  contin.,  I.  c.  col.  601  sq.  ==  Conc.  Aquisgr.  836,  pars  III,  c.  11,  l.  c.  col. 
690  sq.         88)  Exod.  18,  21-23. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196. 


49 


tempore;  quicquid  autem  maius  fuerit,  referant  ad  te ,  et  ipsi  minora  tantummodo  829. 
iudicent;  leviusque  tibi  sit  partito  in  alios  onere.  Si  hoc  feceris,  implebis  imperium 
Domini  et  precepta  eius  poteris  sustentare.1  Unde  et  in  libro  Deuteronomii : 
'Iudices'89,  inquit,  'et  magistros  constitues  in  omnibus  portis  tuis,  quas  dominus 
5  Deus  tuus  dederit  tibi  per  singulas  tribusv  tuas ,  ut  iudicent  populum  iusto  iuditio 
nec  in  aliquam  partem  declinent.1  Item  ibi :  'Dixique90  vobis  in  illo  tempore:  non 
possum  solus  sustinere  vos,  quoniam  dominus  Deus  vester  multiplicavit  vos  et  estis 
hodie  sicut  stellae  celi  plurimae.  Dominus  Deus  patrum  vestrorumw  addat  ad  hunc 
numerum  multa  milia  et  faciet  vobis,   sicut  locutus  est!    Non  valeo  solus  vestra 

io  negotia  sustinere  et  pondus  et  iurgia.  Date  e  vobis  viros  sapientes  et  gnaros  et 
quorum  conversatio  sit  probata  in  tribubus  vestris.'  Sed  in  libro  Paralipomenon 
ita  legitur:  'Constituitque'"  rex  Iosaphat  iudices  terrae  in  cunctis  civitatibus  Iuda 
munitis  per  singula  loca  et  precipiens  iudicibus:  Videte,  ait,  quid  facitis:  non  enim 
hominis  exercetis  iuditium,   sed  Domini,  et  quodcumque  iudicaveritis.  in  vos  re- 

15  dundabit.  Sit  timor  Domini  vobiscum,  et  cum  diligentia  cuncta  facite.  Non  enim 
est  apud  dominum  Deum  nostrumx  iniquitas  nec  personarum  acceptio  nec  cupido 
niunerum."  Rogamus!l-  etiam  vestram  pietatem  propter  divinam  misericordiamv 
vestramque  salutem  ac  totius  populi  utilitatem  necnon  et  regni  honorem  atque  sta- 
bilitatem,  ut  vestra  pietas  sollertissimam  vigilantiam  adhibeat,  quatinus  consiliarii  et 

■m  dignitatis  vestrae  ministri  custodesque  animae  vestrae  et  corporis,  qui  debent  esse 
intra  regnum  aliis  decus  et  bonitatis  exemplum  et  in  exteris  nationibus  bonae  opinio- 
nis  condimentum.  caritatem,  pacem  atque  concordiam  omni  simulatione  et  calliditate 
postposita  ad  invicem  habeant,  ut  secundum  Dei  voluntatem  et  vestram  honestatem 
atque  totius  regni  profectum  communiter  decertent  et  veri  vobis  adiutores  in  omnibus 

25  concorditer  existant.  Tunc  etenim  veri  consiliarii  verique  adiutores  vestri  et  totius 
regni  salubriter  esse  poterunt2,  si  unanimes  extiterint  et  invicem  dilectionem  ha- 
buerint.  Decet  quippe,  ut  sacra  domus  vestra  cunctis  spectabilis  appareat  et  imi- 
tabilis  existat  et  fama  suae  opinionis  sive  alios  imperii  vestri  subicctos,  sive  exteras 
nationes  abundantissime  perfundat.  Ubi  igitur  omnes  dissensiones  et  discordiae  diri- 

3o  mendae  et  omnis  malitia  imperiali  auctoritate  est  comprimenda,  necesse  est,  ut,  quod 
in  aliis  corrigere  decernit,  in  eaa  minime  reperiatur. 

(60.)  Cap.  V.  Nam"  1  et  hoc  humiliter  obsecrando  admonemus,  ut  liberos  vestros, 
quos  vobis  divina  pietas  largiri  voluerit,  in  timore  Dei  iugiter  diligenterque  erudiatis. 
sicuti  et  facitis,  et  utb  in  mutua  dilectionis  caritate  et  fraternitatis  amore  atque  unanimi- 

35  tatis  concordia  vicissim  consistant,  sedula  paternaque  admonitione  insinuetis94,  et, 
ne  inlicitis  actibus  creatoris  sui  offensam  incurrant,  provida  sollertique  circumspectione 
nihilominus  invigiletis  adtcndentes  beatum  Iob,  cuius!l)  studium,  utb  vir  beatus  Gre- 
gorius  in  Moralibus  libris  scribit,  circa  filios  erudiendos  talec  extitit,  ut  non  solum 
eos  exterius  perfecto  opere  et  sermone  efficeret,  verum  etiam  corda  sacrificii  oblatione 

40  mundaret9'.  Adtendite  etiam  et  David  instruentem  Salomonem  filium  suum,  de  quo 
in  primo  libro  Malachim  legitur:  'Ego1|m,  inquit,  'ingredior  viam  universae  terrae :  con- 

v)  tiibuas  corr.  tribuus  1.  w)  nostrorum  1.  x)  vestrum  l.  y)  nostram  1.  /.)  poterint  l. 
a)  eo  1.        b)  om.  1.        c)  talio  1. 

89)  Deuter.  1«,  18.  19.         90)  Ibidem  1,  9—13.         91)  2.  Paralip.  19,5—7.         92)  Conc. 
tt  Paris.  lib.  III,  c.  24,  I.  c.  col.  602.  =  Conc.  Aquisyr.  8.%,  pars  III,  c.  12,  /.  c.  col.  691.  93)  Conc. 

Paris.  lib.  III,  c.  25,  l.c.  col.  (i02  sq.  =  Cotic.  Aquisrjr.  836,  pars  III,  c.  13,  /.  c.  col.  (591  sq.  94)  in- 
sistati.s  Conc.  Puris.  et  Aquisi/r.  95)  Verba  cuiu.s  . . .  mundaret  non  rerbo  tenus  recepta  sunt  ex  Gre- 
ijorii  Moralibns,  spectant  autem  ud  lib.  I,  c.  8.  9,  Opera,  tom.  II,  col.VOsq.;  cfr.  Ionas,  l)r  instit.  laiculi 
lib.  II,  c.  14  ((VAcliery,  SpicUegkm  ecl.  II,  tom.  I,  p.  288y.  /K./  96)  1.  Haj.  2,  2. 

Lh.  CAPITUI.ARIA  II.  7 


50 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  -  Nr.  196. 


829.  fortare  et  esto  vir  fortis  et  observa,  ut  custodias  precepta  domini  Dei  tui,  ut  ambules 
in  viis  eius  et  custodias  ceremonias  eius  et  iudicia  eius  et  precepta  et  testimonia, 
sicut  scriptum  est  in  lege  Moysi' ;  et  in  libro  Paralipomenon:  lTu97  autem  Salomon, 
fili  mi,  scito  Deum  patris  tui  et  servi  ei  corde  perfecto  et  animo  voluntario.1  Ad- 
tendite  etiam  Tobiam ,  de  quo  legitur,  quod,  cum  factus  esset  vir,  accepit  uxorem 
Annam  ex  tribu  sua  et  genuit  ex  ea  filium  nomen  suum  inponens  ei;  quem  ab  in- 
fantia  timere  Deum  docuit  et  abstinere  ab  omni  peccato.  Item  idem  adloquens 
eundem  filium  suum:  'Omnibus'0*,  inquit,  'diebus  vitae  tuae  habe  Deum  in  mente 
et  cave,  ne  aliquando  peccato  consentias  et  pretermittas  precepta  Dei  nostri.  Ex 
substantia  tua  fac  elimosynam  et  noli  avertere  faciem  tuam  ab  ullo  paupere.  Ita 
enim  fiet,  ut  nec  a  te  avertatur  facies  Domini.  Quomodo  potueris,  ita  esto  miseri- 
cors',  et  cetera.  Item  paulo  post:  'Adtende!m  tibi,  fili,  ab  omni  fornicatione  et  preter 
uxorem  tuam  nequaquam  paciaris  crimen  scire.  Superbiam  numquam  in  tuo  sensu 
aut  in  tuo  corde  dominari  permittas;  in  ipsa  enim  initium  sumpsit  omnis  perditio.1 
Et  idem  non  post  multum:  'Consilium  ""'  semper  a  sapiente  perquire,  omni  tempore 
benedic  Deumd  et  pete  ab  eo,  ut  vias  tuas  dirigat  et  omnia  consilia  tua  in  ipso 
permaneant.1  Item  idem:  'Audite 1  ergo,  filii  mei,  patrem  vestrum,  servite  Domino 
in  veritatee  et  inquirite,  ut  faciatis,  quae  sunt  placita  illi,  et  filiis  vestris  mandate, 
ut  faciant  iustitias  et  elemosynas,  et  ut  sint  memores  Dei  et  benedicant  eum  in  omni 
tempore  in  veritate  et  in  tota  virtute  sua.1 

(61.)  Cap.b  VI.  His2  omnibus  prelibatis  notescimus  vobis,  quod  ea,  quae  in 
capitulis  vestris  nobis  tractanda  commisistis,  scilicet  'quidf3  a  principibus  et  reliquo 
populo  vel  ita,  ut  divina  auctoritas  doceat,  aut  aliter  teneatur,  vel  quidb  inde  ex  parte 
aut  ex  toto  dimissum  sit,  ut  non  teneatur11,  fatemur,  quia  in  his  capitulis,  que  superius 
continentur,  necnong  in  his,  quae  praesenti  anno  conscribi  et  per  missos  vestros  ob 
vitia  comprimenda  per  imperium  vestrum  direxistisgi  multa  demonstrata  sunt,  quae 
a  pastoribus  ecclesiarum  et  a  principibus  et  a  reliquo  populo  hactenus  neglecta  ex- 
titerint,  et  aliter,  quam  divina  auctoritas  se  habeat,  in  his  eos  egisse  et  agere  novi- 
mus.  Sed  si  haec  nostra  sacerdotalis  admonitio  effectum  Deo  operante  per  vestrum 
bonum  studium  abhinc  obtinuerit,  credimus,  quod  multa,  quae  a  multis  aliter,  quam 
divina  auctoritas  se  habeat,  dimissa  sunt,  quae  non  tencbantur,  corrigentur.  Nam 
et  illud,  quod  in  eisdem  capitulis  continetur,  ut  manifestum  fieret,  quae  causa  id 
effecerit,  ut  sacerdotes  et  principes  a  recto  tramite  deviassent',  exceptis  premissis 
capitulis,  in  quibus,  sicut  diximus,  multa  neglegebantur,  specialiter  unum  obstaculum 
ex  multo  tempore  iam  inolevisse  cognovimus,  id  est,  quia  et  principalis  potestas 
diversis  occasionibus  intervenientibus  secus,  quam  auctoritas  divina  se  habeat,  in 
causas  ecclesiasticas  prosiluerit  et  sacerdotes  partim  neglegentia,  partim  ignorantia, 
partim  cupiditate  in  secularibus  negotiis  et  sollicitudinibus  ultra,  quam  debuerant,  se 
occupaverint;  et  hac  occasione  aliter,  quam  divina  auctoritas  doceat,  in  utraque  parte 
actum  extitisse  dubium  non  est.  Sed  quia,  Deo  miserante,  a  progenitoribus  et  geni- 
tore  vestro  et  a  vobis  multa  correcta  gratulamur11,  si  ea,  quae  admonemus,  prosperum 
successum  habuerint,  credimus,  quod  ad  perfectionis  statum  vestrab  intentio  nostra- 
que'  devotio  Deo  cooperante  pervenirek  possit.    Verumtamen,  quia  novimus  statum 

d)  Deo  1.  e)  bonitate  1.  f)  quia  1.  g)  necnon  .  . .  clirexistis  om.  1.  h)  gratulabantur  1. 
i)  vestraque  1.         k)  pervincere  1. 

97)  1.  Paralip.  28,  9.  98)  Tob.  4,  6-8.  99)  Ibidem  4,  13. 14.  100)  Ibidem  4,  19.  20. 
1)  Ibidem  14,  10. 11.  2)  Cmxc.  Paris.  10).  III,  c.  26,  Mansi  XIV,  col.  603  sq.  =  Conc.  Aquisgr.  836, 
pars  III,  c.  14. 15,  l.  c.  col.  692  sq.  3)  Ex  Constitutione  nr.  184,  swpra  p.  2.  edita.  4)  Cfr.  supra 
nr.  187. 188,  p.  7  sqq.        5)  Cfr.  Constitut.  nr.  184,  supra  p.  2,  sub  fine. 


/ 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  196.  197.  51 

huius  regni  sub  tali  conditione  et  teneri  et  crevisse  atque  dilatatum  esse  et  a  pru-  829. 
dentissimis  sanctisque  predecessoribus  nostris,  sive  scilicet  ab  episcopis,  sive  a  prin- 
cipibus,  hanc  causam  ex  toto  correctam  non  fuisse  propter  haec,  quae  suo  tempore 
dici  possunt,  et  pondus  tantae  considerationis  parvitatis  nostre  vires  excessit,  quoniam 
5  nec  otium  nec  spatium  temporis  nec  plenitudinem  consacerdotum  nostrorum ,  sicut 
ipsa  necessitas  exposcebat,  habuimus,  ideo  haec  congruentiori  et  aptiori  tempore, 
vita  comite,  si  Deus  ita  annuerit,  tractanda  ac  consideranda  distulimus.  Quoniam 
tantae  considerationis  perfectio  indiget  assensu  et  adiutorio  principum  et  multitudine 
atque  devotione  necnon  et  studio  sacerdotum  et  oboedientia  vel  concordia  populi  et 

io  congruentia  loci  temporisque  spatio. 

(62.)  Cap.b  VII.  Porro6  de  episcopali  libertate,  quam  Deo  annuente  vestroque 
adminiculo  suffragante  adipisci  ad  Dei  servitium  peragendum  cupimus,  suo  in  tempore 
vobis  dicenda  atque  vobiscum  conferenda  reservavimus ,  quatinus  ita  sit,  ut  et  nos- 
metipsos  salvare  et  populo  nobis  subiecto  utiliter  prodesse  atque  pro  vobis  et  stabili- 

ls  tate  imperii  vestri  liberius  valeamus  exorare ,  et  ut  vestris  obsequiis  et  regni  adiu- 
torio  solatium  debitum  minime  subtrahatur,  sed,  si  possibile  fuerit,  potius  augeatur. 

6)  Conc.  Paris.  lib.  III,  c.  27,  l.  c.  col.  604.  =  Conc.  Aquisgr.  836,  pars  III,  c.  16,  l.  c.  col.  693. 


197.  EPISCOPORUM  DE  POENITENTIA, 
QUAM  HLUDOWICUS  IMPERATOR  PRO- 
-  FESSUS  EST,  RELATIO  COMPENDIENSIS. 

833.  Oct. 

Annales  Bertiniani  ad  annum  833,  ed.  Waitz  p.  6  sq.,  referunt  haec:  Hlotharius, 
arrepta'  potestate  regia,  ...  patrem  secum  sub  custodia  per  Mettis  usque  ad  Sues- 
sionis  civitatem  perducens,  illic  eum  in  monasterio  sancti  Medardi  in  eadem  custodia 

25  reliquit  .  .  .  Deinde  condictum  placitum  Kalendas  Octobris  Hlotharius  in  Compendio 
habuit.  Ibique  episcopi,  abbates,  comites  et  universus  populus  convenientes,  dona 
annualia  ei  praesentaverunt  fidelitatemque  promiserunt  ...  In  quo  conventu  multa 
in  domnum  imperatorem  crimina  confinxerunt.  Inter  quos  Ebo  Remorum  episcopus 
falsarum  obiectionum  incentor  extiterat.    Et  tam  diu  illum  vexaverunt,  quousque 

M  arma  deponere  habitumque  mutare  cogentes,  liminibus  ecclesiae  pepulerunt.  Quae 
in  Jwc  conventu  'de  commoditate  et  soliditate  regni ',  ut  in  sequenti  Ayobardi  cartula 
(p.  56,  /.  26,)  dicitur,  deliherata  et  statuta  sunt,  ad  nos  non  pervencrunt:  servata  autem 
est  relatio,  quam  de  Hludoirici  'vexationibus'  ct  poenitentia  ab  ipso  acta  episcopi  scribi 
fecerunt.    Hcpetimus  ipsam  relationem ,  cum  codiccs  manuscripti  ha/ud  amplius  cxstarc 

35  videantur,  secundum  Sirmondi  editionem,  Concilia  Galiiae  tom.  II,  p.  560  sqq. 

(B.  deest;  P.  I,  366J 

Omnibus  in  christiana  religione  constitutis  scire  convenit,  qualo  sit  ministerium 
episcoporum,  qualisque  vigilantia  atque  sollicitudo  eis  circa  salutem  cunctorum  ad- 
hibenda  sit,  quos  constat  esse  vicarios  Christi  et  clavigeros  regni  caelorum.  Quibus 
*o  a  Christo  tanta  collata  est  potestas,  ut,  'quodcumque  ligaverint  super  terram,  sit 

7* 


52 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULABIA.  —  Nr.  197. 


.  ligatum  et  in  caelo,  et.quodcumque  solverint  super  terram,  sit  solutum  et  in  caelo1'. 
Et  in  quanto  sint  ipsi  periculo  constituti,  si  ovibus  Christi  pabulum  vitae  ministrare 
neglexerint  et  errantes  ad  viam  veritatis  arguendo,  obsecrando  reducere  pro  viribus 
non  studuerint,  iuxta  illud  propheticum:  'Si2  non  annuntiaveris',  inquit,  'iniquo  iniqui- 
tatem  suam  et  ipse  in  impietate  sua  mortuus  fuerit,  sanguinem  eius  de  manu  tua 
requiranrT,  et  multa  his  similia  ad  magisterium  pastorale  pertinentia,  quae  in  divinis 
sparsim  continentur.  Quapropter  eisdem  pastoribus  Christi  summopere  studendum 
est,  ut  erga  errata  delinquentium  moderationem  discretissimam  teneant,  ut  sint  iuxta 
beati  Gregorii  doctrinae  documentum  bene  agentibus  per  humilitatem  socii,  contra 
delinquentum  vero  vitia  per  zelum  iustitiae  erecti:  quatinus,  posthabito  torpore  atque 
segnitie  vel  humano  favore  aut  mundiali  timore,  sic  exerceant  ministerium  suum,  ut 
et  praesentibus  salubriter  consulant  et  futuris  sint  exemplum  salutis.  Verum  quia 
in  agro  Dei,  qui  est  ecclesia  Christi,  noxia  quaeque  instinctu  hostis  antiqui  pullulare 
non  cessant,  quae  necesse  est,  ut  adhibito  sarculo  pastorali  radicitus  extirpentur,  et 
propter  malevolos  quosque,  qui  bene  acta  aut  intelligere  nolunt  aut  malevola  inten- 
tione  potius  intelligere,  quam  ipsam  veritatem  delectantur  amplecti ,  oportet  eosdem 
pastores,  ut,  quandocumque  de  generali  utilitate  vel  publica  coercitione  quippiam  in 
conventibus  suis  decreverint,  id  iuxta  morem  ecclesiasticum  scriptis  committant: 
videlicet  ut  posteris  omnem  ambiguitatem  et  occasionem  iuste  detrahendi  vel  re- 
prehendendi  penitus  amputent. 

Proinde  notum  esse  necessarium  duximus  omnibus  filiis  sanctae  Dei  ecclesiae, 
praesentibus  scilicet  et  futuris,  qualiter  nos  episcopi  supera  imperio  domini  et 
gloriosissimi  Lotharii  imperatoris  constituti  anno  incarnationis  domini  lesu  Christi 
DCCCXXXIII.  indictione  XII.  anno  siquidem  eiusdem  principis  primo  in  mense 
videlicet  Octobri  apud  Compendium  palatium  generaliter  convenimus  et  memoratum 
principem  hurailiter  audivimus.  Et  hoc  quidem  illi  sive  optimatibus  illius  seu  omni 
generalitati  populi,  quae  undique  illuc  confiuxerat,  manifestare  iuxta  ininnctum  nobis 
ministerium  curavimus,  qualis  sit  vigor  et  potestas  sive  ministerium  sacerdotale  et 
quali  mereatur  damnari  sententia,  qui  monitis  sacerdotalibus  obedire  noluerit.  Deinde 
tam  memorato  principi,  quam  cuncto  eius  populo  denuntiare  studuimus,  ut  Domino 
devotissime  placere  studerent  et,  in  quibus  eum  offenderant,  placare  non  differrent. 
Examinata  quippe  sunt  multa,  quae  per  negligentiam  in  hoc  imperio  contigerunt. 
quae  ad  scandalum  ecclesiae  et  ruinam  populi  vel  regni  interitum  manifestis  indiciis 
pertinebant:  quae  necesse  erat,  ut  cito  corrigerentur  et  in  futuro  omnibus  modis 
vitarentur. 

Inter  cetera  etiam  commemoratum  est  a  nobis  et  omnibus  ad  memoriam  re- 
ductum,  qualiter  Deusb  regnum  istud  per  administrationem  bonae  memoriae  Karoli 
praestantissimi  imperatoris  et  per  praedecessorum  suorum  laborem  pacificumc  et 
unitum  atque  nobiliter  dilatatum  fuerit  et  domino  Ludewico  imperatori  a  Deo  ad 
regendum  sub  magna  pace  commissum  Dominoque  protegente  sub  eadem  pace, 
quamdiu  idem  princeps  Deo  studuit  et  paternis  exemplis  uti  ac  bonorum  hominum 
consiliis  acquiescere  curavit,  conservatum  manserit,  et  quomodo  in  processu  temporis, 
sicut  omnibus  manifestum  erat,  per  eius  improvidentiam  vel  negligentiam  in  tantam 
venerit  ignominiam  et  vilitatem,  ut  non  solum  amicis  in  moestitiam,  sed  etiam  inimicis 
venerit  in  derisionem.  Sed  quia  idem  princeps  ministerium  sibi  commissum  negli- 
genter  tractaverit  et  multa,  quae  Deo  et  hominibus  displicebant,  et  fecerit  et  facere 
compulerit  vel  fieri  permiserit  et  in  multis  nefandis  consiliis  Deum  irritaverit  et 

a)  sub  corr.  Pertz.         b)  ita  Sirm.;  a  Deo  corrirjend.         c)  pacificatum  fortasse  corrujend. 


1)  Matih.  18,  18.  19. 


2)  Ezech.  3,  18. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  197.  53 

sanctam  ecclesiam  scandalizaverit  et,  ut  cetera,  quae  innumera  sunt,  omittamus,  novis-  833. 
sime  omnem  populum  sibi  subiectum  ad  generalem  interitum  contraxerit  et  ab  eo 
divino  iustoque  iudicio  subito  imperialis  sit  subtracta  potestas,  nos  tamen  memores 
praeceptorum  Dei  ministeriique  nostri  atque  beneficiorum  eius  dignum  duximus,  ut 

5  per  licentiam  memorati  principis  Lotharii  legationem  ad  illum  ex  auctoritate  sacri 
conventus  mitteremus,  quae  eum  de  suis  reatibus  admoneat,  quatenus  certum  con- 
silium  suae  salutis  caperet,  ut,  quia  potestate  privatus  erat  terrena  iuxta  divinum 
consilium  et  ecclesiasticam  auctoritatem,  ne  suamd  animam  perderet,  elaborare  in 
extremis  positus  totis  viribus  studeret.    Quorum  legatorum  consiliis  et  saluberrimis 

io  admonitionibus  libenter  assensum  praebuit,  spatium  poposcit  diemque  constituit,  qua 
de  salubribus  eorum  monitis  certum  eis  responsum  redderet.  Cum  autem  supra- 
scriptus  instaret  dies,  sacer  idem  conventus  unauimiter  ad  eundem  venerabilem  virum 
perrexit  eumque  diligenter,  de  quibus  Deum  offenderat  et  sanctam  ecclesiam  scan- 
dalizaverat  ac  populum  sibi  commissum  perturbaverat,  admonere  et  cuncta  illi  ad 

15  memoriam  reducere  curavit.  Ille  vero  eorum  salutiferarn  admonitionem  et  dignam 
congruamque  exaggerationem  libenter  amplectens  promisit  se  in  omnibus  illis  ac- 
quieturum  salutari  consilio  et  subiturum  remediale  iudicium.  Porro,  de  tanta  salubri 
admonitione  hilaris,  illico  dilectum  filium  suum  Lotharium  augustum  sibi  festinato 
affuturum  supplicavit,  ut  ille  ruptis  quibuslibet  morulis  cum  suis  primatibus  veniret, 

20  quatinus  primum  inter  eos  mutua  reconciliatio  secundum  ehristianam  doctrinam  fieret, 
ut,  si  quid  in  cordibus  eorum  naevi  aut  discordiae  inerat,  pura  humilisque  postulatio 
veniae  expiaret  ac  deinde  coram  omni  multitudine  iudicium  sacerdotale  more  pae- 
nitentis  susciperet,  quod  et  non  multo  post  factum  est.  Veniens  igitur  idem  dominus 
Lodewicus  in  basilicam  sanctae  Dei  genetricis  Mariae3,  ubi  sanctorum  corpora  re- 

25  quiescunt,  Medardi  videlicet  confessoris  Christi  atque  pontificis  necnon  Sebastiani 
praestantissimi  martyris,  adstantibus  presbyteris,  diaconibus  et  non  parva  multitudine 
clericorum ,  praesente  etiam  praefato  domino  Lothario  filio  eius  eiusque  proceribus 
atque  totius  populi  generalitate,  quotquot  videlicet  intra  sui  septum  eadem  continere 
potuit  ecclesia,  et  prostratus  in  terram  super  cilicium  ante  sacrosanctum  altare  con- 

:io  fessus  est  coram  omnibus:  ministerium  sibi  commissum  satis  indigne  tractasse  et  in 
eo  multis  modis  Deum  offendisse  et  ecclesiam  Christi  scandalizasse  populumque  per 
suam  negligentiam  multifarie  in  perturbationem  induxisse ,  et  ideo  ob  tantorum 
reatuum  expiationem  publicam  et  ecclesiasticam  se  expetere  velle  dixit  poenitentiam, 
quo  miserante  Domino  per  eorum  ministerium  et  adiutorium  percipere  mereretur 
,  35  absolutionem  tantorum  criminum,  quibus  Deus  ligandi  ac  solvendi  intulerat  potestatem. 
Quem  etiam  iidem  pontifices,  utpote  medici  spiritales,  salubriter  admonuerunt  as- 
serentes  ei,  quod  puram  et  simplicem  confessionem  sequeretur  vera  remissio  pecca- 
torum,  ut  aperte  confiteretur  errata  sua,  in  quibus  maxime  se  Deum  offendisse  pro- 
fitebatur,  ne  forte  interius  aliquid  tegeret  aut  in  conspectu  Dei  quippiam  dolose 

40  ageret,  sicut  iam  pridem '  in  Compendio  palatio  ab  alio  sacro  conventu  correptus 
coram  omni  ecclesia  eum  fecisse  omnibus  notum  erat,  ne  sicut  tunc,  ita  et  nunc  per 
simulationem  et  calliditatem  duplici  ad  Deum  corde  accedendo,  ad  iram  potius,  quam 
ad  veniam  suorum  peccatorum  provocaret,  quoniam  scriptura  testante  'simulatores0 
et  callidi  provocant  iram  Dei\    Yerum  post  huiusmodi  admonitionem  professus  est 

*5  se  in  omnibus  iis  praecipue  deliquisse,  unde  a  memoratis  sacerdotibus  fuerat  fami- 
liariter,  sive  verbis,  sive  scriptis1'  admonitus  et  digna  increpatione  correptus:  super 

d)  secundatn  Sirra. 


3)  In  Suessionnm  ciritate.  4)  Anno  830;  vita  Wahie  II,  c.  10,  SS.  II,  p.  565. 
6)  Cfr.  Agobardi  cartula,  infra  p.  56,  /.  37  sqq.  [K.J 


5)  Tob  3G,  13. 


54 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  — 


Nr.  197. 


833  quibus  cartulam7  summam  reatuum  suorum,  unde  illum  specialiter  redarguerent,  con- 
tinentem  ei  dederunt,  quam  ille  in  manibus  gestabat. 

1.  Videlicet ,  sicut  in  eadem  cartula  plenius  continetur,  reatum  sacrilegii  in- 
currendo  et  homicidii,  eo  quod  paternam  admonitionem8  et  terribilem  contestationem 
sub  divina  invocatione  ante  sanctum  altare  in  praesentia  sacerdotum  et  maxima  s 
populi  multitudine  sibi  factam  secundum  suam  promissionem  non  conservaverit ; 
eo  quod  fratribus  et  propinquis  violentiam  intulerit9  et  nepotem10  suum,  quem  ipse 
liberare  potuerat,  interficere  permiserit ;  et  quod  immemor  voti  sui  signum  1 1  sanctae 
religionis  propter  vindictam  suae  indignationis  fieri  postea  iusserit. 

2.  Quod  auctor  scandali  et  perturbator  pacis  ac  violator  sacramentorum  exi-  io 
stendo  pactum12,  quod  propter  pacem  et  unanimitatem  imperii  ecclesiaeque  tran- 
quilitatem  communi  consilio  et  consensu  cunctorum  fidelium  suorum  fuerat  inter 
filios  suos  factum  et  per  sacramentum  confirmatum ,  nupere  illicita  potestate  cor- 
ruperifc13;  et  in  eo,  quod  fideles  suos  in  contrarietatem  eiusdem  primi  pacti  et  iura- 
menti'1  aliud  sacramentum  iurare  compulerit,  in  periurii  reatum  praestatorum  vio-  i= 
latione  sacramentorum  inciderit:  et  quantum  hoc  Deo  displicuerit,  liquido  claret,  quia 
postea  nec  ipse  nec  populus  sibi  subiectus  pacem  habere  meruit,  sed  omnes  in  per- 
turbationem  poenam  peccati  sustinendo  iusto  Dei  iudicio  postea  inducti  sunt. 

3.  Quia  contra  christianam  religionem  et  contra  votum  suum  sine  ulla  utilitate 
publica  aut  certa  necessitate  pravorum  consilio  delusus  in  diebus  quadragesimae  20 
expeditionem  generalem  fieri  iussit1,J  et  in  extremis  imperii  sui  finibus  in  coena 
Domini,  quando  paschalia  sacramenta-  ab  omnibus  christianis  rite  sunt  celebranda, 
placitum  generale  se  habiturum  constituitin ;  in  qua  expeditione ,  quantum  in  ipso 
fuit,  et  populum  in  magnam  murmurationem  protraxit  et  sacerdotes  Domini  a  suis 
officiis  contra  fas  amovit  et  pauperibus  gravissimam  oppressionem  irrogavit.  25 

4.  Quod  nonnullis  ex  suis  fidelibus,  qui  pro  eius  suorumque  filiorum  fidelitate 
et  salvatione  regnique  nutantis  recuperatione  humiliter  eum  adierant  et  de  insidiis 
inimicorum  sibi  praeparatis  certum  reddiderant,  violentiam  intulerit:  et  quod  contra 
omnem  legem,  divinam  videlicet  et  humanam,  eos  et  rebus  propriis  privaverit  et  in 
exilio  tradif  iusserit  atque  absentes  morti  adiudicari  fecerit  et  iudicantes  procul  dubio  ?.o 
ad  falsum  iudicium  induxerit:  et  sacerdotibus  Domini  ac  monachis  contra  divinam 
et  canonicam  auctoritatem  praeiudicium  irrogavit  et  absentes  damnavit  et  in  hoc 
reatum  homicidii  incurrendo  divinarum  seu  humanarum  legum  violator  extitisset1'. 

5.  De  diversis  sacramentis  sibique  contrariis  atque  perniciosis  a  filiis  sive  a 
populo,  eo  praecipiente  et  compellente,  irrationabiliter  saepe  factis,  pro  quibus  non  35 
modicam  in  populo  sibi  commisso  peccati  maculam  induxit,  reatum  periurii  nihilo- 
minus  incurrisse;  quoniam  haec  procul  dubio  in  auctorem,  per  quem  fieri  compulsa 
sunt,  iure  retorquentur.    Sed  in  mulierum18  purgatione,  in  iniustis  iudiciis,  in  falsis 

e)  super  Sirm.         f)  ita  Sirm.;  trudi  corr.  Pertz,  forlasse  reete. 

7)  Deperdita  est.         8)  Anno  813;  Thegani  vita  Hludowici  c.  6,  SS.  II,  p.  591.         9)  Anno  40 
814.  et  818.  fratribus,  sororibus,  propinquis  inititis  in  monasteria  missis;   ibidem  c.  24,  l.  c.  p.  596. 
10)  Bemhardum,  Pijjpini  Italiae  regis  fdium,  anno  818;  ibidem  c.  22,  l.  c.  11)  Quid  lioc  opprobrio 

spectetur,  incertum.  12)  Ordinatio  imperii  a.  817,  tom.  I,  p.  270.  13)  Alamannia  Karolo  fdio 
anno  829.  concessa,  divisione  anno  832.  facta;  Theg.  vita  Hhid.  c.  35,  SS.  II,  p.  597;  Nithard.  lib.  I, 
c.  4,  l.  c.  p.  652;  Vita  Hlud.  c.  47,  l.  c.  p.  635;  Divis.  831?,  supra  p.  21.  14)  Einhardi  ann.  821,  45 

SS.  I,  p.  207.  15)  Anno  830;  ann.  Bert.  ed.  Waitz,  p.  2.  16)  Eodem  anno  ad  oppidum 

Redmiicum  m  Britannia;  ann.  Mett.  SS.  I,  p.  336.  17)  Res  initio  anni  831.  in  placito  Aquisgranensi 
gestae  spectari  ridentur;  cfr.  Bohmer - Muhlbadier  nr.  852«.  18)  Mulieris?  Ann.  Bert.  ad  a.  831, 
/.  c.  p.  3:  purificavit  se  domna  imperatrix  secundum  iudicium  Francorum  de  omnibus  quibus  accusata  erat. 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  197.  55 

testimoniis  atque  periuriis,  quae  eo  permittente  coram  se  perpetrata  sunt,  quantum  833. 
Deum  offenderit,  ipse  novit. 

6.  De  diversis  expeditionibus,  quas  in  regno  sibi  commisso  non  solum  inutiliter, 
sed  etiam  noxie  sine  consilio  et  utilitate  fecit,  in  quibus  nimirum  multa  et  innumera- 
5  bilia  sunt  in  populo  christiano  flagitia  perpetrata,  in  homicidiis  et  periuriis,  in  sacri- 
legiis,  in  adulteriis,  in  rapinis,  in  incendiis,  sive  in  ecclesiis  Dei,  sive  in  aliis  diversis 
locis  factis,  in  direptionibus  et  oppressionibus  pauperum  miserabili  et  pene  apud 
christianos  inaudito  patratu:  quae  omnia  ad  auctorem,  sicut  praemissum  est,  re- 
flectuntur. 

10  7.  In  divisionibus  imperii 19  ab  eo  contra  communem  pacem  et  totius  imperii 

salutem  ad  libitum  suum  temere  factis  et  in  sacramento  etiam,  quod  iurare  compulit 
omnem  populum,  ut  contra  filios  suos,  sicut  contra  inimicos  suos  agerent,  cum  ipse 
eos  paterna  auctoritate  consultuque  fidelium  suorum  pacificare  potuisset-0. 

8.  Quod  non  suffecerint  ei  tot  mala  et  flagitia  per  suam  negligentiam  et  im- 

15  providentiam  in  regno  sibi  commisso  perpetrata  ,  quae  enumerari  non  possent ,  pro 
quibus  et  regni  periclitatio  et  regis  dehonestatio  evidenter  provenerat:  sed  insuper 
ad  cumulum  miseriarum  novissime  omnem  populum  suae  potestatis  ad  communem 
interitum  traxerit  ,  cum  debuisset  esse  eidem  populo  dux  salutis  et  pacis,  cum  divina 
pietas  inaudito  et  invisibili  modo  ac  nostris  saeculis  praedicando  populo  suo  misereri 

20  decrevisset. 

Igitur  pro  his  vel  in  his  omnibus,  quae  supra  memorata  sunt,  reum  se  coram 
Deo  et  coram  sacerdotibus  vel  omni  populo  cum  lacrymis  confessus  et  in  cunctis 
se  deliquisse  protestatus  estg  et  poenitentiam  publicam  expetiit,  quatinus  ecclesiae, 
quam  peccando  scandalizaverat ,  poenitendo  satisfaceret ,  et  sicut  fuerat  scandalum 

2s  multa  negligendo,  ita  nimirum  se  velle  professus  est  esse  exemplum  dignam  poeni- 
tentiam  subeundo.  Post  hanc  vero  confessionem  cartulam  suorum  reatuum  et  con- 
fessionis  ob  futuram  memoriam  sacerdotibus  tradidit,  quam  ipsi  super  altare  po- 
suerunt;  ac  deinde  cingulum  militiae  deposuit22  et  super  altare  collocavit  et  habitu 
saeculi  se  exuens  habitum  poenitentis  per  impositionem  manuum  episcoporum  suscepit: 

30  ut  post  tantam  talemque  poenitentiam  nemo  ultra  ad  militiam  saecularem  redeat. 

His  itaque  gestis  placuit ,  ut  unusquisque  episcoporum,  qualiter  haec  res  acta 
fuerit,  in  propriis  cartulis-''  insereret  eamque  sua  scriptione  roboraret  et  roboratam 
memorato  principi  Lothario  ob  memoriam  huius  facti  offerret.  Ad  extremum  omnibus 
nobis,  qui  interfuimus,  visum  est  omnium  cartularum  immo  tanti  negotii  summam  in 

35  unum  breviter  strictimque  congerere  et  congesta  propriis  manuum  nostrarum  sub- 
scriptionibus  roborare,  sicut  sequentia-'  factum  esse  demonstrant. 

g)  ita  corr.  Pertz;  esset  Sirm. 

19)  Cfr.  supra  n.  13.         20)  Anno  833.  aestatc.         21)  Aliter  ann.  Bert.  ad  a.  833,  /.  c.  p.  6: 
pravis  persuasionibus  et  falsis  promissionibus  populuni,  qui  cum  imperatore  venerat,  filii  deceperunt, 
40  ita  ut  omnes  illum  dimitterent  et  Nithard.  lih.  I,  c.  4,  SS.  II,  p.6b2:  variis  affectionibus  populum, 
ut  a  patre  deficeret,  filii  compellunt.         22)  Cfr.  Arjobardi  cartul.  infra  p.  57,  l.  12;  Synod.  Pap.  vel 
Tic.  850,  infra  nr.  228,  c.  12.  [K.J  23)  Servata  est  Agobardi  episcopi  cartula,  quae  sequitur. 

24)  Quae  deperdita  ridentur. 


56 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULAEIA.  —  Nr.  198. 


■»  198.  AGOBARDI  CARTULA  DE  POENITENTIA 
AB  IMPERATORE  ACTA. 

833.  Oct. 

Sub  fine  relutionis,  quae  antecedit,  leguntw  haec:  Placuit,  ut  unusquisque  epi- 
scoporum,  qualiter  haec  res  acta  fuerit,  in  propriis  cartulis  insereret  eamque  sua 
scriptione  roboraret  et  roboratam  memorato  principi  Lothario  ob  memoriam  huius 
facti  offerret.  Cartula  ab  Agobardo  Lugdunensi  archiepiscopo  scripta  inter  ipsius  opera 
(Agobardi  Opera,  ed.  Baluse,  tom.  II,  p.  1Z)  servata  est;  G.  II.  Pertz  ipsam  ope  codicis 
Parisiensis  2853,  guem  unicum  iam  anteriores  etiam  editores  adhibuerant,  denuo  recensuit. 

(B.  deest;  P.  I,  369.; 

In  nomine  Dei  ac  domini  nostri  Iesu  Christi.  Anno  incarnationis  eius  octingen- 
tesimo  tricesimo  tertio  ego  Agobardus  Lugdunensis  ecclesiae  indignus  episcopus 
interfui  venerabili  conventui  apud  palatium,  quod  nuncupatur  Compendium.  Qui  uti- 
que  conventus  extitit  ex  reverentissimis  episcopis  et  magnificentissimis  viris  illustribus, 
collegio  quoque  abbatum  et  comitum  promiscuaeque  aetatis  et  dignitatis  populo, 
praesidente  serenissimo  et  gloriosissimo  Hlothario  imperatore  et  Christi  domini 
amatore :  quo  protegente  et  adiuvante  subter  adnexa  disposita  sunt  anno  imperii 
primo,  mense  quarto.  Quibus  omnibus  vehementer  incumbebat  vera  necessitas,  ut 
sollicite  tractarent  de  periculo  regni  in  praesenti  et  statu  in  futuro ,  quod  regnum, 
quia  iam  diu  nutabat  et  impellebatur  ad  ruinam  per  neglegentiam  et,  ut  verius  dicam, 
per  ignaviam  domni  Hluduvicia  venerandi  quondam  imperatoris,  in  quibus  ille  in- 
retitus  est  per  corruptas  mentes  et  corrumpentes  et  secundum  apostolicum  dictum, 
quia  erant  ipsi  'errantes1  et  alios  in  errorem  mittentes1.  A  quo  conventu  quicquid 
utiliter  et  laudabiliter  tractando  et  conferendo  inventum  est  et  necessario  statuendum, 
et  iudicantibus  consensi  et  consenciens  ipse  iudicavi.  In  primis  videlicet,  quae  ad 
commoditatem  et  soliditatem  regni  et  regis  pertinere  videbantur-;  deinde,  quae  ad 
ereptionem  et  purgationem  animac  domni  Hluduvici  manifestissime  noscebantur. 
Quae  in  praedicto  conventu  fideliter  quaesita  et  veraciter  inventa  et  ordinabiliter 
exsecuta  sunt,  in  eo  scilicet,  quod  praedictus  conventus  deliberavit,  ut  per  legatos 
et  missos  ammoneretur  domnus  Hluduvicus  de  suis  erratibus  et  exhortaretur ,  ut 
secundum  propheticum  dictum  'rediret ;  ad  cor1  et  recognosceret  acta  sua,  quae  ad- 
versus  I)eum  currens  per  vias  pravitatis  et  iniusticiae  exegerat,  ac  deinceps  susciperet 
consilium  vitae  et  salutis  suae,  quatenus  apud  omnipotentem  iudicem  et  Dominum, 
qui  clementissimus  indultor  est  criminum,  indulgentiam  et  remissionem  iniquitatum 
impetrare  posset,  ut,  qui  per  multiplicatas  neglegcntias  regnum  terrenum  ammiserat, 
per  impensas  supplices  confessiones  regnum  caeleste  adipisceretur  per  eum,  apud 
quem  est  'misericordia  1  et  copiosa  redemptio'.  Propter  quod  et  libellus  editus  est  a 
viris  diligentioribus  et  ei  oblatus  de  manifestatione  criminum  suorum,  in  quo,  velut 
in  speculo,  perspicue  conspiceret  feditatem  actuum  suorum,  et  fieret  in  illo,  quod  per 
penitentem  perfectum  dictum  cst:  'Iniquitatem  '  meam  ego  agnosco;  peccatum  meum 

a)  Luduuici  c. ;  in  sequentibus  hluduvicus. 

1)   2.  Timoth.  3,  13.  2)  Quae  servata  non  sunt.  3)  Isaia  46,  8.  4)  Dan.  9,  9. 

5)  Psalm.  50,  5. 


I 


A DDIT  AMENT  A  AD  HLUDOWICI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  198.199.  57 

coram  me  est  semper'.    Pro  qua  re  accesserunt  ad  eum  denuo  omnes,  qui  in  prae-  833. 
dicto  conventu  aderant,  episcopi  condolentes  et  conpatientes  infirmitatibus  et  miseriis 
eius,  exhortantes  atque  exoptantes  et  postulantes,  ut  omnipotens  Deus  manu  pietatis 
suae  educeret  eum  'de''  lacu  miseriae  et  de  luto  ceni'.   Quod  clementissimus  dominus 

5  non  solum  non  abstulit,  sed  nec  distulit.  Sed  mox  resuscitata  in  mente  eius  con- 
tritione  humiliati  cordis  prostratus  coram  eis  non  semel  vel  iterum,  sed  tertio  aut 
amplius  crimina  cognoscit,  veniam  poscit,  auxilium  orationum  praecatur,  consilium 
recipit,  penitentiam  postulat,  iniunctam  sibi  humilitatem  libentissime  impleturum  pro- 
mittit.    Innotesciturb  ei  lex  et  ordo  publicae  penitenciae,  quam  non  rennuit,  sed  ad 

10  omnia  annuit;  ac  demum  pervenit  in  ecclesiam  coram  cetu  fidelium  ante  altare  et 
sepulcra  sanctorum  et  prostratus  super  cilicium  bis  terque  quaterque  confessus  in 
omnibus  'clara  voce  cum  habundanti  effusione  lacrimarum,  deposita  arraa'  manu 
propria  et  ad  crepidinem  altaris  proiecta,  suscepit  mente  compuncta  penitentiam 
publicam  per  manuum  episcopalium  impositionem  cum  psalmis  et  orationibus.  Sicque 

15  deposito  habitu  pristino  et  assumpto  habitu  penitentis,  congratulans  et  confidens 
postulat  piissimi  pastoris  humeris  reduci  se  ad  inventae  et  redemptae  ovis  unitatem. 

His  gestis  ego  Agobardus  indignus  episcopus  interfui  et  melioribus  consonans 
ct  consentiens  iudicavi  et  manu  propria  signans  subscripsi. 

b)  innostescitur  c. 

20  ii)  Psalm.  39,  2.         7)  Cfr.  supra  p.  55,  l.  29;  Episcoporum  relatio  829,  snpra  p.  39,  c.  35.  et 

Synod.  Pap.  850,  infra  nr.  228,  c.  12.  fK.J 


191).  EBBONIS  REMENSIS  ARCHIEPISCOPI 

RESIGNATIO. 

835.  Mart.  4. 

25  -Ebbo  Remensis  archiepiscopus ,  qui  anno  833.  falsanuu  contra  Hludoivicum  im- 
peratorem  obiectionum  incentor  fuerat,  ut  Bertiniani  annales  dicunt,  a  restitiito  im- 
peratore  in  synodo  in  Theodonis  villa  habita  anno  835.  accusatus  et  a  iudicibus  tribus 
iure  canonico  ab  Ebbone  electis  sede  episcopali  indigmts  iudicatus  est  die,  ut  Hincmanis 
ad  synodum  Suessionensem  c.  1  (Hincmari  Opera  II,  p.11\)  refert,  quarto  mensis  Martii. 

30  Resignationis  cartam  ab  JEbbone  subscriptam  servaverunt  Ebbonis  liber  apologeticus 
(UAchery,  Spicileg.  ed.  II,  tom.  III,  p.  336,),  Hincmarus  in  libro  de  praedestinatione 
c.  36.  (Opera  I,  p.  324,)  et  Flodoardus  in  historiae  ecclesiasticae  Remensis  lib.  II,  c.  20, 
SS.  XIII,  p.  473,  cuius  textum  hic  repetimtis.  (B.  deest;  P.  I,  370J 

Ego  Ebo,  indignus  episcopus,  recognoscens  fragilitatem  meam  et  pondera  pec- 
35  catorum  meorum  testes  confessores  meos ,  Aiulfum1  videlicet  archiepiscopum  et 
Badaradum2  episcopum  necnon  et  Modoinum  '  episcopum ,  constitui  mihi  iudices 
delictorum  meorum  et  puram  ipsis  confessionem  dedi  quaerens  remedium  poenitendi 
et  salutem  animae  meae,  ut  recederem  ab  officio  et  ministerio  pontificali,  quo  me 
recognosco  esse  indignum,  et  alienum  me  rcddens  pro  reatibus  meis,  in  quibus  me 


40  1)  Bituricensem.        2)  Paderlmnensem.        3)  Aiujustodtmcnscm. 

I.L.  CAPITULAHIA  II. 


8 


58 


ADDITAMENTA  AD  HLUDOWIGI  PII  CAPITULARIA.  —  Nr.  199.  200. 


833.  peccasse  secreto  ipsis  confessus  sum,  eo  scilicet  modo,  ut  ipsi  sint  testes  alio  suc- 
cedendi  et  consecrandi  subrogandique  in  loco  meo,  qui  digne  preesse  et  prodesse 
possit  ecclesiae ,  cui  hactenus  indignus  prefui:  et  ut  inde  nullam  repetitionem  aut 
interpellationem  auctoritate  canonica  facere  valeam,  manu  propria  mea  subscribens 
firmavi.    Ebo,  quondam  episcopus,  subscripsi.  5 


200.  DIVISIO  IMPERII. 

839.  Iun. 

Quac  Bertiniani  annales,  Prudentio  auctorc  ista  parte  confecti,  de  imperii  di- 
visione  anno  839.  Wormatiae  inter  Hlotharium  et  Karolum  a  Hludowico  patrc  facta 
(Hludoivico  filio  Baiwaria  tantum  relicta  erat)  narrant,  G.  H  Pertz  inter  capitidaria  io 
collocavit,  quae  quidem  hic  quoque  ex  iisdem  annalibus,  ed.  Waitz  p.  20,  repetuntur. 
Caeterum  accuratius  de  iis,  quae  Wormatiae  acta  sunt,  Nithardus  lib.  I,  c.  7,  SS.  II, 
p.  654,  refert  et  de  simili  divisione  Aquis  anno  837.  facta  iidem  illi  Bertiniani  annales. 

(B.  deest;  P.  I,  373.; 

Cuius  divisionis  formula  ita.se  habuit:  Quarum  [partium]  altera  regnum  Italiae  15 
partemque  Burgundiae,  id  est  vallem  Augustanam1,  comitatum  Yallissiorum comi- 
tatum  WaldensemJ  usque  mare  Rhodani4  ac  deinde  orientalem  atque  aquilonalem 
Rhodani  partem  usque  ad  comitatum  Lugdunensem,  comitatum  Scudingium0,  comitatum 
Wirascorum6,  comitatum  Portisiorum ',  comitatum  Suentisiorum8,  comitatum  Calmon- 
tensium9,  ducatum  Mosellicorum,  comitatum  Arduennensium,  comitatum  Condorusto10,  20 
inde  per  cursum  Mosae  usque  in  mare,  ducatum  Ribuariorum,  Wormazfelda,  Spe- 
rohgouwi11,  ducatum  Elisatiae,  ducatum  Alamanniae,  Curiam,  ducatum  Austrasiorum 
cum  Swalafelda 12  et  Nortgowi  et  Hessi,  ducatum  Toringiae  cum  marchis  suis,  regnum 
Saxoniae  cum  marchis  suis,  ducatum  Fresiae  usque  Mosam,  comitatum  Hamarlant13, 
comitatum  Batavorum14,  comitatum  Testrabenticum1 Dorestado16.  25 

Alteram  partem  Burgundiae ,  id  est  comitatum  Genavensem ,  comitatum  Lug- 
dunensem,  comitatum  Cavallonensem1',  comitatum  Amaus  lfS,  comitatum  Hatoariorum11', 
comitatum  Lingonicum,  comitatum  Tullensium,  et  sic  per  decursum  Mosae  usque  in 
mare,  et  inter  Mosam  et  Sequanam,  et  inter  Sequanam  et  Ligerim  cum  marcha  Bri- 
tannica,  Aquitaneam  et  Wasconiam  cum  marchis  ad  se  pertinentibus,  Septimaniam  so 
cum  marchis  suis,  et  Provinciam  habuit20. 

1)  Val  d'Aosta.  2)  Wallis.  3)  Waadtland ,  pays  de  Vaud.  4)  Lacus  Lemanus. 
5)  Salins;  cfr.  Longnon,  text.  p.  135,  tabl.  V.  [K.J  6)  Varasques.  7)  Le  Portois.  8)  Le  Saintois. 
9)  Chaumont.  10)  Condroz.  11)  Pagus  Spirensis.  12)  Pagtis  Sualafeld  (Sckwalefeld)  in  Fran- 
conia  circa  fluvium  Altmuhl.  13)  Hamaland.          14)  Batua,  nunc  Betuwe.         15)  Teisterbant.  35 

16)  Duursteede.  17)  Chalon  s.  S.  18)  Ad  orientem  Sagonae  fluminis,  ad  occidentem  pagi 
Virascwum;  cfr.  Longnon,  text.  p.  135,  tabl.  V;  Waitz  in  editione  p.  21.  [K.J  19)  Inter  pagum 
Divionensem  et  Sagonam  fluvium;  cfr.  Longnon,  text.  p.  96,  tabl.  V.  [K.J  20)  Pergunt  annales: 
Quo  (Hlothario)  superiorem  potius  eligente,  imperator  Karolo  filio  suo  inferiorem  contulit,  ea  con- 
ditione,  ut  viventi  fideliter  obsequentes,  eo  decedente  memoratis  portionibus  potirentur.  40 


XV. 

CAPITULARIA  HLOTHARII  I. 
ET  REGUM  ITALIAE. 

832-898. 


•  201.  HLOTHARII  CAPITULARE  PAPIENSE.  «32 

832.  Febr. 

Traditur  in  codicibus:  1)  Epored.  34  fol.  166v,  in  quo  Langobardorum  edicto 
subnexum  legitur  usque  ad  caput  decimum,  in  quo  codex  exit;  2)  Chisiano  F.  IV,  75 
fol.  98.    3)  Vatic.  5359  fol  143,  in  quo  desunt  capita  11.  12.  14.   4)  Paris.  4613  fol.  94v, 

iu  in  quo  omissa  sunt  capita  9.  10.  5)  Monac.  19416,  in  quo  liac  parte  mutilo  leguntur 
tantutn  finis  capitis  9.  et  capita  10 — 14.  Codex  6)  Guelferbyt.  inter  Blankcnburg.  130  in 
Iflotharii  quadam  ccntum  quatuor  capitum  collectione  capita  13.  3.  11.  12.  14.  tamquam 
c.  49.  101-104.  exhihet. 

Capitidaris  artatem  tam  inscriptio  demonstrat,  quam  subscriptio  in  solo  codice 

15  Chisiano  servata.  Ut  annales  Bertiniani  narrant,  Hlotharius  post  placittmi  mense 
Octobri  anno  831.  habitum  in  Italiam  profectus  ibique  in  regno  a  patrc  concesso  usque 
ad  medium  annum  scquentem  versatus  erat.  Ipsius  mense  Febrtcario  capitulare  datum 
est.  Gapitula  excerpta  sunt  e  Karoli  et  Hludowici  capitulis,  capita  3.  12 — 14.  et  maior 
capituli  undecimi  pars  ab  ipso  Hlothario  noviter  edita  videntur,  quam  ob  rem  ea  sola 

20  servavit  codex  Blankenburgcnsis. 

In  codice  Chisiano  subnectuntur  capihdari  parva  tria  Karoli  capita:  sed  ipsa 
huius  capitidaris  non  esse  partes  non  eo  tantum  probatur,  quod  desunt  in  aliis  codicibus, 
sed  capite  etiam  decimo  quarto,  quo  haud  dubie  capitidarc  finitur.  In  codice  Parisiensi 
alia  quatuor  capitida  subnectuntur  infra  in  notis  edita :  prinmm  ct  sccundum  concordant 

v.,  cum  alio  quodam  Hlotharii  capitulo  fom.  I,  p.  320,  c.  1.  edito,  tertio  repctitur  Hlotharii 
captd  l.  c.  p.  317,  c.  4.  editum  et  ea  quidcm  forma,  quam  codices  5.  6.  7.  ibi  numerati 
praebent;  quartum  caput  alibi  non  exstat,  sed  dubiae  fi<(<'i  videtur;  cfr.  infra  nr.  232,  c.  2. 

In  codice  Chisiano  hoc  capitulare  sequuntur  capihda  triginta  septem  Item  alia 
capitula  inscripta.   (k  H.  Pertz  ipsa  tamquam  alteruin  Hlotharii  capitulare  edidit,  haud 

30  dubic  parum  recte.  A  Chisiani  potius  codicis  scriptore  collecta  sunt,  in  cuius  manus 
finito  codice  codex  noster  S.  Pau/i  in  Karinthia  vel  codex  quidem  cum  ipso  omnino 
c.onsentawus  incidit,  ex  quo  scriba  omnia  ca  capita  stipplendo  cxcerpsit,  quae  in  codice 
Chisiano  nondum  antea  descripta  erant.  (B.  II,  327;  P.  I,  360 .) 

8* 


60 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  —  Nr.  201. 


832.  Haecab  sunt  capitulab,  quae  domnus  Hlothariusc  rex  una  cum  consensu 
fidelium  suorum  excerpsitd  de  capitulis  domni  Karoli6  avi  sui  ac  serenis- 
simi  imperatoris  Hludowicif  genitoris  sui  ing  Papia  inh  palatio  regioh, 
sub  indictione  decima  et  cuncto*  populo  in  regno  Italiae  consistentik 

conservare1  praecepitm. 

1.  De  ecclesiis  emendandis  volumus,  ut  ita  conservetur11,  sicut  in  capitulare 
nostro  continetur,  quod  ad  Olonnam0  fecimus1.  Et2  ubi  in  unop  loco  plures  sunt, 
quam  necesse  sit,  destruantur.  Quodsi  forte  in  aliquoq  loco  aecclesiar  sit  constructa, 
quaer  tamen  necessaria  sit  et  nihil  dotis  habuerit,  volumus,  ut  secundum  iussionem3 
domni  et  genitoris  nostri  unus  mansus  cum  duodecim  bunuariiss4  de  terra  arabili 
ibi  detur  et  mancipia4  duo°  a1  liberis  hominibus,  qui  ad  eandem  ecclesiarn  officium 
Dei  debeant  audire,  ut  sacerdotes11  ibi  possint"  esse  et  divinus  cultus  fieri:  quodsi 
hoc  populus  facere  noluerit,  destruatur. 

2.  Sanguinis0  effusio  in  ecclesia  facta  cum  fuste,  si  presbyter  fuerit,  triplo 
conponatur':  duas  partes  eidem  presbytero,  tertiam  pro  fredo  ad  ecclesiam  et  in- 
super  bannum  nostrum.  Similiter  de  diacono  iuxta  compositionem  eius  in  triplo 
cum  banno  nostro  conponatur;  de  subdiacono  similiter  triplo  secundum  suam  con- 
positionemv  et  de  uniuscuiusque  ordinis  clericow  secundum  suamv  conpositionem 
triplo  persolvatur,  insuper  bannus  noster.  Similiter  et  de  ictu  sine  sanguinis  effusione 
de  uniuscuiusque  ordinis  clerico  secundum  suam  conpositionem  triplo  conponaturx7, 
insuper  bannus  noster.  Et  qui  non  habet,  unde  ad  ecclesiam  persolvat,  tradat  se  in 
servitium  eidem  ecclesiae,  usque  dum  totum  debitum  persolvat. 

3.  Statuimus  de  presbiteris  et  diaconibus  ecclesiastico  honore  privatis ,  ut 
redigantur  subv  poenitentia,  sicut  canones  praecipiunt8.  Et  si  habet  episcopus  in 
sua  parrochia  suurn2  monasterium a,  ibi  mittantur;  quodsi  monasteriuma  non  habuerit, 
tunc  praecipiat  episcopus,  ut  illi  tales  habitent  in  illa  plebe,  unde  sunt;  et  si  res 
proprias  habuerint,  eligant  sibi  talemb  patronum,  qui  de  ipsis  rebus  victum  et 
vestimentum  eis  ministret.  Ipsi  tamen  nullam  habeant  licentiam  vagandi  aut  dis- 
currendi,  sive  ad  placita  sive  ad  palatium  sive  ad  ipsas  res,  quas  proprias  ante 
habuerunt,  sine  licentia  sui  episcopi:  sed  in  eodem  loco,  ubi  sibi  constitutum  est. 
suam  poenitentiam  iugiter  agant.  Quodsi  hoc  non  observaverint0,  primum  verberibus 
coherceantur ;  quodsi  nec  sic  sed  castigaverinte,  in  tali  loco  recludantur,  ubi,  velint 
nolint,  inf  poenitentia  vivant. 

4.  Ut9  nullus  ebrius  suam  causam  in  mallum  possit  conquirere  nec  testimonium 
dicere;  nec  comis  placitum  habeat  nisi  ieiunus.  ; 

a)  Inscriptio  e.  codd.  1  —  3;  Haec  sunt  capitula,  quem  domuus  Lotharius  rex  instituere  iussit  4. 
b)  Incipit  capitula  3.  c)  Lottarius  2.  d)  excersit2;  excepit  3.  e)  Caroli  2;  Karli  3.  f)  Ludo- 
wici  2.  g)  om.  2.  h)  palatii  regali  3.  i)  cum  3.  k)  consensis  3.  I)  conservari  3. 

m)  concepit  2.  n)  observetis  4.  o)  Olonna  2.  p)  unum  locum  2.  q)  alio  3.  4.  r)  aecclesiam 
sit  constructam  qui  2.  s)  bichariis  2.  t)  mancipias  duas  ad  2.  u)  sacerdos  ibi  possit  4.  v)  con- 
positionem  .  .  .  suam  om.  2.  4.  w)  om.  4.  x)  et  add.  2.  y)  om.  2.  z)  om.  6.  a)  ministerium  4. 
b)  om.  4.         c)  conservaverint  8.         d)  se  om.  2.  6.         e)  castigati  fuerint  6.         f)  sup  4. 

1)  Cap.  Olonn.  825,  tom.  I,  p.  327,  c.  8.  2)  Desumpta  e  Cap.  miss.  803,  7.  c.  p.  115,  c.  1. 
3)  Cap.  eccles.  818.  819,  I.  c.  p.  277,  c.  10.  4)  Bunuarium,  bonnarium  i,  e.  modus  agri  certis  limiti- 
bus  seu  bonnis  (scopis)  definitus.  5)  Cfr.  Capitulatio  de  partibus  Saxoniae  775—790,  7.  c.  p.  69,  c.  15. 
6)  Capp.  Ugib.  add.  818.  819,  l.  c.  p.  281,  c.  2.  7)  Cfr.  Karoli  ad  Pippinum  epist.  806-810,  l.  c.  p.  212; 
Concilium  de  clericor.  percuss.  I.  c.  p.  361,  c.  1  —  3.  [K.]  8)  Cfr.  Hinschius,  Kirchenrecht  IV, 

p.  818  sq.  [K.J         9)  Cap.  miss.  803,  tom.  I,  p.  116,  c.  15. 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  —  Nr.  201. 


61 


5.  De 10  reclamatoribus  vel  causedicis,  qui  nec  iudicium  scabinorum  adquiescere  832. 
nec  blasfemare  volunt,  antiqua  consuetudo  servetur,  id  est  in  custodia  recludantur, 
donec  unum  e  duobus  faciant.  Et  si  ad  palatium  pro  hac  re  clamaverint  et  litteras 
detulerint,  non  quidem  eis  credatur,  nec  tamen  in  carcere  ponantur:  sed  cum  custodia 

5  et  cum  ipsis  litteris  pariter  ad  palatium  nostrum  remittantur ,  ut  ibi  discutiantur, 
sicut  dignum  est. 

6.  De11  conspirationibus,  quicumque  facere  praesumpserit  et  sacramento  quam- 
cumque  conspirationem  firmaverint,  triplici  ratione  iudicentur.  Primo,  ut  ubicumque 
aliquod  malum  per  hoc  perpetratum  fuerit,  auctores  facti  interficiantur;  adiutores 

io  vero  eorum  alter  ab  altero  flagellentur  et  nares  sibi  invicem  praecidant.  Ubi  vero 
nihil  mali  perpetratum  est.  similiter  quidem  inter  se  flagellentur  et  capillosg  sibi 
vicissim  detundant.  Si  vero  per  dextras  aliqua  conspiratio  firmata  fuerit,  si  liberi 
sunt,  aut  iurent  cum  ideoneis  iuratoribus  hoc  pro  malo  non  fecisse,  aut  si  facere 
non  potuerint,  suam  legem  conponant:  si  vero  servih  fuerint,  flagellentur.   Et  ut  de 

15  ceteroh  in  regno  nostro  nulla  huiusmodi  conspiratio  fiat,  nec  per  sacramentum  nec 
sine  sacramentum. 

7.  De1-  oppressione  pauperum  liberorum  hominum,  ut  non  fiant  a  potentioribus 
per  aliquod  malum  ingenium  contra  iustitiam  oppressi,  ita  ut  coacti  res  eorum  ven- 
dant  aut  tradant.    Ideo  haec  de  liberis  hominibus  diximus,  ne  forte  parentes  contra 

20  iustitiam  fiant  exeredati  et  regale  obsequium  minuatur  et  ipsi  heredes  propter  in- 
digentiam  mendici  vel  latrones  seu  malefactores  efficiantur. 

8.  Si13  quis  litteras  nostras  dispexerit.  id  est  tractoriam'4,  quae  propter  missos 
recipiendos  dirigitur,  aut  honores,  quos  habet,  amittat.  aut  in  eo  loco,  ubi  praedictos 
missos  suscipere  debuit.  tamdiu  resideat  et  de  suis  rebus  legationes  illuc  venientes 

2s  suscipiat,  quousque  animo  nostro  satisfactum  habeat.  Qui  vero  epistolam  nostram 
quocumque  modo  dispexerit,  iusso  nostro  ad  palatium  veniat  et  iuxta  voluntatem 
nostram  congruam  stultitiae  suae  castigationem  accipiat.  Et  si  homo  liber  vel  mini- 
sterialis  comitis  hoc  fecerit,  honorem,  qualemcumque  habuerit,  sive  beneficium  amittat: 
et  si  servus  fuerit,  nudus  ad  palum  vapulet  et  caput  eius  tundatur1. 

30  9.   Quicumque  1 '  liber  homo  denarium  merum  et  bene  pensantem  recipere 

noluerit,  bannum  nostrum,  id  est  LX  solidos ,  componat.  Si  vero  servi  ecclesiastici 
aut  comitum  aut  vasallorum  nostrorum  hoc  facere  praesumpserint ,  sexaginta  ictus 
vapulent,  aut,  si  magister  eorum  vel  advocatus,  qui  liber  est,  eos  vel  comiti  vel 
misso  nostro  iussus  praesentare  noluerit,  praedictumk  bannum,  id  est  sexaginta  soli- 

35  dos,  componat. 

10.  Dei(i  falsa  moneta  iubemus,  ut,  qui1  eam  percussisse  conprobatus1  fuerit, 
manus  ei  amputetur1'.   Et  qui  hoc  consenserit™,  si  liber™  est,  LX  solidos  conponat. 

11.  Decernimus  |  s,  ut  quisquis  aliter  testes  habere  non  potuerit,  volumus,  ut 
per  comitis  iussionem,  quos  in  suo  testimonio  necessarios  quisque"  habuerit.  verita- 

40  g)  nares  2.  h)  servi  ...  cetero  om.  4.  i)  nic  codd.;  tondeatur  in  Cap.  cit.  k)  In  hoc 

rerbo  initium  est  cod.  5,  antea  mutili.         1)  quicumque  percusserit  aut  probatus  5.         m)  consibilis  2. 
n)  quosque  5.  6. 

10)  Cap.  in  Theod.  villa  datum  II,  805,  l.  c.  j>-  123,  c.  8.  11)  Ibidem  p.  124,  c.  10;  Menwria 
Olonn.  data  822—823,  l  c.  p.  318,  c.  4:  Cap.  Harist.  779,  l.  c.  p.  51,  c.  16.  [K.J  12)  lbidem 

4r.  2?.  125,  c.  16,  otnisso  aittem  huius  capitnli  fine.  13)  Capp.  legib.  add.  818.819,  l.  c.  p.  284,  c.  16. 

14)  Cfr.  supra  nr.  189,  p.  11.  15)  Capp.  Jegib.  add.  818.  819,  tom.  I,  p.  285,  c.  18;  cfr.  etiam  Cap. 
miss.  Wormat.  829,  supra  p.  15,  c.  8.  16)  Ibidem  c.  19,  rerbis  sub  fine  omissis.  17)  Cfr.  autem  Cap. 
insequens  c.  2.  sub  fine.  18)  Initium  capituli  desumptum  est  ex  Hlotharii  Cap.  Olonn.  822 — 823,  tom.  1, 
p.  317,  c.  6,  maior  capituU  pars  hic  noriter  additur;  cfr.  ctifll  ipsa  Capp.  legib.  add.  818.  819,    c.  p.  282,  c.  10. 


62  CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  —  Nr.  201. 

832.  tem  prolaturi0  publico11  conventu  adducantur,  ut  per  ipsos  rei  veritas  cum  iuramento 
valeat  inquiri.  Quodsi  de  duabus  partibus  fuerit  inquisitio  facta,  idcirco  quod  nullus 
eorum  possit  habere  testes,  antequam  iurent,  fiat  inquisitio  facta19.  Quodsi  omnes 
ad  unam  partem  dixerint  testimonium,  iurent  verum  dixisse  testimoniuin.  Quodsi 
dissenserint  et  quaedamq  pars  testium1'  unum3  praebuerit  testimonium  et  alia  alterum1, 
tunc  interrogentur.  si  audent  per  pugnam  illorum  testimonium  approbare;  quodsi 
nulla  pars  alteri  cesserit",  iurent,  et  per  pugnam  probetur  illorum  testimoniumv: 
quodsi  unaw  pars  sex  subtraxeritv,  tunc  illa,  quae  ausa  fuerit  contendere,  recipiatur 
ad  testimonium. 

12.  Ut  per  triginta  annos  servus  liber  fieri  non  possit,  si  pater  illius  servus  io 
aut  mater  illius  ancilla  fuerit.    Similitery  de  aldionibus20. 

13.  Ut  nullus  cancellarius  pro  ullo  iudicato  aut  scripto  aliquid  amplius  accipere 
audeat2,  nisi  dimidiam  libram  argenti  de  maioribus  scriptis;  de  minoribus  autem  infraa 
dimidiam  libram,  quantum  resb  assimilari  possit1'  et  iudicibus  rectum  videtur,  accipiat. 
De  orfanis  autem  vel  ceteris  pauperibus,  qui  exsolvere  hoc  non  possunt,  in  pro-  15 
videntia  comitis  site,  ut  nequaquam  inde  aliquid  accipiat*.  Notarii  autem  hoc  iurare 
debent'1,  quod  nullum  scriptum  falsum  faciant,  nec6  in  occulto21  scriptumf  aliquis 
faciatf  necg  de  uno  comitatu  in  alio**  nisi  per  licentiam  illius  comitis ,  in  cuius 
comitatum1'  stare  debet.  Si1  vero  necessitas  itineris  aliquemk  compulerit1  aut  in- 
firmitas  gravis,  secundum  capitulare  genitoris  nostri22  faciatim;  quodsi  aliter  feceritn,  20 
inanis  et  vacuus0  appareat. 

14.  Placuit  nobis,  ut  haec  capitula,  quae  excerpsimus  de  capitulis  bonae1'  me- 
moriae  avi  nostri  Karoli  ac  domni  et  genitoris  nostri  Hludowici  imperatoris ,  abq 
omnibus  sanctae  Dei  ecclesiae  et  nostris  fidelibus  in  regno  Italiae  consistentibus  pro 
lege  teneantur  2 ''  et  conserventur.  Et  quicumque  horumr  capitulorum  contemptor  2,r> 
extiterit,  LX  solidorums  multam  componat,  sicut  in  capitulis  praedicti*  avi  nostri 
Karoli  continetur***24. 

Factou  capitulare  anno  imperii  dominorum  nostrorum  Ludowici  et  Lot- 
tario  nonodecimo  et  tertiodecimo,  mense  Februario,  indicione  decima. 

*)  Cod.  6.  add.:  De  indiculis  vero  nihil  aecipiat,  nisi  tanturn  pergamenam ,  ubi  ipsum  in-  30 
diculum  scribere  possit. 

**)  scribat  add.  Lth.  Pap.  Hloth.  71,  LL.  IV,  p.  552. 

***)  In  codice  Paris.  4613  haec  subnectuntur  capitula,  de  quibus  videas  praefationem  ad  hoc  capitulare: 

13.  Placuit  nobis  de  liberis  feminis,  que  sibi  servi  copulant,  sicut  ad  nostram  regiam  potestatem 
perteneant,  ita  volumus,  ut  inceps  ad  ipsos  Langobardos  perteneant,  ipse  et  filiis  suis  et  filiabus  eorum.  35 

14.  '  Statutum  est,  ut,  si  qua  femina  libera  cuui  servum  alterius  se  copulaverit  et  parentes 
eius  eam  anni  spatium  ad  vindictam  non  dederit,  volumus,  ut  curtis  regia  adquirat;  si  ipsa  femina 

o)  ita  in  Cap.  Olonn.;  pvobaturi  4;  prelaturi  2.6;  perlaturi  5.  p)  in  publicum  conventum  6. 

q)  ex  quadani  parte  6.         r)  om.  5.         s)  uni  4.  5;  omnium  6.         t)  alteri  4.  5.         u)  concesserit  2. 
v)  et  add.,  quodsi  .  . .  subtraxerit  om.  6.       w)  nulla  2.       x)  se  subtrax.  om.  2.       y)  Sim.  de  ald.  om.  5.  40 
z)  valeat  5.        a)  ipsam  add.  4 — 6.        b)  res  exposcit  4 — 6.        c)  fiat  5.        d)  per  singula  loca  add.  5. 
e)  neque  aliquid  6.  f)  nec  (et  6)  scriptum  aliquod  faciant  5. 6.         g)  om.  5.  6.         h)  cartula  ipsa 

add.  6.         i)  Si  .  .  .  faciat  sub  fine  huius  capitis  ponuntur  in  codd.  4.  5.         k)  aliquid  2.         1)  con- 
tulerit  2;  capulaverit  4.       m)  faciant  2.  3.       n)  sit  inanis  ceteris  omissis  5.       o)  vacua  6.       p)  sancte  4.  5. 
q)  ii  2.        r)  huius  capitularis  5.        s)  denariorum  add.  5.  6.        t)  domni  add.  4.  5.       u)  Subscriptio  45 
e  solo  codice  2. 

19)  Hanc  esse  itupiisitionem  testium,  non  per  testes  demonstrat  Brunner,  Zeugen-  u.  Inquisitions- 
beweis  p.  477.  [K.J  20)  Cfr.  Brunner,  Rechts-Gesch.  I,  p.  268.  [K.J  21)  Cfr.  Memoria  comitibus 
data  822—823,  tom.  I,  p.  319,  c.  12.  [K.J  22)  Haec  spectant  fortasse  ad  Capp.  legib.  add.  818.  819, 
/.  c.  p.  282,  c.  (>.       23)  Boretius,  Beitrdge  p.  29  sq. ;  p.  51.  [K.J      24)  Cap.  Ital.  801,  tom.  I,  p.  205,  c.  2.  50 


/ 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  —  Nr.  201.  202.  63 

cum  ipso  servum  annu  et  tliem  steterit,  habeat  eam  cuius  servo  est,  et  filii,  qui  ex  ea  nati  fuerint,  832. 
sic  servi,~sicut  pater  eorum. 

15.  Statutum  est,  ut,  si  quis  liber  homo  uxore  habens  liberam  propter  aliquod  crimen  aut 
debitum  servitium  alteri  se  subdidit  eademque  coniux  cum  ipso  manere  nolueritv,  ipsorum  procreatio, 

5  que  tali  coniugio  sit,  libertatis  statutum  non  ammittat.   Si  vero  ea  defuncta  secunda  uxor  et  tamen 
libera  tali  se  sciens  tulerit,  iuncxerit  coniugio,  liberi  eorum  subdantur. 

16.  Si  quis  percusserit  presbiter,  id  est  sacerdos,  conponat  aurum  optimum  libre  decem. 

v)  voluerit  codd.  5 — 7.  Capitularis  Olonnensis  822 — 823,  tom.  I,  p.  317,  not.  m. 


202.  HLOTHARII  CAPITULARE  MISSORUM. 

832.  Febr. 

Legitur  Item  alia  capitula  inscriptum  in  codice  1 )  Guelferbyt.  inter  Blankenbnrg. 
130  fol.  131.   Capitida  2.  inde  a  verbis  solidos  componat  usque  ad  capitis  sexti  priorem 
partem   leguntur   etiam   numeris  XXXI — XXXIV.  numerata  m  miscellaneo  codice 
2)  Vatic.  reg.  Christ.  263  fol  227. 

15  Capitulare  in  Blankenburgensi  codicc  posf  Hludoivici  sccundi  Italiae  imperatoris 

capitula  posxtum  est:  tamen  Hlotharii  capitulari  anno  832.  mense  Febr.  dato  aequale 
videtur.  Nam  quod  in  his  missorum  capitularis  capitibits  2.  12.  'iuxta  capitulare1  al- 
legatur,  ad  Hlotharii  illnd  Papiense  capitulare  referendum  est,  et  cum  eodem  ea  quoque, 
quae  missis  c.  5.  et  9.  praecipiuntur ,  consentiunt.     Ex  eodem  Papiensi  placito ,  quo 

20  antecedens  capitulare  datum  est,  missi  quoquc  delegati  et  hoc  missorum  capihdari  in- 
structi  sunt.    Cfr.  Boretius,  Capihdarien  im  Langobardenreich  p.  159. 

(B.  deesi;  P.  I,  437J 

1.  Ut  inquirant  de  singulis  monasferiis  vel  senedochiis qualiter  a  conditoribus 
ordinata  sunt  vel  quomodo  nunc  permaneant  et  a  quibus  personis  detineantur. 

25  2.   De  monetis  inquiratur,  qua  custodia  observantur  vel  qua  fraude  vitiantur 

et  a  quibus  personis  hoc  perpetratum  sit,  et  noviter  a  nobis  instituta  instanter8, 
figurari  precipiantur.  Verumtamen  usque  missa  sancti  Iohannis2  denarium  argenteum 
et  non  fractum  cuiuscumque  monetae  recipiatur  ''.  Reiectoribus  autem  iuxta  capitu- 
lare"1  castigatio  adhibenda:   vel  LX  solidos  componat  vel  totidem  ictus  accipiat1'. 

30  Falsatores  vero  monetae,  si  inventi  fuerint,  in  praesentia  nostra  deducantur3. 

3.  Ut  missi  nostri  per  singulas  civitates  mensuram  antiquam'1  inquirant,  et 
nemo  neque  emere  neque  vendere  praesumat,  nisi  ad  ipsam  mensuram. 

4.  De  usuris que  multis  argumentis  fiunt8,  diligentissime  inquiratur  a  missis 
nostris,  et  cum  reperti  fuerint,  qui  eas  exercent,  propriis  episcopis!l  tradantur,  utc 

35  sub  publica  poenitentia  redigantur. 

a)  instantur  1.         b)  accipiant  2.         c)  et  2. 

1)  Cfr.  Capp.  de  rebus  eccles.  825 ?  tom.  I,  p.  332,  c.  3;  Cap.  Olonneme  825,  l.  c.  p.  328,  c.  4.  7; 
Episcoporum  relatio  post  821,  7.  c.  p.  369,  c.  6.  [K.j  2)  24.  Iun.  3)  Cfr.  Admon.  823—825, 
tom.  I,  p.  306.  c.  20:  Cap.  Mantuan.  781?  l.c.  p.  191,  c.  9.  [K.J  4)  Capitulare  antecedens  c.  9. 

40  5)  Cfr.  autem  Capitulare  antecedens  c.  10.  [K.J  6)  Cfr.  Capp.  803—813,  tom.  I,  p.  146,  c.  10,-  Cap. 
miss.  Niumag.  806,  /.  c.  p.  132,  c.  18;  Soetbeer  in  ' Forschungen  zwr  Deutschen  Geschichte'  tom.  VI,  p.  79.  [K.j 
7)  Cfr.  Capp.  Ital  tom.  I,  p.  219,  c.  17;  Admon.  gener.  789,  /.  c.  p.  54,  c.  5.  [K.J  8)  Cfr.  Kpisc. 

relatio  829,  supra  p.  43,  c.  54.  [K.J         9)  Cfr.  Cap.  Olonn.  eccl.  prim.  825,  tom.  I,  j>.  327,  c.  5. 


64 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  —  Nr.  202. 


832.  5.  De  iudicibuslu  inquiratur,  si  nobiles  et  sapientes  et  Deum  timentes  con- 

stituti  sunt;  iurentd,  ut  iuxta  suam  intellegentiam  recte  iudicent  et  pro  muneribus 
vel  humana  gratia  iustitiam  non  pervertant  nec  differant  et,  quod  iudicaverint,  con- 
firmare  sua  subscriptione  non  dissimulent.  Ubi  autem  tales  non  sunt,  a  missis  nostris 
constituantur  et  ideme  sacramentum  facere  cogantur;  quodsi  viles  personae  et  minus  s 
idoneaef  ad  hoc  constitutaef  sunt,  reiciantur.  Similiter  et  notarii  legibus  eruditi  et 
bonae  opinionis  constituantur  et  iusiurandumB  praebeantg  1 '.  ut  nullatenus  falsitatem 
vel  colludium  scribant:  et  quih  hoc  fecisse  preterito  tempore  inventi  fuerint ,  prae- 
sentaliter  damnenturh. 

6.  Ut  inquirant  diligentissime  missi  nostri  per  singulos  comitatus,  qui'  adhuc  10 
sacramentum1  fidelitatis  nondum  nobis  promiserunt,  et  promittere  eos  compellantk  12. 
Et  inquirant  diligentissime  missi  nostri  villas  et  cortes,  unde  regis  expensa  ministrari 
solita  sit,  et  a  quibus  personis  modo  detineantur1,  necnon  et  quae  in  transitu  domni 
imperatoris  servire  debent  vel  missis  transeuntibus  necessaria  ministrare. 

7.  Ut  per  singulas  civitates  inquirant  missi  nostri,  ubi  palatia  antiquitus  fuerunt  is 
vel  publicae  domus13  antiquitus  vel  unde  continebantur  vel  qua  occasione  aut  a  qui- 
bus  personis  vel  sub  cuius  tempore  destructa  sunt,  et  nostra  auctoritate  praecipiant, 
ut  amodo  quantotius  restaurentur ;  sed  et  de  singulis  conditionibus  u.  quae  ad  cameram 
nostram  vel  ad  fiscum  vel  ad  diversa  palatia  pertinent. 

8.  Ut  missi  nostri  perquirant  in  singulis  civitatibus  beneficia,  quae  antiquis  20 
temporibus  clerici  et  vassalli  predecessorum  nostrorum  habuerunt  vel  qui  nunc  ea 
retinent,  et  nobis  renuntient.    Similiter  comitatus  pertinentia lo,  quae  comites™  non 
habent,  necnon  et  res  ecclesiis  Dei  pertinentes  et  aliae  personae,  quam  rectores  earum 
retinent,  inquirant  et  nobis  renuntient. 

9.  Utlfi  baptismales  eclesiae,  quae  per  neglegentiam  eorum,  qui  eas  restaurare  25 
debuerunt,  paulatim  a  suo  statu  defecerunt,  diligentia  missorum  nostrorum  ab  his, 
qui  ibi  baptizantur  vel  sacra  misteria  percipiunt,  restaurari  praecipiantur  et  ministris 
rei  publice  comittantur ,   ut  filii  eclesiae  eorurn  instantia  ad  earum  restaurationem 
compellantur,  decimas  quoque  Deo  dare  ibidem  cogantur. 

10.  Ut  idem  missi  perquirant  in  singulis  civitatibus,  qualiter  canonicorum  vita  30 
et  conversatio  ordinata  sit,   et  de  thesauro  ecclesiae17,   quidn  inde  perditum  sit 
vel  a  quo  aut  cuius  tempore,  et  utrum   episcopi  suas  plebes  ordinatas  habeant, 
et  si  contra  rationem0  destributae  sunt1*,  ut  emendent;   et  si  opus  fuerit,  nobis 
renuntient. 

11.  De  depraedationibus  quoque,  quae  moderno  tempore19  defunctis  episcopis.  35 
a  diversis  hominibus  factae  sunt  in  rebus  eclesiasticis,  ut,  qui  eas  fecerunt,  legaliter 
emendent  cum  emunitate  nostra20. 

d)  om.  2.  e)  ibidein  2.  f)  idonei  .  . .  constituti  2.  g)  iuxta  iusiurandum  preveniat  2. 
h)  quod  fecisse  p.  t.  i.  sunt,  praesentialiter  dannietur  2.  i)  qui  . . .  sacramentum  oni.  2.  k)  Hic  finis 
est  cod.  2.         1)  detineatur  1.  m)  ita  correxi;  comitatus  1.  n)  qui  1.  o)  restaurationem  1.  40 

10)  Cfr.  Cap.  Wormat.  miss.  829,  supra  p.  14,  c.  2  —  4.  [K.J  11)  Capitulare  antecedens  c.  13. 
12)  Cfr.  Cap.  miss.  829,  supra  p.  10,  c.  4.  [K.J  13)  Cfr.  Hlud.  II.  Cap.  Pap.  850,  infra  nr.  213, 
c.  7.  [K.J  14)  Cfr.  Cap.  de  iust.  fac.  811—813,  tom.  I,  p.  177,  c.  10.  [K.J  15)  Cfr.  Waitz, 

VG.  IV2,  p.  165  sqq.  [K.J          16)  Capitulare  antecedens  c.  1.  17)  Cfr.  Cap.  miss.  Ninmag.  806, 

l.  c.  p.  131,  c.  4.  [K.J  18)  Cfr.  Hinschius,  Kirchenrecht  II,  p.  265  sqq.  [K.J  19)  Cfr.  etiam  45 
Kar.  II.  Cap.  Pap.  876,  infra  nr.  221,  c.  14.  [K.J  20)  Id  est  600  sol;  Cap.  legib.  add.  803, 

tom.  I,  p.  113,  c.  2;  cfr.  etiam  form.  impcrial.  15,  Formulae  p.  297,  l.  9.  [K.J 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  -  Nr.  202.  203. 


65 


12.  De  sceleribusp  atque  criminibus,  quae  multis  modis  increverunt,  volumus,  832. 
ut  inquirant  et  emendent;  similiter  et  de  conspirationibus  nocivis  iuxta  capitulare21 
emendent.    Similiter  et  de  rapinis  seu  et  de  falsis  testibus  vel  de  periurisq  homini- 
bus  sive  de  monachis,  qui  proprium  habitum  rcliquerunt,  et  de  his,  qui  seculares  vel 
laici  ex  clcricis  vel  monachis  sunt  cffecti. 

13.  De  viis  et  pontibus 22  et  ceteris  excubiis23  publicis,  ut  inquirant,  et  quae 
potuerint  emendent  aut  nobis,  quod  invenerint,  renuntient. 

p)  caelestibus  1.        q)  periuriis  1. 

21)  Capitularc  antecedens  c.  6.  22)  Cfr.  Admonit.  823—825,  tom.  I,  p.  306,  c.  22;  Cap.  miss. 
819,  l.  c.  p.  290,  c.  17;  Tippini  Cap.  Pap.  787,  l.  c.  p.  199,  c.  9,-  Cap.  Mant.  II,  787,  l.  c.  p.  197,  c.  7; 
Pippini  Cap.  782—786,  l.  c.  p.  192,  c.  4.  [K.J         23)  Cfr.  Waitz,  VG.  IV-,  p.  36;  p.  615  sq.  [K.J 


203.  HLOTHARII  CAPITULARE  DE 
EXPEDITIONE  CONTRA  SARRACENOS 

FACIENDA. 

846.  fere  Oct. 

Fridericus  Maassen  in  bibliotheca  ecclesiae  cathedralis  Novariensis  codicem  iuris 
canonici  num.  XXX.  signatum  et  saec.  XI.  scriptum  reperit,  in  quo  fol.  282  capihdare, 
quod  sequitur,  scriptum  cst.  Primo  a  Maassen  editum  est  in  'SB.  d.  Wien.  Alc.  phil.- 
hist.  CV  tom.  XLVI  fl864j,  p.  68  sqq.;  aprographum  capitidaris  esse  videtur  in  cod. 
Novar.  XV.  saec.  XII.  scripto,  e  quo  lectiones  variantes  adnotatae  sunt  l.  c.  tom.  XLIX 
(1865,),  p.  310,  et  codicem  Novar.  XXX.  descripsit  A.  Reifferscheid  l.  c.  tom.  LXVIII 
p.  626.  Secundum  ca,  quae  Maassen  et  Ileifferschcid  retiderunt,  denuo  hoc 
capitulare  edidit  a.  1873.  Bluhme  in  'Zeitschr.  f.  Bechts-Gesch^  tom.  XI,  p.  257  sqq., 
de  qua  editione  iudicavit  Maasscn  in  'SB.  d.  Wien.  Alc?  tom.  XCII  (1878J,  p.  606  sq. 
Anno  denique  1887.  novissimam  editionem  atque  emendatiorem  secundum  schedas  Fri- 
derici  Maassen  paravit  W.  Lippert  in  Archivi  novi  tomoXII,  p.  534  sqq.,  quam  hic 
repetimus. 

In  utroque  codice  capihdare  inscriptum  cst:  Incipit  synodus  habita  Francia 
fFancia  cod.  XXX.)  tempore  domni  Hlotharii  imperatoris  pro  edificatione  novae  Romae. 

Quo  tempore  cajntulare  datum  sit,  c.  7.  probat  collatum  cum  iis  infra  allegatis, 
quae  Bertiniani  annales  ad  a.  846.  tradunt;  item  c.  9,  quo  Hludowicus  fdius  mense 
Ianuario  Papiam  cum  cxercitu  venirc  iubetur.  Expeditio  contra  Sarracenos  a.  847. 
evenit,  item  divisio  regni  Bencventani  (c.  M)  et  novi  muri  aedificatio. 

(B.  deest;  P.  deest.) 

Cap.  1.  Quia  divina  pietas  nos  et  karissimum  filium  nostrum  ad  commune 
colloquium  pervenire  concessit,  prudentiae  devotioniquc  vestrae,  de  quibus  hic  trac- 
tavimus,  breviter  intimavimus. 

2.  Nulli  dubium  est,  quod  peccatis  nostris  atquc  flagitiis  merentibus  tantum 
malum  in  ecclesia  Christi  contigerit11,  ut  et  ipsa  Romana  ecclesia,  quae  capud  est 


a)  contingerit  codd. 

LL.    CAPITULARIA  II. 


9 


66 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARIl).  —  Nr.  203. 


84(5.  christianitatis,  infidelium  manibus  traderetur  ct  per  omnes  fines  regni  nostri  fratrum- 
que  nostrorum  paganorum  populus  prevaleret.  Idcirco  necessarium  valde  iudicavimus, 
ut  omnia,  in  quibus  maxime  Deum  a  nobis  offensum  esse  cognoscimus,  ipsiusb  adiu- 
vante  misericordia  corrigamus,  et  ut  per  satisfactionem  congruam  divinam  studeamus 
placare  iusticiam,  quatinus,  quem  iratum  sensimus,  placatum  habere  possimus.  5 

3.  Hac  de  causa  volumus  et  omnino  proponimus,  ut,  quicquid  in  ecclesiis  Christi 
locisque  sacratis  per  neglegentiam  hucusque  aliter  fuit,  quam  debuit,  in  quantum 
adiuvat  superna  pietas,  emendetur. 

4.  Et  inprimis  monachi,  qui  ordinem  suum  per  desidiam  aut  cupiditatem  seu 
secularem  ambitumc  deseruerunt1,  admoniti  ab  episcopis  et  abbatibus  emendentur;  io 
quodsi  audire  contempserint,  severius  districti  suum  ordinem  repetere  compellantur. 
Qui  vero  per  inopiam  a  suo  proposito  deviaverunt,  si  ipsa  inopia  per  necessitatem 
generalemd  contigit,  prout  potest  fieri,  emendetur,  donec  largiente  Domino  melius 
atque  perfectius  talem  inopiam  emendare  possimus;  si  vero  per  duriciam  aut  negle- 
gentiam  praelatorum  evenit,  praelati  ipsi  diligenter  admoniti  si  emendaverint,  bene;  15 
si  emendare  noluerint,  ab  ipsa  praelatione  removeantur.  Similiter  et  in  canonicis0 
atque  sanctimonialibus  observandum  esse  sancimus. 

5.  Quia   in  dehonoratione   sanctorum  locorum  Deum   frequenter  offendimus, 
volumus  atque  statuimus,  ut,  quicquid  ab  ecclesiis  Christi  iniuste  et  inracionabiliter 
nostro  tempore  ablatum  esse  cognoscitur,  pristinae  potestati  competenti  ordine  re-  20 
stituatur. 

6.  Volumus  eciam  et  diligentissime  praccipimus  observandum ,  ut  episcopi 
singuli  in  suis  parroechiis  diligenter  examinent  et  sollicite  investigent,  quicunque 
publicis  sint  inretiti  flagitiis,  hoc  est  incestos,  adulteros,  sanctimonialium  stupratores 
vel  qui  eas  eciam  in  coniugium  acceperunt,  homicidas,  sacrilegos,  alienarum  rerum  25 
pervasores  atque  praedones;  et  hoc  per  omne  regnum  nostrum  sollicite  examinetur, 
ut,  quicunque  tales  fuerint  inventi,  paenitentiac  puplice  subdantur,  aut,  si  hoc  noluerint, 
ab  ecclesia  separentur,  donec  a  suis  flagitiis  corrigantur2.  Similiter  de  illis  fiat,  qui 
in  clericatu  fuisse  et  postea  comam  sibi  crescere  dimississe  noscuntur. 

7.  Quia  pro  peccatis  nostris  et  offensionibus  aecclesiaf  beati  Petri  hoc  anno  30 
a  paganis  vastata  est  et  direpta3,  omni  desiderio  et  summa  instancia  elaborare  cupi- 
mus,  qualiter  ecclesia  restauretur  et  deinceps  ad  eam  paganorum  accessio  prohibeatur. 
Itaque  decernimus  et  hoc  Apostolico  per  litteras  nostras  et  missos  mandamus,  ut 
murus  firmissimus  circa  aecclesiam  beati  Petri  construatur.  Ad  hoc  vero  opus  col- 
lationem  peccuniae  ex  omni  regno  nostro  fieri  volumus,  ut  tantum  opus,  quod  ad  35 
omnium  gloriam  pertinet,  omnium  subsidio  compleatur. 

8.  Admonendi  erunt  episcopi  per  omne  regnum  domni  imperatoris  Hlotharii, 
ut  praedicent  in  aecclesiis  suis  et  civitatibus  eisg,  qui  sine  beneficiis  sunt  et  alodos 
atque  peccunias  habent,  atque  cohortando  et  incitando  suadeant,  ut  sicut  illi  facturi 
sunt,  qui  beneficia  possident,  ita  ipsi  eciam  de  peccuniis  suis  collationem  faciant  ad  40 

b)  ipsus  c.  c)  habitum  cod.  XV.  d)  generale  c.  e)  canocis  c.  f)  aecclesie  codd. 
g)  eos  codd.;  et  eos  Maassen  et  Bluhme;  cfr.  etiam  Lippert,  l.  c.  p.  535,  n.  7. 

1)  Cfr.  Cap.  miss.  832,  supra  p.  65,  c.  12.  2)  Cfr.  Hinscliius,  Kirchenrecht  IV,  p.  746;  p.  798, 
n.  6,-  p.  830  sq.;  p.  842;  Dovc,  Die  frank.  Sendgerkhte  in  'Zeitschr.  f.  Kirchenrecht'  tom.  IV  (1864), 
•  p.  21.  fK.J  3)  Prudentius  m  ann.  Bertin.  ad  a.  846,  ed.  Waitz  p.  34:  Mense  Augusto  Saraceni  45 
Maurique  Tiberi  Romam  adgressi.  basilicam  beati  Petri  apostolorum  principis  devastantes,  ablatis 
cum  ipso  altari,  quod  tumbae  memorati  apostolorum  principis  superpositum  fuerat,  omnibus  ornamentis 
atque  thesauris,  quendam  montem  centum  ab  Urbe  milibus  munitissimum  occupant. 


CAPITULARIA  ITALICA  (HLOTHARII).  —  Nr.  203. 


67 


murum  facicndum  circa  aecclesiam  beati  Petri  apostoli  Rome,  eo  quod  hoc  dcceat'1  846. 
plurimum,  ut  matrem  filii  honorent  et,  in  quantum  valent,  tueantur  atque  defendant. 

9.  Decretum  quoque  et  confirmatum  habomus,  ut  karissimus  filius  noster  cum 
omni  exercitu  Italiae  et  parte  ex  Francia,  Burgundia  atque  Provincia  in  Beneventum 
b  proficiscatur1,  ut  inde  inimicos  Christi,  Sarracenos  et  Mauros,  eiciat  tam  propter  hoc, 
quod  ipse  populus  nostrum  auxilium  expetit,  quam  propterea,  quod  ccrtissime  no- 
vimus,  si  infideles  illam  terram  obtinuerint,  eos  Romaniam,  quod  absit,  et  magnam 
partem  Italiae  invasuros.  Ipse  vero  filius  noster  ita  ire  debebit,  ut  VIII.  kal.  Fcbr. 
ad  Papiam  cum  exercitu  veniat,  medio  Marcio  ad  Alarinum  1  perveniat. 
io  10.  Summopere  iubemus  et  modis  omnibus  observandum  censemus,  ut  quicun- 

que  illuc  ibunt,  sine  praedatione  christiani  populi  vadant0,  quoniam  propter  hoc 
magnum  nobis  malum  accidisse  non  dubitamus. 

11.  Missos  quoque  nostros  constitutos  habemus  Petrum"  venerabilem  episcopum, 
Anselmum  vocatum  episcopum'  et  Witonem  inlustrem  comitem's,  qui  in  Beneventum 

15  ad  Sigenulfum  et  Radalgisum  vadant  et  eos  inter  se  pacificent  legesque  et  con- 
diciones  pacis  aequissimas  inter  eos  decernant  et  regnum  Beneventanum,  si  pacificati 
fuerint,  inter  eos  aequaliter  dividant11  atque  ex  nostra  parte  eis  securitatem  et  con- 
sensum  honoris  sacramento  confirment  et  ab  eis  similiter  ad  nostram  partem  adiu- 
toriumque  filii  nostri  expulsionemque  Sarracenorum  sacramentum  accipiant. 

12.  Sergio  quoque  magistro  militum10  mandamus,  ut  ipse  pacis  auctor  inter 
illos  et  auxiliator  filii  nostri  existat;  similiter  Apostolico  et  Petro  Venaeciarum  duci, 
ut  adiutorium  ex  Pentapolik  et  Venecia  navali  expedicione  faciant  ad  opprimendos  in 
Benevento  Sarracenos. 

13.  Ut  autem  haec  omnia  competenter  implere  possimus,  ieiunio  triduano  per 
omne  regnum  nostrum  devotissime  Christi  misericordiam  pro  nostris  peccatis  ex- 
orandum  censemus. 


20 


Haec  sunt  nomina 

in  Italia  beneficia 

Rataldus 
30  Remboldus1 

Eberhardus 

Beringarius 

Liutfridus 

Humfridus 
35  Hrotfridus 

Teotboldus 

Fulcradus 


eorum,  qui 
habent: 

Isti  nihil  habent  in  Italia: 
Harduicus  Aquinus 


Amolo 

Agilmarus 

Audax 

Heiminus 

Boso 

Wilelmus 
Ioseph 


Sigericus 
Heribertus 
Heimericus 
Milo 

Hucboldus. 
De  comitibus: 

Gerardus 


In  prima  scara11  sunt  missi: 
Ebrardus 
Wito 
Liutfridus 
Adalgisus". 
Signiferi : 
Bernardus 
Albericus 
et  Bebbo. 


h)  doceat  c.         i)  proficiscautur  codd.         k)  Pentapolim  codd. 
40  Bhchme.         n)  *  Adalgisus  Rciff.;  et  Algisus  cod.  XV.  et  Bluhme. 


1)  Reinboldus  Reifferscheid  et 


4)  Larino  in  ducatu  Benevcntano,  sccundum  Bbhmcr -  Muhlbacher  nr.  1094.  5)  Cfr.  Ad- 

monitio  823—825,  tom.  I  p.  305,  c.  17;  Ejnstola  ad  Fulradum  804—811,  l.  c.  p.  168,  l.  29  sqq.;  Capp. 
Karoli  810.811,  l.  c.  p.  160,  e.  4;  Cap.  miss.  792.  vel  786,  l.  c.  p.  67,  c.  6;  Cap.  Haristall.  779,  l.  c.  p.  51, 
c.  17.  [K.]  6)  Vel  Aretinum  vel  Spoletinum;  cfr.  Flodoardi  hist.  Rem.  eccl.  lib.  III,  c.  10,  SS.  XIII, 
45  p.  483.  7)  Qui  fuerit,  ncrn  liquet.  8)  Marchionem  Spoletinum;  cfr.  Wiistenfeld  in  ^Forschwngtn 
z.  Deutsch.  Gesch.'  tom.  III,  p.  396.  [K.J  9)  Divisio  a.  847.  ita  facta  est,  ut  Sigenulfus  Salcrni- 
tanum,  Badahjisus  Bcneventanum  ducatum  acciperet;  divisionis  cartam  vidcas  LL.  IV,  p.  221,  a.  851. 
immerito  adscriptam.         10)  Neapolilano.         11)  Cfr.  Waitz,  VG.  IV2,  p.  611.  [K.] 

9* 


68 


CAPITULARIA  HLOTHARJI. 


Nr.  203.  204. 


847.  (qui  in  Italia  b.  h.) 

(Isti  nihil  hdbent.) 
Cunibertus      Erlardus  Aldricus 


David 
Ebo 


Fulcradus 
Ottramnusm 


In  secunda  scara  sunt  missi: 
Wito 

et  Adalbertus. 
Signiferi : 
Wicfredus 

et  Autramnus™  comites15. 
Heribrandus 
Farulfus 
Hilpericus 

Grozmannus   Riconsindus    Albericus  filius  Richardi     et  Tresegius. 

In  scara  Francisca  sunt  missi: 

Beieri12 


Bodradus 

Hilpericus 

Bebo 


Hartbertus  Ermenoldus 


Meinardus.  Remigius 


Teotgaudus  Arnulfus 


Eicardus. 


Odolricus 
Engilramnus1 


Gerardus 
Fulcradus 
et  Ermenoldus 
Signiferi : 
Beieri12 
Arnulfus 
Hucboldus 
Aquinus 
et  Sigiricus. 


m)  Ottranus,  Engilranus,  Autranus  c;  Ottranus  Beiff. 


10 


20 


12)  Cfr.  Lippert  1.  c.  p.  538;  Dummler,  Geschichte  des  Ostfrunk.  Reiches  I2,  p.  305,  n.  3.  [K.J 
13)  Lippert,  l.  c.  p.  539.  [K.J 


204.  HLOTHARII,  HLUDOWICI  ET  KAROLI- 
CONVENTUS  APUD  MARSNAM  PRIMUS. 

847.  Febr. 

Leguntur  haec  capitula  in  codicibus:  1)  Haag.  1  fol.  22.  2)  Paris.  4638  fol.  163. 
3)  Valliccll.  N.  21  fol.  16;  item  niutila  in  recentiore  saeculi  decimi  octavi  apographo 
Vatic.  4982  fol.  74.  Inscripta  sunt  in  codicibus:  Haec,  quae  secuntur  capitula,  acta  30 
sunt,  quando  tres  reges  fratres,  Hlotharius  scilicet,  Hludowicus  et  Karolus  simul 
convenerunt  secus  municipium  Treiectum  (Maastricht)  in  loco,  qui  dicitur  Marsna 
(Meersen),  anno  dominicae  incarnationis  DCCCXLVII.  per  mensem  Febroarium  (per 
mense  Febr.  1 ;  mense  Febroario  2) ,  quae  etiam  capitula  singulorum  adnuntiationes 
secuntur.  35 

Conventum  hune  apud  Marsnam  m  Hlotharii  regno  indictum  Lupus  Ferrariensis 
abbas  commemorat  in  epistolis  50.  51.  59.  60  (Opera  ed.  Balusius  p.  92  sq.;  p.  101X 
praesertim  in  epistola  59:  non  ignoratis,  credo,  reges  nostros  apud  Traiectum  heb- 
domada  secunda  quadragesimae  celebraturos  colloquium;  legatos  ad  Nordmannos  a 
tribus  fratribus  directos  esse  (infra  c.  \  \),  Bertiniani  qtioque  annales  ad  annum  847.  40 
narrant.  Similis  conventus  iam  anno  844.  apud  Theodonis  villam  habitus  est,  in  quo 
aeque  atque  m  hoc  Marsnensi  Karoli  potissimum  regnum  contra  Pippinum,  Brittones 
Nordmannosque  tueri,  pacem  atque  concordiam  inter  se  confirmare  studuerunt.  Referunt 
de  hoc  priore  conventu,  cuius  capitula  ad  nos  non  pervenerunt,  Bertiniani  annales  ita, 


I 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  204.  69 

ut  de  hoc  quoque  Marsncnsi  conventu  annalium  verba  dicta  haberi  possint  (cfr.  infra  847. 
nr.  221.  m  praefationc  mea).    Sed  tam  Marsnensis,  quam  prior  convcntus  succcssu 
caruit,  uti  e  tertii  convcntus  item  Marsnae  anno  851.  habiti  capitulis  apparet.  Capitula, 
quac  sequuntur,  non  tam  a  regibus  statuta,  quam  a  proceribus  vel  proposita  sunt,  ut 

5  de  iis  inter  fratres  agcretur,  vel  notata  secundum  ea,  quae  inter  fratres  antea  acta  crant 
(Adnuntiatio  Hlotharii:  ut  nos  coniungeremus,  sicut  nunc  fecimus^).  1  Adnuntiationcs' 
aidem,  quae  scquuntur,  vere  a  regibus  singulis  singulae  primoribus,  qui  in  conventu 
aderant,  rccitatae  sunt  (sciatis  regcs  scmper  dicunt,  et  Karolus  in  adnuntiationis  suae 
capite  primo:  ubi  de  istis,  quae  illi  [dilecti  fratres  nostrij  modo  Aixere).  Caeterum 

io  conventus  hic,  idi  iam  monui,  potissimum  ad  Karoli  regnum  stabiliendum  spectabat 
(Hlud.  adnuntiatio  c.  1.  4),  et  alio  conventu  in  ipsius  regis  rcgnum,  Parisios  scilicet,  mense 
Iunio  eiusdem  anni  indicto  ad  effectum  perduci,  id  Karolus  dicit,  debebat.  Scd  hic 
Parisicnsis  trium  fratrum  conventus  postea  non  habitus  est,  cum  post  Marsnensem 
maior  etiam  discordia  inter  Hlotharium  ct  Karolum  resurgeret. 

is  (B.  II,  41;  P.  I,  393.; 

1.  Del  pace  et  concordia  atque  unanimitate  trium  fratrum  et  reguma  inter 
se,  et  quod  verissimo  et  non  ficto  caritatis  vinculo  sint  uniti  et  ut  nullus  deinceps 
scandalorum  inter  eos  occasiones  serere  possit. 

2.  Ut1  ipsi  mutuo  sibi  auxilientur  et  contra  Dei  sanctaeque  ecclesiae  ac  suos 
20  inimicos  secundum  oportunitatem  temporis  invicem  adiuvent. 

3.  Ut  nemo  per  quamlibet  cupiditatem  leges  pacis  in  cuiuslibet  eorum  regno  con- 
vellereb  praesumat;  quodsi  facere  praesumpserit,  communem  ab  eis  ultionem  incurrat. 

4.  Ut  ecclesiae  Christi0  per  omne  eorum  regnum  pristinam  dignitatem  ho- 
noremque  retineant2;  et  quicquid  superstite  domno  Hludowico  imperatore  iure  legitimo 

25  possederunt,  absque  ulla  deminutione  recipiant  '. 

5.  Ut  singulis  eorum  fidelibus  talis  lex  conservetur,  qualem  temporibus  priorum 
regum  et  praecipue  avi  patrisque  eorum  habuisse  noscuntur,  si  tamen  et  ipsi  pri- 
stinam  fidem  erga  ipsos  conservent. 

6.  Ut  rapinae  et  depraedationes,  quae  quasi  iure  legitimo  hactenus  factae  sunt, 
30  penitus  interdicantur ,  et  nemo  se  impune  post  haec  eas  praesumere  posse  confidat. 

7.  Ut  in  singulis  partibus  regni  missi  idonei  constituantur 4,  qui  querelas  pau- 
perum5  et  oppressiones  sive  quorumcumque  causas  examinare  et  secundum  legis 
aequitatem  valeant  definire''.  Et  si  ab  uno  in  aliud  regnum  huiusmodi  praesumptores 
confugerint,  ibi  similiter  opprimantur '. 

35  8.  Ut  nullus  in  omni  eorum  regno  deinceps  raptum  facere  praesumat,  aut,  si 

fecerit,  legaliter  puniatur. 

9.  Ut  regum  filii  legitimam  hereditatem  regni  secundum  dcfinitas  praesenti 
tempore  portiones  post  eos  retineants;  et  hoc,  quicumque  ex  his  fratribus  superstes 
fratribus  fuerit,  consentiat,  si  tamen  ipsi  nepotes  patruis  obedientes"  esse  consenserint. 

40  a)  regnum  1.        b)  evellere  2.        c)  om.  2. 

1)  Cfr.  Divisio  806,  tom.  I,  p.  128,  c.  6  (Divisio  831,  snpra  p.  22,  c.  2).  [K.J  2)  Dmsio  80G, 
l.  c.  p.  129,  c.  15  (Divisio  831,  supra  p.  23,  c.  \\).    [K.]  3)  Cfr.  Cap.  anteecdens  c.  5.  [K.J 

4)  Cfr.  quae  disserui  in  'Mitteihmgen  des  Inst.  f.  osterr.  Geschichtsforsch.'  tom.  XI,  p.  238  sqq.  [K.J 

5)  Cfr.  exempl.  gr.  Cap.  miss.  gen.  802,  tom.  I,  p.  92,  c.  1.  [K.J  G)  Cfr.  Eesponsa  826,  7.  c. 
45  p.  315,  c.  9.  [K.J         7)  Cfr.  Conv.  ap.  Valentian.  853,  infra  nr.  206,  Adnunt.  Hlolh.  c.  2.  [K.J 

8)  Cfr.  Ordinatio  imperii  817,  tom.  I,  p.  272,  c.  14.  [K.J  9)  Divisio  80G,  l.  c.  p.  130,  c.  18:  ut 
obedientes  sint  (sc.  nepotes)  illis  (putruis)  cum  omni  subiectione  quam  ilecet  in  tali  consan^uinitate 
esse;  cfr.  Dummler,  Ostfrdnk.  licich  I2,  p.  300.  [K.J 


70 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  204. 


10.  Ut  legati  ad  ducem  Brittonum10  mittantur,  qui  de  communi  erga  eos 
observatione  pacis  eum  commoneant. 

11.  Ut  similiter  ad  regem  Nordmannorum 1 '  legati  mittantur ,  qui  eum  con- 
testentur,  quod  aut  pacem  servare  studebit  aut  communiter  eos  infensos  habebit. 

Id.  Adnuntiatio  domni  Hlotharii. 
Nobis  et  fratribus  nostris  visum  fuit,  ut  ad  Dei  voluntatem  querendam,  qualiter 
sancta  ecclesia  recuperata  esse  possit  et  pacem  et  nos  ac  vos  et  iste  populus  chri- 
stianus  habere  possimus,  nos  simul  coniungeremus,  sicut  nunc  fecimus,  et  sic  simus 
inter  nos,  sicut  fratres  per  rectum  esse  debent.  Et  pro  certo  illud  sciatis,  quia, 
gratias  Deo!  sic  sumus  et  sic  permanere  adiuvante  Deo  inante  volumus  et  in  con- 
silio  et  in  auxilio  unusquisque  erga  alterum  parati  sumus  adiutorium  ferre ,  sicut 
fratres  in  Dei  voluntate  et  communi  profectu  facere  debent,  in  quibuscumque  po- 
tuerimus. 

IId.   Adnuntiatio  domni  Hludowici. 

(le.)  Sciatis,  quia  fratres  nostri  et  nos  nostros  missos  ad  communem  nepotem 
nostrum1-  in  Aquitaniam  mittimus  et  ei  tales  comitatus  designatos  mandamus,  in 
quibus  ipse  cum  suis  interim  sufficienter  esse  possit13,  et  fideles  dilecti  fratris  nostri 
Karoli  de  illo  regno  pacem  habere  possint,  usque  dum  idemf  nepos  noster  ad  com- 
munem  placitum  nostrum14  veniat;  ad  quod  cum  tali  securitate  a  nobis  accepta  eum 
venire  mandamus,  ut  sanus  venire  et  sanus  stare  et  sanus  reverti,  quantum  illum 
Deus  salvare  voluerit,  possit.  Et  si  tunc  nostrum  consilium  audire  voluerit,  volumus 
cum  Dei  adiutorio  et  vestro  consilio  considerare,  quomodo  melius  secundum  com- 
munem  profectum  et  utilitatem  inante  esse  possit;  et  si  nostrum  consilium  audire 
non^  voluerit,  tunc,  sicut  melius  cum  Dei  adiutorio  et  vestro  consilio  invenire  po- 
tuerimus,  exinde  agere  volumus. 

(2.)  Sciatis  etiam,  quia  similiter  missos  nostros  ad  Brittones10  mittimus  et  illos 
ad  communem  profectum  et  pacem  hortamur;  qui  si  audierint  auth  non  audierint, 
cum  Dei  adiutorio  et  vestro  consilio  exinde  ctiam  facere  volumus. 

(3.)  Sciatis,  quia  communiter  missos  nostros  ad  Nortmannos11  pro  pace  accipienda 
mittimus. 

(4.)  Sciatis  etiam,  quia  dilectus  frater  noster  Hlotharius  missos  suos  ad  suos1 
homines  transmittit,  qui  usque  modo  in  contrarietatem  dilecti  fratris  nostri  Karoli 
fuerunt,  et  illis  mandat,  ut  per  nullum  ingenium  inante,  sicut  de  Dei  et  sua  gratia 
gaudere  volunt,  in  illius  et  fidelium  eius  contrarietatem  aliquid  faciant. 

(5.)  Et  sciatis,  quia  volumus,  ut  res  ecclesiarum,  in  cuiuscumque  regno  caput 
fuerit,  tam  de  episcopatibus,  quam  de  abbatiis  sine  ulla  contradictione  rectores  ipsarum 
ecclesiarum,  sicut  tempore  domni  ac  genitoris  nostri  fecerunt,  illas  possideant. 

(1)  ita  adnuntiationes  in  cod.  1.  numerantur.  e)  Capitulorum  numeri  in  hac  adnuntiatione  et  in 
sequenti  desunt  in  codicibus.        f)  inde  2.        g)  noluerit  2.        h)  et  1.        i)  vos  1.  2. 

10)  Nomenoium,  qui  Karoli  regnum  saepe  ct  praesertim  anno  846.  inquietaverat.  Ann.  Bertin. 
ed.  Waitz  p.  34.  11)  Ann.  Bertin.  ad  a.  847,  l.  c.  p.  35:  Hlotharius,  Hlodowicus  et  Karolus  legatos 
acl  Oric  Danorum  regem  destinant,  mandantes,  ut  suos  christianorum  infestationibus  cohiberet, 
sin  alias,  bello  se  inpetendum  nullatenus  dubitaret.  12)  Pippinum,  Pippini  fdium.  13)  Ann. 
Bertin.  ml  a.  845,  l.  c.  p.  32:  Karolus  . . .  Pippinum,  Pippini  filium,  suscipit  et  . . .  totius  Acpiitaniae 
dominatum  ei  permisit,  praeter  Pictavos,  Sanctonas  et  Ecolinenses.  14)  Parisios  indictum;  cfr. 
infra  Karoli  adnunt.  c.  1. 


/ 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  204.  71 

(6k.)  Similiter  et  de  episcopatibus  et  monasteriis,  ubicumque  in  nostro  comuni  847. 
regno  alitcr  est  modo,  quam  debeat,  volumus  una  cum  Dei  adiutorio  illud  emendare, 
ut  ecclesia  Dei  suum  honorem  debitum  habere  possit  et  populus  suam  legem  et 
iustitiam  habeat. 
5  IIId.  Adnuntiatio  Karoli. 

(1.)  Sciatis,  quia  dilecti  fratres  nostri  et  nos  communiter  placitum  nostrum  ad 
missam  sancti  Iohannisl;)  apud  Parisium  condictum  habemusir',  ubi  de  istis,  quae  illi 
modo  dixere,  et  ceteris,  quae  ad  Dei  voluntatem  et  nostrum  ac  vestrum  communem 
profectum  invenire  potuerimus,  consideremus  et  una  cum  Dei  adiutorio  ad  effectum 
io  perducamus.  Et  volumus,  ut  abhinc  inante,  ubicumque  unusquisque  fuerit,  cum 
pace  consistat  et  ad  illud  placitum  cum  pace  unusquisque  veniat1';  quia  in  istis 
miseriis  et  rapinis  usque  modo  multum  Deum  offendimus;  unde  nobis  Dei  miseri- 
cordiam  deprecari,  satis  necessarium  esse  cognoscimus. 

(2.)  Yolumus  etiam,  ut  unusquisque  liber  homo  in  nostro  regno  seniorem,  qualem 
15  voluerit,  in  nobis  et  in  nostris  fidelibus  accipiat18. 

(3.)  Mandamus  etiam,  ut  nullus  homo  seniorem  suum  sine  iusta  ratione  dimittat 
nec  aliquis  eum  recipiat,  nisi  sicut  tempore  antecessorum  nostrorum  consuetudo  fuit19. 

(4.)  Et  volumus,  ut  sciatis,  quia  nos  fidclibus  nostris  rectum  consentire  volumus 
et  contra  rationem  eis  facere  non  volumus.    Et  similiter  vos  ac  caeteros  fideles 
20  nostros1  admonemus,  ut  vos  vestris  hominibus  rectum  consentiatis  et  contra  rationem 
illis  non  faciatis. 

(5.)  Et  volumus,  ut  cuiuscumque  nostrum  homo,  in  cuiuscumque  regno  sit20, 
cum  seniore  suo  in  hostem  vel  aliis  suis  utilitatibus  pergat:  nisi  talis  regni  invasio, 
quam  lantweri  dicunt,  quod  absit,  acciderit,  ut  omnis  populus  illius  regni  ad  eam 
25  repellendam  communiter  pergat*21. 

*)  In  ' codicibus  Paris.  10758  et  4628  A  post  Ansegisi  capitularium  collectionem  et  nonnulla  alia 
capitidaria  snbncctuntur  capitula  compilura  de  rebus  exercitalibus.  His  capitulis  haec  nota  subiungitur,  quam 
iam  Baluzius  et  post  eum  G.  H.  Pertz  in  notis  hoc  loco  edidit:  Et22  quia  in  hostem  aut  propter  terrain 
defendendam  aut  propter  terram  adquirendam  itur,  de  lantweri,  id  est  de  patriae  defensione,  non 

30  aliter  nisi  secundum  istum  modum  in  lege  aut  in  eapitulis  imperatorum  scriptum  habemus,  nisi  in 
anterioribus  capitulis  de  pauperibus  Francis,  qui,  si  non  habent,  unde  heribannum  persolvant,  ut  se 
in  servitium  regis  tradant,  et  tamdiu  in  eodem  servitio  maneant,  usque  dum  ille  heribannus  fiat 
persolutus.  Et  si  mortuus  fuerit  in  eodem  servitio,  heredes  eius  suam  hereditatem  recipiunt,  et  nec 
de  libertate  nec  de  ipso  banno  obnoxii  fiant.    Similiter  in  posterioribus  capitulis  de  pauperibus 

35  Francis  ibidem  scriptum  invenimus,  ut  unusquisque  comes  describat,  quanti  sint  in  suo  comitatu, 
qui  per  se  hostem  facere  non  possunt,  ut  alios  adfanniant™,  sicut  ibi  scriptum  est. 

k)  TIoc  caput  cum  antecedenti  in  unum  coniuncium  in  cod.  1.  1)  vestros  2.  m)  ita  Paris. 
10758;  adfmiant  Paris.  4628^1;  adiuvent  corrigendum  videtur. 

15)  24.  lun.  16)  Quocl  postea  non  habitum  est.  17)  Cfr.  Cap.  Pap.  850,  infra  nr.  213, 
40  c.  4  et  quae  ibidem  contuli.  [K.J  18)  Bivisio  806,  tom.  I,  p.  128,  c.  10  (Birisio  831,  supra  p.  22, 
c.  6);  Ordinatio  817,  l.  c.  p.  272,  c.  9.  Cfr.  autem  v.  Noorden,  Hincmar,  Erzbischof  r.  Bheims 
p.  IV  sq.  [KJ  19)  Cfr.  Capp.  Franc.  tom.  I,  p.  215,  c.  8;  Cap.  Aquisgr.  801—813,  l.  c.  p.  172, 
c.  16.  [K.J  20)  Cfr.  supra  n.  18.  et  infra  Conv.  ap.  Confluent.  860,  Adnuntiat.  Kar.  II.  lingua 
Romana  facta.  [K.J  21)  Cfr.  Boretius,  Beitrage  z.  CapitularienJcritik  p.  128.  [K.J  22)  Haec 
45  nota  confecta  est  ope  Cap.  Bonon.  811,  tom.  I,  p.  166,  c.  1.  et  Capp.  829,  siqwa  p.  7,  c.  7. 


72 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  205. 


86!.  205.  TILOTHARII,  HLUDOWICI  ET  KAROLI 
CONVENTUS  APUD  MARSNAM  SECUNDUS. 

•  851.  aestate. 

(Japitula  cum  adnuntiationibus  leguntur  in  codicibus:  1)  Haag.  1  fol.  24.  2)  Paris. 
4638  fol.  165.  3)  VaUicell.  iV.  21  fol.  18;  capitula  sine  adnuntiationibus  in  4)  Ber- 
tinianis  annalibus  ad  annutn  851.  recepit  etiam  Prudentms  (ed.  Waitz ,  p.  38  sqq.); 
item  recens  apographum  Vatic.  4982  fol.  75  capitula  1 — 8.  scrvavit. 

Codices  1.  2.  hanc  capitulorum  inscriptionem  capitulis  fere  aequalem  tradunt: 
Haec,  quae  secuntur,  capitula  acta  sunt  anno  DCCCLI.  incarnationis  dominicae, 
quando  tres  fratres  reges,  Hlotharius  scilicet,  Hludowicus  et  Karolus  secus  muni- 
cipium  Treiectum  penes  locum,  qui  dicitur  Marsna,  iterum  convenerunt  et  consultu 
episcoporum  et  ceterorum  fidelium  eadem  capitula  subscripserunt  manibus  propriis 
et  inter  se  ac  inter  fideles  suos  perpetuo  se  conservaturos  promiserunt.  Quae 
capitula  singulorum  in  populo  adnuntiationes  secuntur.  Prudentius  haec  verba 
capitulis  praemittit :  Hlotharius ,  Hludowicus  et  Karolus  apud  Marsnam  palatium 
conveniunt.  Ubi  etiam  fraterne  paucis  diebus  morati,  haec  communi  procerum  suorum 
consilio  atque  consensu  decernunt  propriorumque  nominum  monogrammatibus  con- 
firmant. 

Convcntus  Marsnensis  primus  concordiam  inter  fratres  anno  847.  minime  firma- 
verat,  ut  postea  quoque  Hlotharius  et  Karolus  sibi  invicem  infesti  per  biennium  existerent. 
Anno  denique  849.  ipsi  in  pacem  et  concordiam ,  ut  Prudentius  dicit,  redeunt,  et  Hlu- 
doivico  semper  pacifico  auctore  (Cfr.  Conventus  Sancti  Quintini  a.  857.  habitus,  c.  \) 
hunc  Marsncnsem  tractatum  ad  exemplum  primi  aestate  anni  851.  tres  fratres  statuunt. 
Capittda  a  regibus  cum  corum  X)rimoribus  delibcrata  et  subscripta  tum  in  conspectu 
popidi  relccta  sunt  praemissis  regum  ad  popidum  adnuntiationibus. 

(B.  II,  45;  P.  I,  408.; 

R  Ut  omnium  preteritorum  malorum  et  contrarietatum  et  supplantationum  ac 
malarum  machinationum  atqueb  molitionum1'  scu  nocumentorumc  in  invicem  actorum 
abolitio  ita  inter  nos  etd  apud  nosd  fiat  et  a  nostris  cordibus  penitus  avellatur  cum 
omni  malitia  et  rancore,  ut  nec  in  memoriam ,  ad  retributionem  dumtaxatb  mali  vel 
contrarietatis  atque1'  exprobrationisb  seu  improperii,  de  cetero  exinde  quiddam  veniat. 

2.  Utel  tanta,  Domino  cooperante,  inter  nos  verae  caritatis  benignitas  abhinc 
inantef  maneatg  de  corde  puro  et  conscientia  bona  et  fide  non  ficta  sine  dolo  et 
simulatione,  ut  nemo  suo  pari  suum  regnum  aut  suos  fideles  vel  quod  ad  salutem 
sive1'  prosperitatem  ac  honorem  regium  pertinet  discupiat  aut  forsconsiliet  aut  per 
occultos  susurrones  libenter  composita  mendacia  seu  detractiones  acceptet. 

3.  Utb~  unusquisque  fideliter  suum  parem,  ubicumque  necessitas  illi  fuerit  et 
ipse  potuerit,  aut  per  se  aut  per  filium  aut  per  fideles  suos  et  consilio  et  auxilio 
adiuvet,  ut  regnum,  fideles,  prosperitatem  atque  honorem  regium  debite  valeat  ob- 
tinere.    Et  veraciter  unusquisque  erga  alterum  certatim  demonstret,  quia  in  fratris 

;t)  Cap.  hic  et  infra  numeris  praefujit  4.  b)  om.  4.  c)  uocimentorum  2.  4.  d)  et  .  . .  nos 
om.  4.        e)  Ut  cum  2.        f)  semper  4.        g)  maneant  1.  2.        h)  et  4. 


1)  Cfr.  Conventus  antecedens  c.  1.  [K.] 


2)  lbidem  c.  2.  [K.J 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  205.  73 

sui  adversitate,  si  evenerit,  fraterno  modo  contristatur  et  in  prosperitate  illius  lae- 
tatur.  Et  talem  fidem,  sicut  inter  nos  modo  abhinc  in  ante  conservaturos  con- 
firmatum  habemus,  sic  unusquisque  infantibus  fratris  sui,  si  obierit,  qui  superfuerit 
conservabit3. 

5  4.  Et  quia  per  vagos  et  tyrannica1'  consuetudine b  inreverentes  homines  pax  et 

quies  regni  perturbari  solet,  volumus,  ut,  ad  quemcumque  nostrum  talis  venerit,  ut1 
de  his,  quae  egit,  rationem  et  iustitiam  subterfugerek  possit1,  nemo  ex  nobis  illum 
ad  aliud  recipiat  vel  retineat,  nisi  ut  ad  rectam  rationem  et  debitam  emendationem 
perducatur.  Et  si  rationem  rectam  subterfugerit,  omnes  in  commune,  in  cuius  regnum 
io  vcnerit,  illum  persequamur,  donec  aut  ad  rationem  perducatur  aut  de  regno  deleatur. 

5.  Similiter  et  de  eo  agendum  est,  qui  pro  aliquo  capitali  et  publico  crimine 
a  quolibet  episcopo  corripitur  velm  excommunicaturm '  aut  ante  excommunicationem 
crimen  faciens  regnum  et  regis  regimen"  mutat,  ne  debitam  poenitentiam  suscipiat 
aut  susceptam  legitime  peragat,  interdum  etiam  incestam  propinquam  suam  aut  sancti- 

15  monialem  vel  raptam  sive  adulteram,  quam  illic  ei  non  licebat  habere,  fugiens  secum 
ducit:  hic  talis,  cum  episcopus,  ad  cuius  curam  pertinebit5,  nobis  notum  fecerit,  dili- 
genter  perquiratur,  ne  morandi  vel  latendi  locum  in  regno  alicuius  nostrum  inveniat 
et  Dei  ac  nostros  fideles  suo  morbo  inficiat;  sed  a  nobis  vel  per  ministros  rei  publicae 
constringatur  et°,  ut  simul  cum  diabolica  praeda,  quam  secum  duxit,  ad  episcopum 

20  suum  redeat  et  de  quocumque  crimine  publico  debitam  poenitentiam  suscipiat  aut 
susceptam1'  legitime  peragat,  compellatur. 

6.  Ut  nostri  fideles,  unusquisque  in  suo  ordine  et  statu,  veraciter  sint  de  nobis 
securi,  quia  nullum  abhinc  inante  contra  legem  et  iustitiam  velb  auctoritatem  ac 
iustam  rationem  aut  damnabimus  aut  dehonorabimus  aut  opprimemus  vel  indebitis 

25  machinationibus  affligemus1',  et  illorum,  scilicet  veraciter  nobis  fidelium,  communi 
consilio  secundum  Dei  voluntatem  et  commune  salvamentum  ad  restitutionem  sanctae 
Dei  ecclesiae  et  statum  regni  et  ad  honorem  regium  atque  pacem  populi  commissi 
nobis  pertinenti  adsensum  praebebimus  in  hoc ,  ut  illi  non  solum  non  sint  nobis 
contradicentes  et  resistentes  ad  ista  exsequenda,  verum  etiam  sic  sint  nobis  fideles 

30  et  oboedientes  ac  veri  adiutores  atque  cooperatores  vero  consilio  et  sincero  auxilio 
ad  ista  peragenda,  quae  praemisimus,  sicut  per  rectum  unusquisque  in  suo  ordine 
et  statu  suo  principi  et  suob  seniori  esse  debet7. 

7.  Ut  sic  simul  coniuncti  et  nos  fratres  ad  invicem  et  nos  cum  fidelibus  nostris 
et  fideles  nostri  nobiscum  et  omnes  simul  cum  Deo  nos  reconiungamus,  et,  ut  nobis 

35  sit  propitius ,  illi  pro  devoto  munere  offeramus ,  ut  unusquisque  omnium  nostrum 
absque  suaq  propria  excusatione  vel  iustificatione  recognoscamus,  in  quibus  aut  sin- 
gillatim  aut  communiter  contra  illius  mandata  et  decreta  suorum  sanctorum  fecimus 
aut  consensimus  in  ordine  ecclesiastico  et  statu  regni,  et  per  singula  in  medium  illa 
producamus  et  nemo  nostrum  suo  aut  amico  aut  propinquo  vel  confoedcrato,  immo 

40  nec  sibi  saeculariter  parcat,  ut  spiritaliter  et  salubriter  parcere  possit;  quin,  sicut 
praemisimus  in  praecedenti  capitulo,  vero  consilio  et  sincero  auxilio  illa  in  commune 
certatim  emendare  totis  viribus  procuremus,  quam  citius  rationabiliter  poterimus. 

8.  Et  si  aliquis  de  subditis  in  quocumque  ordine  et  statu  de  Thac  convonientia 
exierit  aut  se  retraxerit  vel   huic  communi  decreto  contradixerit,    seniores  cum 

45  »)  et  4.       k)  non  add.  2.       1)  velit  4.       m)  vel  excom.  om.  2;  excom.  aut  om.  4.       n)  nomen  2. 

o)  ut  et  4.         p)  ut  add.  2.  4.         q)  om.  2. 

3)  Ibidem  c.  9.  [K.J  4)  Cfr.  Cap.  846,  supra  p.  66,  n.  2.  [K.J  5)  Id  est  episcopus, 
m  cuius  parrochia  crimen  commissum  est;  supra  n.  4.  [K.J  6)  Cfr.  Convenlus  prior,  adnuntiatio 
Karoli  c.  4,  supra  pill.  [K.J         7)  Cfr.  sacramentum  (idelitalis  tom.  I,  p.  101  sq.  [K.J 

LL.  CAPITULARIA  II.  10 


74 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  205. 


851.  veraciter  fidclibus  suis  haec  secundum  Dei  voluntatem  et  legem  ac  iustam  rationem, 
velit  aut  nolit  ille,  qui  divino  consilio  et  decreto  et  huic  convenientiae  resistens  et 
contradicens  fuerit,  exsequantur.  Et  si  aliquis  de  senioribus  de  hac  convenientia 
cxierit  aut  se  retraxerit  vel1'  huic  communi  decreto,  quod  absit,  contradixcritr,  cum 
plurcs  seniorum  nostrorum  fideles  et  regnorum  primores  in  unum  convenerint,  eorum,  5 
qui  haec  observaverint ,  seniorum  consilio  et  episcoporum  iudicio  ac  communi  con- 
sensu,  qualiter  de  eo,  qui  debite  admonitus  incorrigibilis  perseveraverit,  agendum  sit, 
favente  Domino  decernemuss. 

Et  ut  obnixius  suprascripta  capitula  a  nobis  auxiliante  Domino  inviolabiliter 
observentur  et  nos  illa  observaturos   certius   credatur1,  manibus  propriis  cademb  io 
subter  firniavimusu. 

Adnuntiatiov  Hlotharii. 
Volumus,  ut  vos  sapiatisw,  quid  noster  adventus  hic  fucrit.    Venimus  hic,  ut 
simul  adiuvante  Deo   cum  fidelibus  nostris  de  Dei  voluntate  et  statu  sanctae  ec- 
clesiae  ac  regni  et  communi  nostro  ac  vcstro  profcctu  consideraremus ,  sicut  et  fe-  15 
cimus;  et  gratias  Deo!   sumus  inde  sic  adunati  et  nos  ad  invicem  ct  cum  fidelibus 
nostris,  sicut  nos  recognoscimus,  quia  et  infra  regnum  et  extra  regnum  per  marcas  . 
nostras  nobis  est  necessarium. 

Adnuntiatiov  Hludowici. 
Sicut  meus  frater  vobisx  dicit,  magna  necessitas  est  nobis  et  isti  populo  chri-  20 
stiano,  qui  nobis  cst  a  Deo  commissus,  ut  nos  ad  invicem  sic  concordes  et  uniti 
simus,  quomodo  Dei  voluntas  est  et  verae  fraternitati  convenit.    Quod  usque  modo, 
postquam  Deus  istud  regnum  in  manus  nostras  post  patrcm  nostrum  misit,  per  omnia, 
sicut  necessitas  fuerat,  non  fuimus:  et  ideo  tanta  Deo  contraria  et  nobis  ac  vobis 
impcdimentosa  acciderunt.    Et  quia  modo  Domino  adiuvantc  sic  sumus  unanimes,  25 
sicut  per  rectum  esse  debemus,  sciatis,  quia  unusquisquc  nostrum  paratus  est,  ut 
suum  fratrem,  ubicumque  nccessitas  fuerit,  et  infra  patriam  et  foris  patriam  aut  per 
se  ipsum  aut  per  infantem  vel  fidcles  suos  et  consilio  et  auxilio  sic  adiuvet,  sicut 
frater  fratri  per  rectum  facere  debet. 

Adnuntiatiov  Karoli.  30 
Sciatis,  quia  et  nos  et  fideles  nostri  veraciter  recognoscimus,  quia  partim  nc- 
cessitate,  partim  indebita  voluntate,  sicut  meus  frater  Hludowicus  vobis  dixit,  multa 
acciderunt  in  isto  regno,  quae  nobis  necesse  non  fuerat.    Et  sciatis ,  quia  nunc, 
gratias  Deo!   adunati  sumus  et  nos  ad  invicem  et  cum  fidclibus  nostris,  ut  una  cum 
Dei  adiutorio,  quanto  melius  et  citius  rationabilitor  possumus,  procuremus,  qualiter,  35 
quae  neglecta  sunt,  emendata  fiant,  ut  et  Deus  sit  nobis  propitius  et  ecclesiasticus 
ordo  debitum  honorem  habeat  et  regni  nobis  commissi  prosperitas  proveniat  et  iste 
populus  christianus  pacem  habeat  et  vobis  lcx  et  iustitia  conservetur's  ct  vos  nobis, 
sicut  antecessores  vestri  nostris  antecessoribus  feccrunt,  debitum  honorem  ct  auxilium 
exhibeatis.    Et  qualiter  hoc  consideratum  et  veraciter  confirmatum  manibus  propriis  40 
habeamus,  hic  vobis  relegetur. 

Et  relecta  sunt  in  conspectu  totius  populi  suprascripta  capitula. 

r)  vel  .  . .  contradixerit  om.  4.  s)  decemetur  2.  t)  credatis  4.  u)  lieliqua  desunl  4. 

v)  Inscriptiones  hic  el  infra  om.  1.  2,  linea  tamen  itna  vacua  relicta.         w)  ut  add.  2.         x)  nobis  2. 


8)  Cfr.  Conventus  prior  c.  5,  supra  p.  60.  [K.J 


45 


CAPITULARIA  HLOTHAHII.  —  Nr.  200.  75 


20G.  HLOTHARII  ET  KAROLT  CONYEXTUS^ 
APUD  VALEXTIAXAS. 

853.  Nov. 

Traduntur  hacc  capitula  in  codicibus:  1)  Haag.  1  fol.  34  v.  2)  Paris.  4638  fol.  176v. 
5  3)  ValliccII,  C.  17  fol.  il.  4)  Vatic.  reg.  Christ.  291  fol.  106,  ipd  e&fttM  tantum 
capita  2.  3.  ffli  Hlothario  impcratorc  adnuntiata;  itcm  Icguntur  in  novo  apographo 
Vatic.  4982  fol.  100.  Codices  1  —  3.  praebcnt  inscriptionem:  De  his  capitulis.  quae 
subsecuntur,  adnuntiaverunt  populo  clomni  reges  Hlotharius  et  Karolus,  quando  in 
ipso  anno  incarnationis  Domini  (scilicet  850,  quo  leges  m  codicibus  antccedentes  pro- 
io  midgatae  sunt)  convenerunt  ad  Yalentianas  per  mensem  Novembrium. 

Conventus  autem  factus  est,  cum  Aquitani  a  Karolo  rcgc  defecissent  ct  Hludonicus 
ab  illis  auxilium  petihis  pararct  in  regnum  Karoli  invasionem  facere. 

Capitula  regum,  cum  Hlotharii ,  tum  Karoli  non  sunt  nisi  tamquam  ruhricae: 
ipsae  Hlotharii  constitutioncs  deperditae  esse  videntur,  Karoli  leges  servatae  sunt  in 
i5  Cap.  Silvac.  infra  edito.  (B.  II,  61 ;  P.  422 J 

Adnuntiatio  domni  Hlotharii. 

1.  De  missis  directis1  per  regnum,  ut  populus  pacem  et  iustitiam  habeat-. 
De  raptoribus.  de  praedatoribus,  de  latronibus  et  aliis  malefactoribus  et  de  omnibus 
iustitiis. 

20  2.   Ut  ubi  missatici  simul  venerint.  missi  simul  veniant.  et  si  de  uno  regno  in 

aliud  aut  de  uno  missatico  in  aliud  fugerint,  simul  eos  constringant-. 

3.  Ut  ubicumque  fugerint,  illuc  indiculus  transmittatur  '.  ut  comes  illos  di- 
stringat  aut  cum  alodea  1  aut  per  quodcumque  potest,  ut  illuc  reveniat  et  emendetb, 
ubi  malum  fecitc. 

4.  Ut  missis  commendetur,  ut  faciant  iustitias ;  et  si  non  fecerint,  quod  ipsi 
pergere  debeatis. 

5.  Ut  si  necessitas  alicui  fuerit.  omnes  sint  parati .  quomodo  invicem  vos 
adiuvetis  5. 

Sequitur  adnuntiatio  Karoli0. 
30  1.  De  adnuntiatione  episcopali  et  de  honore  sacerdotum''. 

2.  De  reaedificatione  ecclesiarum  et  de  nonis  ac  decimis0. 

3.  De  observatione  capitulorum  domni  Karoli  et  domni  Hludowici  de  ecclesiisG. 

4.  De  observatione  pacis'  et  cavenda  rapacitate  et  oppressione  rerum  ec- 
clesiasticarum  ac  pauperum. 

35  5.  Quod  nos  cum  consilio  fidelium  nostrorum  ordinare  volumus.  qualiter  honeste 

et  sine  indigentia  in  curte  nostra.  sicut  antecessores  nostri  fecerunt.  vivere  possimus'4. 

a)  alodo  2.        b)  emcnd.  nialuni,  quod  fec.  2.        c)  gloriosi  regis  ndJ.  2. 

1)  Cfr.  infra  Cap.  Silrac.  853,  c.  1.         2)  Cfr.  Conr.  ap.  Marsnam  I.  847,  supra  p.  69,  c.  7. 
3)  Cfr.  Cap.  Silrac.  c.  8.        4)  Mittens  in  bannum;  cfr.  Waitz  VG.  IV1,  p.  516;  Brunner  in  'Zeitschr. 
40  f.  RG:  tom.  XXIV,  germ.  Abt.,  p.  84  *q.         5)  Cap.  SOvae.  c.  10.         6)  Ibitlem  c.  2.         7)  Cfr. 
Conr.  ap.  Marsnam  II.  851,  supra  p.  73,  c.  4.         8)  Cfr.  Epistolu  synodi  Carisiucentts  ad  Hludou  icum 
regem  858,  BaJuzius,  tom.  II,  p.  115,  c.  14. 

10* 


76  CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  206.  207. 

853.  Et  comites  ac  ceteros  fideles  nostros  admonemus,  ut  ipsi  sic  suum  esse  et  vivere 
ordinent,  qualiter  propter  illorum  necessitatem  vicini  eorum  ac  pauperes  non  op- 
primantur9. 

6.  De  concordia  et  mutuo  adiutorio  episcopi  et  comitis  ad  iustitias  faciendas 
et  divinum  ministerium  exequendum  l0.  5 

7.  De  iustitiis  per  episcopos  et  missos  ac  comites  nostros  ind  regno  nostro 
studendis. 

8.  De  raptis  et  coniunctione  sanctimonialium  atque  propinquarum  seu  spon- 
sarum  aliorum6,  ut,  quod  in  preterito "  actum  est,  secundum  consilium  et  iudicium 
episcoporum  corrigatur  et  de  cetero  omnimodis  caveatur.  io 

9.  Quodsi  aliquid  per  necessitatem  in  ecclesiis  Deiri  aut  contra  aliquem 
fidelium  nostrorum  1  !  fecimus,  hoc,  quam  citius  potuerimus,  libentissime  emendabimus. 
Et  de  cetero,  si  aliquis  apud  nos  parem  suum  nocere  voluerit,  hoc  secundum  con- 
suetudinem  antecessorum  nostrorum  diffinire  volumus. 

10.  De  placito  nostro1'  et  de  communi  adiutorio  contra  Nortmannos 1;'  et  de  15 
conlocutione  nostra  fraterna. 

d)  de  2. 

9)  Cfr.  Cap.  Silvac.  c.  13.  10)  Cfr.  Admonitio  823—825,  tom.  I,  p.  305,  c.  12;  Cap.  miss. 
802,  l.  c.  p.  94,  c.  14.  11)  Conv.  ap.  Marsnam  II.  851,  supra  p.  73,  c.  5.  12)  Cfr.  Conr.  ap. 

Marsnam  I.  847,  swpra  p.  G9,  c.  4.  13)  Conr.  ap.  Marsnam  II.  851,  swpra  p.  73,  c.  (!.  14)  Silraci  20 
habendum;  cfr.  infra  Cap.  Silrac.  853.  15)  Ann.  Bertin.  ad  a.  853,  ed.  Waitz,  p.  42  sq.;  Diimmler, 

Ostfrdnk.  Beich  I"1,  p.  355. 


207.  HLOTHARII  ET  KAROLI  CONVENTUS 

LEODII  HABITUS. 

854.  Febr.  25 

Legitur  in  codicibus:  1)  Paris.  4638  fol.  184.  2)  Vatticcll.  N.  21  fol  29.  et 
3)  Vatic.  reg.  Christ.  291  fol.  106,  in  quo  exstant  Hlotharii  cajmt  3.  et  Karoll  ca- 
pita  1.  2.  valde  ahbrcviata;  iteni  in  recentiore  apographo  Vatic.  4982;  sacramentum  ctiam 
servatur  in  5)  cod.  Haag.  1  fol.  43,  in  quo  hoc  loco  nonnulla  folia  desunt.  Inscriptus 
est  in  codicibus:  Hae  sunt  adnuntiationes,  quas  Hlotharius  et  Karolus  apud  Leu-  30 
dicam  (Lilttich)  annuntiaverunt  anno  DCCCLIV.  Ad  eundem  annum  Prudmtms  in  An- 
nalibus  Bertinianis  (ed.  Waits,  p.  44j  hacc  refert:  Karolus  super  fratris  sui  Ludoici  fide 
suspectus,  ad  Lotharium  in  vico  Leutico  venit.  Ubi  diu  de  communi  amicitia  atque 
indissolubili  tractantes,  tandem  coram  omnibus  qui  aderant  identidem  super  sancta 
iurando  vicissim  firmaverunt,  commendatis  alternatim  filiis,  proceribus  et  regnis.  Reges  35 
ergo  convenerant,  ut  alter  alterum  adiuvaret  contra  Hludowictcm  fratrcm,  qui  frequenter 
praesenti  anno  ad  commune  colloquium  invitatus,  sed  aliquibus  impedimentis  prae- 
peditus  (c.  1.  Hlotharii  ct  Karoli)  Hludoivicum  filium  suum  magno  cum  excrcitu  in 
Aqu  itaniam  miserat. 

Cum  Hlotharius  scctmdum  diploma  quoddam  nwnasterio  Prumiensi  datum  25.  die  40 
mensis  Febr.  Leodii  esset  (Bbhmcr-Muhlbachcr  nr.  1130,),  rerisimile  est  cottoquium  eodem 
mense  esse  habitum  (cfr.  1.  c.  nr.  \  \1%b). 

(B.  II,  71;  P.  427J 


CAPITULARIA  HLOTHARII.  —  Nr.  207.  77 

Hlotharius  serenissimusa  imperator.  854. 

1 .  I^cire  volumus  vestram  omnium  fidelitatem ,  quia  frequenter  praesenti  anno 
dilectissimum  fratrem  nostrum  Illudowicum  invitavimus,  ut  commune  conloquium 
cum  fidelibus  nostris  haberemus  afque  cum  illis  de  Domini  voluntate,  quantum  ipse 

5  inspirare  vellet,  ac  de  sanctae  Dei  ecclesiae  utilitate  nostroque  ac  nostrorum  com- 
muni  profectub,  honore  et  necessitate  tractaremus  et  ordinaremus.  Sed  quia  prae- 
dictus  frater  noster  hactenus,  sicut  optaveramus ,  quibusdam  impedientibus  causis 
venire  distulit,  nos  illud  omittere  noluimus,  quin  utiliter  nos  coniungeremus. 

2.  Nunc  volumus  vos  certos  reddere  de  nostra  coniunctione,  quia  Christo  pro- 
io  pitio   secundum  Deum  ad  salutem  sanctae  Dei  ecclesiae  nostramque  ac  vestram 

communem  utilitatem  et  necessitatem  indissolubiliter  corde  et  opere  coniungere  nos 
volumus1,  ut  unum  simus  in  Christo  et  vos  unum  sitis  nobiscum. 

3.  Sapiatis,  quia  legem,  qualem  antecessores  nostri,  hoc  est  pater  et  avus 
noster,  vestris  antecessoribus  concesserunt  et  servaverunt,  nos  similiter  vobis  per- 

15  donamus  et  inviolabiliter  atque  incorrupte  et  praesentibus  et  futuris  temporibus  per 
omnia  volumus  observare2. 

Karolus  gloriosissimus  rex. 

1.  Hanc  siquidem  coniunctionem  facere  idcirco  usque  nunc  distulimus,  quia 
voluimus0,  ut  supradictus  frater  noster  nobiscum  pariter  conveniens  in  eadem  con- 

20  iunctione  se  nobis  associaret.  Sed  quia  ille  aliquibus  impedimentis  praepeditus  venire 
omisit,  nos  audita  perturbatione ,  quam  filius  eius  facere  conatur,  consociare  nos 
voluimus.  Sciatis  ergo,  quoniam  et  in  prosperis  et  in  adversis  simul  erimus;  nec 
poterit  nos  Deo  adiuvante  ullum  offendiculum  ab  ea  caritate  separare,  qua  fraternis 
vinculis  adstricti  sumus.    Sed  ubicumque  alterno  solatio  et  adiutorio  indiguerimus, 

25  quantum  Dominus  permiserit,  in  invicem  supportari  et  sustentari  cupimus,  atque  contra 
omnem  terrenum  inimicum  auxilium  in  alterutrum  ferre  volumus. 

2.  Si  autem  isdem  frater  noster,  sicut  optamus  et  ei  mandamus ,  hoc  agere 
distulerit,  nos  ita  coniuncti  sumus,  ut  unus  alteri  tale  praebeat  solatium  et  adiutorium 
quatenus,  ubicumque  necesse  fuerit,  amodo  et  deinceps,  sicut  praemisimus,  unusquis- 

30  que  regnum  sibi  divinitus  commissum  quiete  obtinere  possit.  Et  si  aliquis  pari  suo 
superstes  extiterit,  ipse,  qui  remanserit,  nepotes  suos  una  cum  regno  patris  sub  tui- 
tione  et  defensione  habeat,  ut  contra  adversantium  machinationes  auxiliante  Deo  ita 
muniti  existant,  qualiter  quieto  ordine  regnum  patris  obtinere  valeant. 

3.  Certissime  igitur  devotionem  vestram  scire  cupimus ,   quia  veraciter  nos 
35  recognoscimus  in  multis  Deum  offendisse  animosque  vestros  negligenter  molestasse; 

quae  videlicet  cuncta  ita  favente  Christo  pro  viribus  emendare  voti  habemus  ',  ut  et 
Deum  placare  et  vestrae  devotioni  satisfacere  possimus.  De  quibus  omnibus  certiores 
vos  reddere  curabimus,  cum  pluriores  nostri  fideles  convenerint,  aut  cum  praefatus 
frater  noster,  ut  ei  mandavimus,  venerit;  si  tamen  venire  voluerit,  quomodocumque 
40  vobis  amabilius  erit,  ita  ut  veraciter  cognoscatis  promissionem  nostram  omnimodis 
adtendere  et  plenissime  nos  observare  velle. 

4.  Ulud  praeterea  in  commune  vestra  et  omnium  comperiat  solertia,  quia  ideo 
vobis  in  hoc  sacro  loco  haec  sollicite  denuntiare  voluimus,  ut  noveritis  cuncta,  quae 
dicimus,  Domino  favente  sanctisque  eius  suffragantibus ,  in  quorum  praesentia  de- 

45  nuntiantur,  inviolabiliter  observaturos  nos  esse. 

a)  serenus  1.         b)  profecto  1.         c)  volumus  1. 

1)  Cfr.  Cunv.  ap.  Marmam  II.  851,  swpva  p.12,  c.  2.  2)  Conr.  ap.  Marsnam  II.  851 ,  ad- 

nnnt.  Karoii,  mpra  p.  74.         3/  Com:  up.  Mursnum  II.  851,  supra  p.12,  c.  3.         4)  Cfr.  Con- 
venlus  ap.  Valent.  c.  9,  supra  p.  76, 


78 


CAPITULARIA  HLOTHABIl,  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  207.  208. 


854.  Hoc  est  sacramentum,  quod  sibid  mutuo  iuraverunt. 

Ab  hodierna  die  et  deinceps ,  si  Hludowicus  frater  noster  illud  sacramentum, 
quod  contra  nos  iuratum  habet  ',  infregerit  vel  infringit  aut  filii  eius  ad  talem 
partem  regni,  quam  tue  contra  eum  acceptam  habes,  in  quantum  Dominus  posse 
dederit,  et  contra  ipsum  et  contra  filios  eius  ac  omnes,  qui  eam  tibi  auferre  voluerint  5 
absque  iusta  et  rationabili  occasione,  si  tu  expetieris ,  adiutorium  tibi  defenpionis 
praestabo.  Si  autem  ego  te  supervixero ,  filiis  tuis  talem  partem  regni ,  quam  tu 
contra  me  et  meum  fratrem  acceptam  habes,  non  auferam,  sed  consentiam.  Et  si 
ipsi  vel  fideles  illorum  expetierint  defensionis  adiutorium  contra  ipsum  fratrem 
nostrum  et  filios  eius  ac  omnes,  ut  eam  tenere  possint,  adiutorium,  in  quantum  potero1-,  io 
praestabo,  si  tu  aut  filii  tui  id  ipsum  adiutorium  mihi  praestaveritis  et  a  nobis  vos 
non  dissociaveritis. 

tl)  tres  fratres  Francorum  reges  add.  1.        e)  tua  1.        f)  potaero  1. 
5)  Cnnr.  ap.  Marsnam  II.  851,  adnunt.  Hludoiviei,  supra  r>.  74. 


208.  HLUDOWTCI  II.  CAPITULUM  ITALICUM» 
ORICINIS  INCERTAE. 

844—850? 

Lcgitur  capiiulum  tamquam  uUimum  in  codicc  Chisiano  F.  IV,  75  fol.  109.v  suh- 
nexum  Hhtdowici  Pii  et  Hlotharii  filii  eius  capitulis,  inscriptum:  Item  capitula  domno 
Loudowigi  regi  et  numcro  I.  numeratum;  finis  autem  capituli  in  hoc  codicc,  qui  in  20 
ipso  capite  exit,  omittitur.  Praeterea  cxstat  capitulum  in  Libro  Papicnsi,  in  quo  tam- 
quam  Hlotharii  caput  83.  (LL.  IV,  p.  555,)  recensetur  post  capitula  tom.  I,  p.  335.  sub 
numeris  3.  4.  edita.  Italicum  haud  dubie  est  et  argumento  simUe  Hlotharii  capitulis 
anno  825.  datis  et  l.  c.  p.  330  sq.,  c.  5.  11.  editis;  G.  H.  Perts  ipsum  respecta  inscriptione 
in  codicc  Chisiano  srrvata  Hludowico  II.  tribuit,  Italiae  regi  coronato  a.  844.  et  im-  25 
peratori  a.  850,  cui  opmioni  consentaneum  cst,  quod  Hludowici  II.  capitula  in  Libro 
Papiensi  sub  patris  eius  Hlotharii  nomine  recensentur.  Pro  certo  sane  haec  origo 
habcri  non  potest.  (B.  dcest;  P.  I,  388.,) 

Dca  hisb  personis,  qui  res  suas  ideo  in  alteram  personam  delegant,  ut  ad 
placitum  venire  non  conpellantur,  ut  mala,  que  facta  habent,  non  emendent  :  quodsi  30 
paruerit  ideo  eas  delegasse,  ne  iustitiam  facerent,  volumus,  ut  ipsae  res  in  bannum 
mittantur0,  quousque  illi,  qui  eas  habent,  auctorem  ad  placitum  adducant  et  isdem 
malefactor  iustitiam  faciat. 

a)  Et  cod.  C/tis.      b)  De  his,  qui  (pro  quidein)  codlcem  Chisianwn  praebere  dicit  G.  1T.  Pertz,  sed  falso; 
vox  qui  secundum  schedas  Pertzianas  deest  in  Chis.  ut  in  rell.  codd.  c)  In  hoc  rerbo  desinit  cod.  35 

Chis.  omissis  reliquis. 


/ 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  -  Nr.  209.  79 


209-211.  HLUDOWICI  II.  CAPITULARIA 
INTRA  ANNOS  845-850.  EDITA. 

Anno  855.  a.  d.  XIII.  Kal.  Aug.  Illudowicus  II.  imperator  Papiae  habuit  con- 
ventum,  ex  quo  capitula  infra  sub  nr.  214.  edita  cmisit.   Eidem  placito  A.  Boretius  vir 

5  cl.  in  libro  suo,  qui  inscribitur:  'Die  Capitidarien  im  LamjobardenrcicK  p.  166,  quem 
Bohmer - Muhlbacher  nr.  1167.  1168.  secutus  est,  capihdaria  infra  nr.  209  —  211.  nu- 
merata  attribuit.  Sed  fieri  non  potest,  quin  hacc  capihdaria  a.  855.  promulgata  sint. 
Nam,  quod  attinet  nr.  209.  210,  primum  quidcm  monendum  cst  cpiscopos  in  nr.  210.  IIlu- 
dowicum  regem  alloqui  ct  in  c.  4.  10.  14.  disciplinam,  maiestatem,  auctoritatem  regiam, 

io  non  imperialem.  vocari.  Huc  accedit,  quod  a.  855.  Andreas  patriarcha  Aquileiensis  iam 
mortuus  erat  et  Thcodemarus  iude  ab  a.  850.  sedcm  tenuit  (cfr.  Synod.  Pap.  850,  infra 
ur.  228,  inscript.).  Quibus  de  causis  haec  capitida  ante  a.  850,  priusquam  Illudowicus 
imperator  fieret  (Bolimcr-Muhlbachcr  ur.  1144«.,)  edita  esse  debcnt.  Cum  vero  minime 
constct,  quo  anno  Andreas  patriarcha  diem  supremum  obierit,  Iosephus  autcm  episcopus 

15  Eporediensis  secuudum  diploma  quoddam  (BoJimcr-Miihlbachcr  nr.  \()$8)  a.  845.  mense 
Octobri  nondum  honorc  et  nomine  archicapcllani  indutus  fuisse  videatur,  capitidaria 
ur.  209.  210.  fortasse  intra  illud  tcmporis  spatium  poncnda  sunt,  quod  est  intcr  menscm 
Octobrcm  anni  845.  ct  mensem  Aprilem  anni  850. 

Quac  capitidaria  scquitur  in  uno  codice  Guclfcrbijt.  intcrBlanlcenburg.  130.  capitidare 

20  illud,  infra  nr.  211,  quod  cquidem  cum  autcrioribus  coniungi  velim  (cfr.  Boretius  l.  c. 
p.  165j,  annis  tamen  845 — 850.  non  adnumerandum  est,  eum  in  c.  2.  Illudowici  auctoritas 
iam  imper ialis  nominetur.  Ex  capite  tcrtio  collato  cum  nr.  212,  c.  5.  ct  nr.  213,  c.  8,  quae 
capitularia  a.  850.  autumno  edita  sunt,  apparet  capitidare  nr.  211.  illis  anterius  esse. 
Nam  imperator,  cum  nr.  211,  c.  3.  vi  non  adhibita  pontes  restitui  velit,  nr.  212,  c.  5. 

25  'censurani'  pelit,  qua  homines  'totiens  commonitV  distringendi  sunt,  ct  nr.  213,  c.  8,  post- 
qaam  'saepe  auctoritate  monuit',  icrminum  statuit ,  ad  quem  pontes  rcstaurandi  sunt. 
Cum  igitur  Hludowicus  a.  850.  mcnse  Aprdi  impcrator  ficret,  capitida  nr.  212.213. 
autumno  eiusdem  auni  emitterentur,  capitulare  nr.lW.  intra  illud  spatium  tcmporis 
promidgatum  cst. 


-   209.  HLUDOWICI  II.  COMMONITORIUM 
EPISCOPIS  PAPIAE  TRADITUM. 

845—850. 

Legitur  in  uno  codice  Goth.  84  fol.  408 v  ct  editione  principi  Surii,  Concilia  general. 
et  prooiueial.  III,  p.  4S0  inscriptum :  Capitula,  quac  gloriosus  imperator  Hludowicus 
35  suis  episcopis  de  statu  sui  regni  considerare  precepit.    Sunt  autem  illa  cqpitula,  itt 
dicuut  cpiscopi  nr.  210,  c.  1,  commonitoriuni,  quod  Hludowicus  illis  post  exhortationem, 
qua  viva  voce  ad  episcopos  usus  fuerat,  ad  tractandum  ac  ipsi  renuntiandum  commisit. 
De  aetate  commouitorii  supra  dixi.  (B.  II,  349;  P.  A'd0.) 

De  conversationc  episcoporum,  presbyterorum  ct  ceterorum  clericorum;  dc 
40  doctrina  ct  prcdicatione  in  populo;    do  conscriptione  librorum;    de  restauratione 


80 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  209.  210. 


845—850.  aeclesiarum ;  de  ordinatione  plebium  et  xenodochiorum ;  de  monasteriis  virorum  seu 
feminarum,  quae  sccundum  regulam  sancti  Benedicti  vel  ea,  quae  secundum  canoni- 
cam  auctoritatem  disposita  esse  debent:  quicquid  in  prefatis  ordinibus  extra  ordinem 
est  aut  per  neglegentiam  prepositorum  aut  per  desidiam  subditorum,  vehementer 
cupio  scire,  et  secundum  Dei  voluntatem  vestrumquc  sanctum  consilium  sic  emendare  5 
desidero,  ut  in  conspectu  Dei  nec  ego  reprobus  sim  neque  vos  et  populus  mihi 
commissus  iram  suae  indignationis  incurrat.  Quomodo  autem  istud  rationabiliter 
quaesitum  et  inventum  perficiatur,  vobis  hoc  ad  tractandum  ac  nobis  renuntiandum 
committimus. 

De  minoribus  quoque  causis,  quaea  generaliter  omnes,  specialiter  aliquos  tan-  io 
gunt  et  indigent  emendatione,  volumus,  ut  post  haec  illas  quaeratis  et  ad  nostram 
notitiam  reducatis,  sicut  est  de  comitibus  et  corum  ministris,  si  iustitias  neglegunt 
aut  ipsas  vendunt;  si  sunt  rapaces  aut  aeclesiarum,  viduarum,  orfanorum  aut  pau- 
perum  oppressores ;  si  ad  predicationem  veniunt,  si  debitum  honorem  et  oboedientiam 
sacerdotibus  suis  impendunt ;  si  aliquas  novitates  aut  argumenta,  quae  ad  detrimcntum  15 
populi  pertinent,  agere  presumunt,  sicut  est  in  adquirendis  proprietatibus ',  aut  in- 
rationabiles  preces  ad  adiutoria  facienda2  sive  in  rcliquis  causis,  quae  ad  peccatum 
nostrum  pertinere  possunt  ac  populi  nostri. 

a)  om.  cod. 

1)  Cfr.  Capp.  Itcdica  tom.  I,  p.  220,  e.  21  (Capp.  c  canonibus  excerpta  813,  7.  c.  p.  174,  c.  22);  20 
Capp.  de  rebus  cxcrcital.  811,  l.  c.  p.  165,  c.  2.  3.        2)  Cfr.  Karoli  ad  Pippmum  epistola  800 — 810,  l.  c. 
p.  211;  Cap.  Pippmi  c.  790,  l.  c.  p.  201,  c.  13;  Cap.  Mantuan.  II.  787,  l.  c.  p.  197,  c.  (3;  Capp.  801—814, 
l.  c.  p.  144,  c.  2. 


210.  CAPITULA  EPISCOPORUM  PAPIAE 

EDITA. 

845—850. 

Traduntur  in  codicibus:  1)  Guelferbyt.  inter  Blankenburg.  130  fol.  1 28 v.  2)  Goth.  84 
fol.  408 v  et  apud  Surium,  Concilia  III,  p.  480.    Cod.  1.  hanc  inscriptionem  exhibet: 
Incipiunt  capitula  domni  Hludowici  imperatoris;  cod.  2.  ct  editio  princ:  Rescriptum 
consultationis  sive  exhortationis  episcoporum  ad  domnum  Hludowicum  imperatorem,  30 
quae  a  scribis  minus  recte  fictae  sunt  (cfr.  etiam  Boretius  l.  c.  p.  165J. 

Capitula  episcqporum  facta  sunt  in  synodo  Papiae  intra  annos  845—850.  (cfr. 
supra  p.  19)  habita  secundum  Hludowici  rcgis  exhortationem  atgue  commonitorium. 

(B.  II,  351;  P.  430.; 

Domino  glorioso3,  regi  Hludowico  pax  ct  vita,  salus  et  victoria  ministretur  a  35 
Deo  patre''  et  domino  nostro  Iesu  Christo. 

1.  Nos  quidem  in  Dei  nomine  Angilbertus  archiepiscopus1  et  Andreas  patriarcha2 
una  cum  Ioseph  archicapellano  ',  cum  ad  hanc  sanctam  synodum  in  urbe  regia  Ticina 
congregatam  venissemus,  replicavimus  eis  piam  exhortationem  vestram,  quac  viva 
voce  ad  nos  usi  fuistis  flagrantes  Spiritus  sancti  munere  et  ultra,  quam  huius  aetatis  40 

a)  gloriosissimo  2.         b)  om.  1.         c)  quam  2. 


1)  Mediolanensis. 


2)  Aquileiensis. 


3)  Episcopo  Dpwedicnsi. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  210.  81 

teneritudo  capere  potuisse  videretur,  totius  modestiae  et  gravitatis  atque  sapientiae  845— 850. 
sapore  conditam;   protulimus  etiam  et  coram  eis  relegi  fecimus  commonitorium  a 
vcstra  nobis  magnificcntia  traditum.    Quibus  auditis  omnes  unanimiter  pro  vestra 
indolc  omnipotenti  Deo  diutissime  gratias  egcrunt,  quia  populo  suo  tam  piissimum 
5  tamque'1  sapicntissimum0  principem  dedit,  qui  cuncta  ordinabiliterf  disponere  cupit. 

2.  Et  quoniam  religiosa  sollicitudo  vestra  primum  de  conversatione  episcoporum, 
presbytcrorum  ct  cetcrorum  clericorum  quacrcre  studuit,  nos  quoquc,  quiag  nec  aliterK 
mclius  fieri  potuit,  cundem  ordinem  servavimus1'.  Et  episcopum  quidcm  ita  con- 
versari  deberc  pronuntiamus,  ut  eius  vita  oninibus  rccte  vivendi  sit  norma;  pres- 

io  byteros  vero  et  clcricos  ita  vivere  oportet,  ut  subditac  plcbi  exemplo  suac  con- 
vcrsationis  proficiant.  At'  quidam  coepiscoporum  nostrorum,  qui  bonae  conversationis 
sibi  conscii  sunt,  palam  fateri  recusabant,  nc  sui  ipsorum  laudatores  vidercntur;  qui 
vero  neglcgentiam  suam  recognoscunt,  morc  humani  ingcnii  se  ipsos  accusare  vere- 
bantur:    iuxta  commonitioncm   tamen  vestram    diligentius   perscrutantcs  quosdam, 

15  qualcs  desideratis  qualesque  populi  Dei  pastores  et  rcctores  esse  decet,  invenimus ; 
quorumdam  vero  ncglegentiam  vel  erga  clericorum  suorumk  custodiam  atquc  doctrinam 
vel  erga  plebium  sollicitudinem  repperimus;  quibus  ut  aliquantulum  emendandi  spa- 
tium  tribuatis,  humilitcr  petimus.  Quodsi1  cito  delicta  non  correxcrint,  severiori 
sententiae  subiacebunt.    Caeterum  si  quislibet  laicorum  vel  clericorum  contra  epi- 

20  scopum  aut  alicuius  ordrnis  clericum  aliquid  queritur,  noverit  nos  paratos  essem  et 
legitimam  praebere  audientiam  et,  si  quid  perperam  gessissc  probati  fuerint,  debita 
animadversione  punire11. 

3.  Doctrina  vero  et  praedicatio  in  populum  partim  episcoporum  et  reliquorum 
sacerdotum,  partim  vero  populi  neglegentia  non,  sicut  nccessarium  est,  procuratur. 

2s  Et  saccrdotum  quidem  incuria  nullatenus  est  excusanda;  quidam  vero  laici,  et  maxime 
potentes  ac  nobiles,  quos  studiosius  ad  praedicationem  venire  oportebat,  iuxta  domos 
suas  basilicas  habent ',  in  quibus  divinum  audientes  officium  ad  maiores  ecclesias 
rarius  venire  consucrunt.  Et  dum  soli  affiicti  ct  pauperes  veniunt,  quid  aliud,  quam 
ut  pacienter  mala  ferant,  illis  praedicandum  est?   Si  autem  divites,  qui  pauperibus 

30  iniuriam  facere  soliti"  sunt,  venire  non  rennuerent,  illis1'  omnino  pracdicandum  esset, 
ut  a  rapinis  se  compescercntp  utque'1,  dumm  possunt,  clemosynis  peccata  sua  re- 
dimercnt,  ut  a  fluxu  rerum  temporalium  se  abstinerent.  Admonendi  sunt  igitur 
potentes,  ut  ad  maiores  ecclesias,  ubi  pracdicationem  audire  possint,  sepiusm  con- 
veniant,  ct  quantum  dono  omnipotentis  Dci  divitiis  ct  honoribus  caetcros  antecedunt, 

35  tanto  ad  audienda  praeccpta  conditoris  sui  alacrius  festinent.  Quidam  autem  comites 
et  vassi  dominici  presbyteros  et  caeteros  clericos  nostros,  quod  nec  episcopis  facere 
licet,  absque  nostra  licentia  recipiunt,  insupcr  etiam  ubicumque  ordinatos  et  quos- 
dam,  de  quibus  dubium  est,  utrum  consccrati  sint,  in  parroechiis  nostris  absque 
nostra  examinatione  missas  sibim  celebrare  faciunt ';  quod,  ne  ulterius  fiat,  omnimodis 

40  est  inhibendum. 

4.  Quare"1  in  ordinandis  plcbibus  sanctorumm  canonum  instituta0  serventur, 
et  pestiferae  ambitionis  vitium  radicitus  extirpeturr:  et  neque  ob  quorundam  pro- 
pinquitatem  nec  pro  alicuius  familiaritatis  gratia  ncquc,  quod  maxime  detestandum 

d)  quamque  2.  e)  sanctissimum  2.  f)  et  rationabiliter  add.  2.  g)  qui  regaliter  2. 

45  h)  servamus  2.  i)  et  2.  k)  que  add.  1.  1)  qui  si  2.  m)  om.  2.  n)  puniri  1.  o)  solliciti  1. 
p)  illis  . . .  compescerent  om.  2.        q)  ut  quia  1.        r)  exturpetur  2. 

4)  Cfr.  etiam  Episcoporum  relutio  829,  supra  p.  39,  c.  32.  5)  Stjnod.  Pap.  850,  infra 
nr.  228,  c.  18.  6)  Corpus  iur.  canon.  c.  20,  Dist.  LXIII,  ed.  Friedbcrg  tom.  I,  col.  240;  de  cuius 
origine  et  aetate  cfr.  Hinschius,  Kirchcnrecht  II,  p.  269,  n.  4. 

LL.  CAPITULARIA  II.  11 


82 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  210. 


845 -850.  est1",  propter  pecuniarum  acccptionem  indignus  quilibet  ordinetur.  Et  primum  qui- 
dem  ipsius  loci  presbytcri  vel  cactcri  clcrici  idoneum  sibi  rectorem  eligant,  deinde 
populi,  qui  ad  eandem  plebcm  aspicit,  scquatur  asscnsus.  Si  autem  in  ipsa  plebe 
talis  inveniri  non  potucrit,  qui  illud  opus  competenter  peragere  possit,  tunc  cpiscopus 
de  suis,  quem  idoneum  iudicaverit,  inibi  constituat.  Sane  removenda  est  quorundam  5 
laycorum  procacitass,  qui  hoc  solo  obtentu,  quod  ad  electionis  consortium  admittuntur, 
archiprcsbyteris  suis  dominari  praesumunt  et  quos  tamquam  patres  vencrari  de- 
buerant,  velut  subditos  contcmpnunt.  Hi  igitur  intra  proprii  iuris  terminos  sunt 
redigendi;  et  si  extraordinariam  dominationem  in  aecclesiis  cxercerc  praesumpserint, 
regia  sunt  disciplina  cohercendi.  iu 

5.  Hi*  vero,  qui  ad  gubernandas  plebcs  legitime  provecti  sunt,  nullatenus  a 
suis  episcopis  repellantur,  nisi  aut  alicuius  criminis  reatum  incidcrint  aut  easdein 
plebes  male  tractaverint.  Tollenda  est  enim  omnino  prava  consuetudo ,  quae  in  qui- 
busdam  locis  oriri  coepit:  quia  nonnulli  archiprcsbyteriu  vel  aliorum  titulorum  custodes, 
fruges  vel  alios  ecclesiarum  rcdditus  ad  proprias  domos  abducunt,  quidam  vero  ia 
aliorum  possessiones  conducunt,  ut  in  eis,  quae  ab  ccclesiis  suis  male  subtraxcrint, 
recondant ;  nonnulli  autem  laicorum  in  tantum  eorum  nequitiae  se  complices  faciunt, 
ut ,  quae  huiusmodi  transgrcssores  ab  ecclesia  subripuerint ,  ipsi  in  suis  domibus 
abscondant.  Tales  ergo  primum  a  suis  episcopis  corripiantur ;  quodsi  se  citius  cor- 
rigcre  noluerint,  tamquam  qui  ecclesiasticas  res  sacrilega  temeritate  tractaverunt,  20 
synodali  scntcntia  feriantur.  Laici  vero ,  qui  post  hanc  dcnuntiationem  socios  sc 
huius  expilationis  praebucrint,  tamquam  furti  reos  iudiciaria  coartabitv  auctoritas. 

6.  De  restauratione  ecclesiarum  illud  capitulum  sufficit,  quod  gloriosus  genitor 
vesterw  in  Olonna  constituit7;  sed  ut  observetur,  vestra  indiget  admonitione. 

7.  Similiter  et  de  xenodochiis,   sicut  in  eodem  kapitulari  continetur8,  ob-  25 
servandum  est. 

8.  De  monasteriis  autem  virorum  seu  feminarum,  quae  secundum  regulam 
sancti  Benedicti  vel  secundum  canonicam  auctoritatem  disposita  esse  debent,  quia 
inspiratio  omnipotcntis  Dei,  utm  crcdimus,  adx  hanc  inquisitionemx  cor  vestri  mo- 
deraminis  incitavit,  ipsi  gratias  referimus.  Nam  quod  iam  maxima  ex  parte  ordinem  30 
suum  amiserunt,  omnibus  est  manifestum ;  quae  ut  ad  pristinum  statum  reducantur, 
in  domini  et  genitoris  vestri  ac  vestra  gloriosa  dispositione  consistit. 

9.  Et  ea  quidem  monasteria,  quae  adhuc  statum  suum  retinent,  unumquemque 
episcoporum,  in  cuius  parroechia  constituta  sunt,  providere  oportct,  utrum  ordinem 
suum  teneant ;  qui  si  aliter  invcnerit,  una  cum  rectore  monasterii  corrigere  debebit.  35 
Quodsi  rectoris  monastcrii  principaliter  culpa  fucrit  et  se  suosque  subditos  ad  ad- 
monitionem  episcopi  sui  corrigere  dissimulaverity,  synodica  debet  auctoritatey  percelli. 

10.  Quidam  autem  episcopi  et  rectores  monasteriorum  res  ecclesiarum  suarum 
subtractas  et  aliis  personis  in  beneficium  largitas  esse  queruntur',  et  ideo  ecclesia- 
sticas  utilitates  se  nequaquam  implere  posse  dicunt;  quae  ut  restituantur,  vestram  40 
regiam  maiestatem  imploramus  humilitcr  admonentes,  quia,  si  hi,  qui  eas  pro  ani- 
marum  suarum  remedio  ecclesiis  contulerunt,  praemium  merentur,  sine  dubio  dampna- 
tione  digni  sunt,  qui  eas  subtrahere  moliuntur. 

11.  In  sacris  canonibus10  praefixum  est,  ut  decimae  iuxta  episcopi  dispositionem 
distribuantur ;  quidam  autem  laici,  qui  vel  in  propriis  vel  in  bencficiis  suas  habent  45 

s)  procastitas  1.        t)  si  2.        u)  arehiepiscopi  1.        v)  coartabat  2.       w)  noster  1.       x)  acl  . .  . 
inquisitionem  orn.  2.        y)  dissimulaverit  . . .  auetoritate  om.  1. 


7)  Cap.  OUmn.  eccles.  I,  825,  torn.  I,  p.  327,  c.  8.         8)  Cap.  II,  l.  c.  p.  328,  c.  4.         9)  Cfr. 
Synod.  ad  Theod.  oillam  844,  mfra  nr.  227,  c.  4.  10)  Decreta  Gelasii  c.  27,  Mansi  VIII,  col.  45. 


I 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  210.  211.  83 

basilicas,  contempta  episcopi  dispositione  non  ad  ecclesias,  ubi  baptismum  et  prae-  845— 850. 
dicationem  etz  manus  impositionem  et  alia  Christi  sacramenta  percipiunt,  decimas 
suas  dant,  set  vel  propriis  basilicis  vel  suis  clericis  pro  suo  libitu  tribuunt11.  Quod 
omnimodis  divinae  legi  et  sacris  canonibus  constat  esse  contrarium :  unde  vestram 
5  potestatem,  ut  eos  corrigatis,  expetimus. 

12.  Sacra  docet  auctoritas,  ut  publice  peccantes  publicae  poenitentiae  subician- 
tur12.  Inveniuntur  autem  quidam,  qui  incesta  matrimonia  contraxerunt  et  vel  pro- 
ximis  suis  vel  Deo  sacratisa  mulieribus  copulati  sunt,  quidam  etiam  publiceb  ho- 
micidia  vel  alia  crimina  perpetrarunt;  quos  ut  episcopib  publicae  possint  poenitentiae 

io  subiugare,  petimus,  ut  comitum  vestrorum  auxilio  fulciantur 13. 

13.  Quosdam  ministros  comitum  propter  frequentia  placita  pauperiorem  po- 
pulum  nimis  affligere  comperimus;  unde  maiestatem  vestram  obsecramus,  ut  capitu- 
lare  avi  vestri  de  hac  re14  observare  praecipiatis. 

14.  De  comitibus  vero,  de  quorum  vita  et  actibus  a  nobis  quaerere  voluit 
15  sublimitas  vestra,  quosdam  tales  esse  scimus ,  quales  Dei  ministros  et  vestrae  rei 

publicae  provisores  esse  decet;  nonnulli  autem ,  ut  se  suosque  ministros  corrigant, 
vestra  admonitione  indigent,  quibus  tamen,  similiter2  ut  episcopis0  u\  aliquantulum 
emendandi  spatium  tribuatis,  exposcimus.    Qui  si  se  citius  corrigere  noluerint,  regia 
sunt  auctoritate  reprimendi. 
20  15.   Statuimus  etiam,  ne  episcopi,  quando  pro  confirmando  populo  parroechias 

circumeunt,  archipresbyteros  suos  gravent"',  ut  huiusmodi  dispensa  contenti  sint: 
panes  C,  frischingas'1  IV,  vinum  sextaria  L,  pullos  X,  ova  L,  agnum  I,  por- 
cellum  I,  annonam  ad  caballos  modiosVI,  foenum  carradas  III,  mel,  oleum,  cera, 
quod  sufficit. 

20  16°.  Petimus  etiam,  ut  emunitates  progenitorum  vestrorum  ita  conservare  prae- 

cipiatis,  sicut  a  glorioso  genitore  vestro  in  Olonna 1 '  constitutum  est. 

17e.  Per  singulas  parroechias  eas  festivitates  populus  observare  studeat,  quas 

proprius  eorum  episcopus  venerari  praedicaverit,  ita  utc  neque  illas  neglegant,  quas 

sacerdotes  colere  monuerint,  neque  inani  superstitione  eas  celebrare  praesumant, 
30  quae  nequaquam  sunt  observandae.    Si  vero  aliqui  inventi  fuerint,  qui  sacerdotibus 

obtemperare  noluerint,  per  ministros   rei  publicae  distringantur  et  satisfactionem 

poenitentiae,  quam  presbyteri  imposuerint,  subire  cogantur. 

z)  om.  2.  a)  sacris  2.  b)  publice  .  . .  episcopi  om.  2.         c)  om.  1.  d)  friskingas  2. 

e)  Oum  antecedenti  capite  15.  tamquam  in  unnm  coniunctum  iu  cod.  2. 

85  11)  Cfr.  etiam  Synod.  Pap.  850,  mfra  nr.  228,  c.  17.       12)  Cfr.  Hloth.  Cap.  846,  supra  p.  66,  n.  2. 

13)  Conr.  ap.  Valcntianas  853,  supra  p.  76,  c.  6.  14)  Cap.  Wormat.  829,  snpra  p.  19,  c.  5,  rel  Cap. 
miss.  819,  tom.  I,  p.  290,  c.  14.  15)  •Supra  c.  2.  10)  Cfr.  Episcoporum  relatio  829,  supra  p.  32,  c.  8. 
17)  Cap.  Olonn.  I,  825,  tom.  I,  p.  326,  c.  2. 


211.  HLUDOWICI  H.  CAPITULARE. 

850. 

Tnscriptum:  Institutio  domni  Hludowici  impcratoris  legittw  in  nno  codicc  Gucl- 
ferbyt.  inter  Blankenburg.  130  fol.  fere  131. 

Ex  ca/pitulis  1.2.  apparet  capitulare  nostrwn  editum  rssc,  ut  statuta  episcqporum, 
quae  ex  placito  vel  synodo  Papiensi  845  —850.  prodissent,  mta   fierent.  Aetatem 

11* 


84 


CAPITULAEIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  211.  212. 


850.  capitularis  supra  p.  79  indicavi;  quo  vero  loco  et  quo  mense  promulgatum  sit,  incertum 
relinquo.  (B.  deest;  P.  434.,) 

1.  Volumus,  ut  unusquisque  pro  temporis  consistentia  et  ministerii  sui  con- 
gruentia  iustitias  procurare  decertent:  et  subditos  non  solum  commoneant,  sed  etiam 
procurare  compellant.  Constituimus  et  modis  omnibus  monemus,  ut  in  aecclesiasticis  5 
ministeriis,  iuxta  quod  preterito  sancti  patres  in  nostro  placito 1  invenerunt,  unus- 
quisque  servare  studeat  et  preterito  neglecta  celeriter  emendet.  Et  restauratioa 
eclesiarum  baptismalium  iuxta  antiquam  consuetudinem  perficiatur2. 

2.  De  decimis,  sicut  supra  dicto  placito1  inventum  est,  quicumque  neglexerit, 
canonico  iudicio  corrigatur;  et  qui  in  hoc  aliquid  contrasteterit,  sciat  se  nostra  im-  10 
periali  auctoritate  emendandum4.    Iudices  namque  commoneantur  Det  timorem  ante 
oculos  habere,  et  pro  nulla  persona  iustitiam  immutare  audeant,  sed  quod  verum 
est,  iustissime  perquirant  et  veraciter  iudicent. 

3.  Pontes  enim,  ubicumque  consueti  sunt,  permaxime  Ticinensis,  restaurentur'; 
et  ubicumque  non  consueti  necessarii  sunt,  construantur.    Navigia  in  consuetis  locis  15 
preparata  consistant'',  et  ne  transeuntes  gravent,  commonendi  sunt. 

a)  ita  correxit  Pertz;  restaurandis  c. 

1)  Supra  Capp.  episcoporum  850.  2)  Ibiclem  c.  6.  3)  Ibidem  c.  11.  4)  Cfr.  Cap. 
Mantuan.  II,  787,  tom.  1,  p.  197,  e.  8.  5)  Cfr.  Cap.  miss.  Pap.  832,  supra  p.  05,  c.  13.  G)  Cfr.  Pippini 
Cap.  Pap.  787,  tom.  I,  p.  199,  c.  9.  20 


212.  213.  CAPITULARIA  A.  850.  EXEUNTE 

PAPIAE  FACTA. 

Anno  850.  exetmte  synodo  episcoporum  fmita,  cuius  acta  infra  sub  nr.  228.  se- 
quuntur,  Hludowicum  imperatorem  Papiae  capitula  quoque  mundana  promulgasse  in- 
scripfio  nr.  213.  docet.  Quod  capitulare  artissimc  cohaeret  cum  capitulis  infra  nr.  212.  25 
editis,  quibus  imperator  de  statu  regni  consilium  comitum  quacsivit  (c.  1.7.  9^.  Omnia 
cnim  capitula  exceptis  4.  0.  10.  in  Capitulari  repetuntur,  ita  ut  Capitidare  confectum 
sit  auditis  sane  responsis  comitum  ad  imperatoris  proposita  datis.  Cum  vero  Capitulare 
a.  850.  cxeunte  factum  sit,  capitula  quoque  eodem  fere  tempore  vel  paulo  ante  comitihus 
esse  proposita  verisimile  est.  30 

212.  CAPITULA  COMITIBUS  PAPIAE  AB 
HLUDOWICO  II.  PROPOSITA. 

850.  exeunte. 

Exstant  in  uno  codice  Gothano  84  fol.  41 2 v.  (B.  desunt;  P.  405.,) 

Cap.  1.  Ut1  aperte  depredationes,  quae  fiunt  adversus  eos,  qui  Romam  oratio-  36 
nis  causa,  eosque,  qui  vel  ad  mercatum  aut  ad  alias  utilitates  suas  proficiscuntur, 
quemadmodum  conprimantur,  ne  fiant  ulterius,  comitum  nostrorum  consilium  quaerimus. 

1)  Cfr.  Cap.  insequens  c.  1. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  212.  85 

Cap.  2.  Potentes2  autem,  ne  circa  domos ,  in  quibus  habitant,  oppressiones  850. 
exerceant,  quibus  pauperes  afliguntur,  quia  solent  cum  suis  caballis  ac  reliquis 
animalibus  inter  reliquas  violentias  aliorum  prata  decerpere,  nihilhominus  autem  et 
hiemis  tempore  occasione  nutriendorum  equorum  illos  affligunt:  per  eos  etiam  scire 
r,  volumus,  qualiter  hoc  emendandum  sit. 

Cap.  3.  Quando  ad  palatium'  vel  ad  alia  locaa  potentes  properant  et  in  ex- 
poscendis  hospitiis  pauperes  adgravant,  inquirere  placet,  qualiter  haec  oppressio 
fieri  desinat. 

Cap.  4.   Purta  quoque,  quae  crebro  longe  lateque  per  Italiam  fiunt,  quo  studio 
io  reprimantur,  inquirimus. 

Cap.  5.  Et '  hoc  scire  volumus,  qua  censura  rcdarguendi  sunt  illi,  qui  pontem 
Tycynensem  totiens  a  nobis  commoniti5  facere  neglexerunt,  et  ut  non  solum  ille,  sed 
omnesa  Italiae  pontes ,  qui  emendatione  indigent,  qualiter  ad  statum  antiquitatis 
revocentur. 

15  Cap.  6.  Naves  autem,  quae  propter  custodiam  littoris  per  mare  sunt  antiquitus0 

ordinatae  ad  precavendas  adversariorum  insidias,  qualiter  secundum  ordinem  eundem 
reparatae  fiant,  oportune  consulimus,  quoniam  hac  desidia  non  modica  ex  parte  po- 
pulus  noster  inimicorum  insidias  sustinet. 

Cap.  7.  Qualiter7  autem  palatia  nostra,  quae  longa  vetustate  vel  neglegentia 

M  sunt  obsoleta,  reparentur  atque  reficiantur,  comitum  nostrorum  consultus  inquiritur. 
Cap.  8.  Et*  ut  status  rei  publicae  nostrae  in  hoc  non  videatur  infirmari,  dicant 
nobis,  si  conveniens  sit,  ut  unusquisque  comes  domos  a  nobis  susceptas  bene  pre- 
visas  et  emendata»  habcat  aut,  si  quae  indigent  emendatione,  statum  pristinae  so- 
liditatis  suscipere  congruum  videatur. 

25  Cap.  9.  Qualiter  autem  missi  domni  ac  genitoris  nostri  ac  nostri  vel  apostolici 

debito  suscipiantur  honore,  dicendum  est;  atque  ad  nostram  notitiam  per  comites 
nostros  volumus  perveniri,  de  quibus  rebus  aut  facultatibus  huiuscemodi  sumptus  et 
apparatus  legationi  designatae  delegatus  sumebatur  antiquitus  aut  a  quibus  personis 
exigebantur  parvareda,  ut  et  nostro  tempore  idem  ordo  servetur  nec  ad  alias  res  aut 

30  personas  usus  iste  retorqueatur11. 

Cap.  10.  Hoc  etiam  audire  desideramus,  si  in  iuditio  comitum  prius  miserorum 
causae,  id  est  viduarum,  pupillorum  ceterorumque  pauperum  quaerimoniae  ter- 
minandae  sint,  ac  deinde  potentiorum10;  quodsi  ab  aliquo  tales  Christi  pauperes 
sunt  despecti,  qualiter  hoc  emendare  velint,  inquirentibus  nobis  insinuentb. 

35  a)  ita  corr.  Pertz;  onmis  in  loco  raso.         b)  insiiuiet  c. 

2)  Ibidem  c.  5.  3)  Tbidetn  c.  4.  4)  Ibidem  c.  8.  f>)  Cfr.  Cap.  anteced.  c.  3.  6)  Cfr. 
Waitz,  VG.  IV1,  p.  CHJ  ggf.  7)  Cap.  inseq.  c.  6.  8)  Ibidem  c.  7.  9)  Ibidem  c.  9.  10)  Cfr. 
Capp.  legib.  add.  818.  819,  tom.  I,  p.  281,  c.  3,-  Ccmc.  Verti.  755,  f.  c.  p.  37,  c.  23. 


213.  HLUDOWIOI  H  OAPITULARE  PAPIENSE. 

850.  cxcunte. 

Primo  editum  a  Canisio  in  Lectionibm  antiquioribus  t<>m.  V,  2,  p.  683.  cx  codiee 
SangaUensi,  qui  exiit  in  medium  c.  b,  traditur  hodie  in  wno  godice  GothanoSA  fol.  4 1 2. 
De  actatc  capitularis  supra  p.  84.  dicci.  (B.  II,  345;  P.  405.^) 


86 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  213. 


850.  Dea   rebus  vero   saecularibus   haec    statuit  piissimus   imperator  Hlu- 
dowicus,  quae  gloriosi  quoque  genitoris  eius  Hlotharii  serenissimi 
augusti  auctoritate  firmata  sunta. 

Cap.  1.  Perventum  est  ad  nos,  quod  eos,  qui  Romam  orationis  causa  pergunt 
vel  qui  negotiandi  gratia  per  regnum  nostrum  discurrunt,  collecti  latrones  diripiant 
eosque  aliquotiens  vulnerent  vel  occidant  et  eorum  bona  diripiant.  Ideo  volumus, 
ut  comites  nostri  eorumque  sculdassi  adiunctis  secum  vassallis  episcoporum ,  si  ne- 
cessitas  fuerit1,  ubicumque  tales  audierintb.  studiosissime  perquirant  etc  eos  capiant 
atque  distringant.  Et  si  huius  criminis  reos  invenerint,  poenas  in  legibus  positas- 
erga  eos  absque  ulla  neglegentia  exsequantur,  ut  ab  his  malefactoribus  regnum 
nostrum  purgetur  et  qui  in  nostra  fiducia3  huc  veniunt,  sive  orationis  seu  negotiandi 
gratia4,  salvi  esse  possint.  Sciat  autem  unusquisque  fidelium  nostrorum,  quia  qui- 
cumque  comes  vel  quilibet  publicus  minister  huiusmodi  malefactoribus  aut  adsensum 
prebuerit  aut  eos  persequi  neglexerit,  nostrae  indignationis  motum  sentiet  et  proprio 
honore  privabitur. 

Cap.  2.  Sed  et  comperimus ,  quia  ex  diversis  locis  huiusmodi  noxii  homines 
inter  sed  conspirent  et  diversos  comitatus  circumeuntes  praedas  et  rapinas  per  villas 
seu  et  per  vias  vel  per  silvas  faciant  et  innocentes  homines  depraedentur  et  spolient: 
et  hi  quoque  similiter  volumus,  ut  diligenti  studio  perquisiti  capiantur  et  distringan- 
tur.  Et  si  obnoxii  huius  sceleris  inventi  fuerint,  legalibus  poenis0  absque  ulla 
dilatione  subiganture,  ut  huiusmodi  inquietudo  et  iniusta  direptio  a  populo  nostro 
auferatur  et  liceat  omnibus  sub  nostra  ditione  degentibus  cum  salvatione  et  pace 
vivere,  ut  ordo  rei  publicae  secundum  iustam  administrationem  provisusf,  salvus  et 
quietus  permaneat. 

Cap.  3.  Audivimus  quoque,  quod  quidam  domos  et  possessiones  habentes  con- 
cilient  sibi  atque  consotient  latrones  aliunde  venientes  eosque  occulte  foveant  et 
solatium  dent  ad  tale  facinus  perpetrandum,  ut,  quicquid  ipsi  ex  pernitioso  opere 
adquisierint,  cum  eis  parciantur.  Quod  genus  malefactorum  pessimum  iudicamus, 
quia  non  solum  ipsi  mala  peragunt,  sed  etiam  aliorum  opere  et  officio  ad  scelera 
utuntur.  Ubicumque  igitur  in  tali  suspitione  quilibet  venerit  et  rumor  in  populo 
dispersus  fuerit,  quod  haec  facinora  exerceat,  si  adhuc  propalatum  non  est,  cum 
duodecim  se  expurget:  si  autem  iam  in  aliquo  manifestus  aut  deprehensus  est,  statim 
capiatur  et  distringatur  et  dampnationem  legibus  prefixam  sustineat(i.  Ubicumque 
vero  sive  manentes  seu  vagantes  latrones  comprehendere  publici  muneris  administra- 
tor  voluerit  et  ille  se  defensare  conatus  fuerit,  si  inter  haec  forte  eundem  latronem 
occidi  contigerit,  nulla  is,  qui  eum  occidit,  damnatione  multetur  neque  ullas  inimici- 
cias  a  parentibus  autg  persecutionem  ab  ullo  eius  amico  vel  propinquo  sustineat'. 
Et  si  aliquis  eius  senior  aut  propinquus  propter  hoc  vindictam  facere  conatus  fuerit 
et  iudex  publicus  eum  compescere  non  potuerit,  per  fideiussores  idoneos  talis  per- 
sona  ad  nostram  deducatur  presentiam ,  ut  compliccs  et  fautores  sceleratorum  nostra 

:i)  Haec  in  codice  Sangallensi  apud  Canisium  exstant.  b)  fuerint  Can.  c)  ut  Can.  d)  om.  c. 
e)  subiciantur  Can.        f)  prorsus  Can.        g)  ullam  add.  Can. 

1)  Cfr.VituHhid.cb3,  SS.  II,  j>.  G39:  ubi  eorum  (sc.  latronum)  maior  vis  incubuerat.  2)  Cfi: 
Pippini  Cap.  782—780,  tom.  I,  p.  193,  e.  10.  3)  id  est:  sub  nostra  defensione.  4)  Cfr.  Alcuini 
cjjist.  wr.  57,  Jaffe,  Biblioth.  rer.  Germanic.  VI,  p.  287  .•  Form.  imper.  nr.  37,  LL.  Formuhte  p.  314. 
5)  Cfr.  Cap.  EaristaU.  779,  tom.  I,  p.  49,  c.  12.  6)  Cfr.  Capp.  803—813,  /.  c.  p.  156,  c.  2.  7)  Cfr. 
Capp.  Maliea  l.  c.  p.  217,  c.  7. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  -  Nr.  213.  87 

animadversione  flectantui'1'.   Ubicumque  autern  fama  est  tales  habitare,  inquisitio  per  850. 
sacramentum  per  omnem  populum  circa  manentem  fiat8;  et  cuiuscumquc  gentis  aut 
conditionis  fuerint,  per  quos  hoc  inquiri  mclius  potuerit,  iusiurandum  dare,  cum  a 
comite  conventus  fuerit,  recusandi  non  habeat  potestatem". 
5  Cap.  4.  Sed  et  hoc  pervcnit  ad  notitiam  nostram ,  quod ,  quando  potentes  et 

honorati,  sivc  ecclesiastici  ordinis  sive  sccularis,  ad  nos  veniunt,  a  populo,  in  quorum 
domibus  mansiones  accipiunt,  suis  usibus  suorumquc  equorum  nccessaria  per  vim 
tollant  et  hac  occasione  populus  noster  affligatur.  Idcirco  precipimus,  ut  omnis 
fidelis  noster,   quicumque   ad   nostram   prescntiam   propcrat,   nihil  in  veniendo  aut 

iu  rcvertcndo  ab  aliquo  violcntcr  tollat10,  set  suis  hominibus  et  equis,  nisi  forte  ab 
amicis  stipcndia  acciperit,  ab  hospitibus  suis  precio  iusto "  comparct.  Nam  qui- 
cumque  huius  mali  famam  habuerit,  cum  ad  nos  venerit,  veracem  hominem  volumus 
ut  det.  qui  pro  suis  omnibus  iuret  nihil  eos  in  itinere  tulisse.  Et  si  forte  in  aliquo 
se  suosque  obnoxios  recognoscit,  donet  idoneum  homincm ,  qui  iuret  ct  cuncta  re- 

15  stituat  his,  quibus  abstulisse  visus  est. 

Cap.  5.  Hoc  etiam  multorum  qucrcllis  ad  nos  delatum  est,  quod  potentes  et 
honorati  viri  in  locis,  quibus  conversantur,  minorem  populum  depopulentur  ct  op- 
primant  et  eorum  prata  depascant,  mansiones  ctiam  contra  voluntatem  privatorum 
hominum  sive  pauperum  in  eorum  domibus  suis'  hominibus  disperciant  eisque  per 

20  vim  quaclibct  tollant.  Unde  precipimus,  ut  hoc  ulterius  non  fiat,  sed  unusquisque 
honoratus  nostcr  se  suosque  ex  suo  pascat.  Et  si  dc  loco  ad  locum  migrat,  cum 
summa  pace  transeat  et  ncquc  in  mancndo  neque  in  itcr  agendo  onerosus  et  damno- 
sus  aliis  cxistat.  Et  hoc  sciant  omnes,  quia,  quicumque  dcinccps  hoc  transgredi 
presumpscrit,  nostrae  indignationis  motum  sustincbit  et  proprio  honore  carcbit. 

25  Cap.  6.  Quia  corum  desidia  ct  neglegentia,  qui  palatia  nostra  sccundum  an- 

tiquam  consuetudinem  restaurare  debucrant,  in  magno  squalore  et  neglegentia  sunt, 
et  ad  ruinam  poene  pervencrint,  precipimus,  ut  absque  dilatione  restaurentur '-,  et 
quicumquc  inde  neglegcns  fuerit,  sciat,  quia  nostra  iussione  tamdiu  ibi  residebit, 
quousque,  quod  neglexerit,  pleniter  rccuperatum  habeat. 

30  Cap.  7.  Certissime  cognovimus,  quia  publicac  domus,  quae  in  singulis  civitati- 

bus  ad  ornatum  nostrae  rei  publice  antiquitus  constructae  fuerant,  eorum  desidia, 
quibus ' !  commissae  sunt,  ad  lapsum  et  ruinam  poene  pcrvenerint ;  undc  iubemus, 
ut  protinus  restaurcntur  et  ad  priorem  statum  recupcrentur 12 ,  quatinus  nostris 
usibus  et  externarum  gentium  legationibus ,  quae  ad  nos  veniunt,  satis  congrua  et 

sr.  dccora  fiant 1 '. 

Cap.  8.  Sepe1:'  nostra  auctoritatc  monuimus,  ut  Tycinensis  pons  secundum 
antiquam  dispositioncm  rcstauraretur,  sed  hactcnus  ab  aliquibus  neglectum  cst;  undc 
precipimus,  ut,  quicumquc  in  Kalcndas  Marcias  portionem  suam  plcnitcr  rcstauratam 
non  habucrit,  tamdiu  ibi  ipse  sedeat,  quousque  perfectissimc  consummatam  habeat. 
40  Per  singulas  quoque  provincias  supcr  quaelibet  flumina,  ubi  antiqua  consuctudine 
pontes  ficri  solitik  sunt"',  instanter  volumus,  ut  restaurentur ;  et  si  alicubi  aliquis 

h)  plectantur  Can.         i)  Hic  finis  ed.  Can.         k)  soluti  c. 

8)  Ctqyp.  829,  supra  p.  8,  Z.  17  sqq.;  Pippini  Cap.  800—810,  tom.  I,  p.2()H,  c.  3;  eiusd.  Cap. 
782-  786,  l.  c.  p.  192,  c.  8.  -  Cfr.  Dove  in  'Z.  f.  KR.'  IV,  p.  36;  Brunner  in  Z.  f.  RG.'  XI,  p.  317. 
45  9)  Cfr.  Widonis  Cap.  letjib.  add,  891,  infra  nr.  224,  c.  2.  10)  Cfr.  Pippini  Cup.  Pap.  787,  tom.  I, 

p.  198,  c.  4.  11)  Cfr.  Capp.  Pap.  865,  infra  p.  92,  c.  5  12)  Cfr.  Hloth.  Cnp.  miss.  832, 

supru  p.  64,  c.  7.  13)  Scilicet  comitibus,  sccundum  Cap.  anteced.  c.  8.  14)  Cfr.  Admon.  823—825, 
tom.  I,  p.  306,  c.  19.          15)  Cap.  850,  sujrra  p.  84,  c.  3.          16)  Cup.  miss.  832,  supra  p.  65,  c.  13. 


88 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  -  Nr.  213.  214. 


855.  casus  exigit,  ut  pons  novitcr  fiat,  volumus,  ut  communi  opcra  totius  populi  circum 
habitantis  ibi  pons  construatur. 

Cap.  9.  Quia  racionabiliter  in  singulis  civitatibus  cognovimus,  unde  missi  trans- 
euntes  vel  stipendia  vel  paravaredos  acciperent,  et  nunc  eorum  temcritate  violatum 
est,  quibus  ipsa  loca  commissa  sunt,  et  ab  ordine  suo  res  ad  hoc  deputatae  ad  alios 
usus  convertuntur,  precipimus ,  ut  iuxta  priorum1  dispositionem  l',  unde  stipendia  et 
paravarcdos  cxigere  consueverant,  inde  cxigant  et  nullatenus  ad  alios  usus  res  ad 
hoc  deputatae  ullo  modo  retorqueantur. 

Cap.  10.  Haec,  quae  superius  nostra  auctoritate  agenda  ct  observanda  de- 
crcvimus,  omnimodis  ab  omnibus  nostris  fidelibus  cum  summa  reverentia  observanda 
prccipimus;  neque  patimur,  ut  nostra  dispositio  in  aliquo  titubet  aut  a  quocumque 
parvipendatur,  hoc  omnibus  denuntiantes,  quia,  quicumquc  his  contrairc  prcsumpserit 
aut  nostrae  dispositionis  ordinem  non  custodierit  ct  a  nobis  constituta  temcrarc  aut 
neglegere  presumpserit,  si  ecclesiastici  est  ordinis,  secundum  proprii  gradus  disci- 
plinam  cohcrcebitur,  si  autem  et  sccularis  muneris  administrator  cst,  nostra  se  no- 
verit  animadversione  plectendum. 

1)  priorem  corr.  priorum  c. 

17)  Ibidcm  c.  <j;  Kcsponsio  82ti,  tom.  I,  p.  315,  e.  10;  Admonitio  823—825,  1.  e.  p.  30(5,  c.  19; 
Cap.  miss.  802,  l.  c.  p.  96,  c.  28;  Cap.  de  villis  800,  l.  c.  p.  85,  c.  27. 


214.  HLUDOWICI  II.  CAPITULA  PAPIENSIA 

IN  LEGEM  DATA. 

855.  Iul.  20. 

Capitula,  quae  scquuntur,  Hludowicus  II.  bis  promulgavit:  primo  a.  855.  die 
20.  mensis  Iulii,  deinde  omissa  praefatione  una  cum  inseguenti  capifulari.  Formam 
genuinam,  qua  hic  prodeunt,  pracbet  1)  cod.  Guelferbyt.  inter  Blankenburg.  130  fol.  131 v, 
(jui  inter  jiracfationem  et  c.  I.  inserit  rubricam:  Itcm  statuta  domni  Hludowici  pro 
lege  posita;  alteram  2)  cod.  Paris.  4613  fol.  97 v.    (Cfr.  Cap.  inseq.) 

Ex  praefatione  apparet  capitula  nostra  'in  legcm  data  csse. 

(B.  II,  349;  P.  436.J 

In  nomine  sanctae  et  individuae  trinitatis.  Hludowicus  gratia  Dei  imperator 
augustus.  Dum  enim  superno  nutu  cum  fidelibus  nostris  conventum  Papia  regia 
civitate  habuissemus,  pervenit  ad  nos,  qualiter,  dum  aliqui  homines  suam  infra 
regnum  querere  conantur  iustitiam ,  a  quorundam  pravorum  hominum  insidiis  im- 
pediantur,  ita  ut  per  se  aut  per  alios  submissos  eos  ad  servitium  quaerant,  sivc  illos 
sive  quos  ad  testimonium  producere  velint,  ut  sub  tali  occasionc  suam  percipcre 
non  valeant  iustitiam.  Qua  pro  re,  ut  talem  resecaremus  nequitiam ,  duo  capitula 
infra  regnum  nostrum  Italicum  populo  commoranti  in  legem  dare 1  praevidimus,  anno 
imperii  domni  et  genitoris  nostri  Hlotharii  pii  imperatoris  trigesimo  sexto,  nostro 
etiain  sexto,  XIII.  Kal.  Aug.  sub  indicione  III. 

1)   Cfr.   Boretius,  Beitrikje  z.  Cupitularienkritik  p.  30  sqq.;  p.  51  sqq. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  214. 


89 


1.  Si  quis  aliquem  de  aliquo  mallaverit  negotio  et  ille,  qui  mallatus  fuerit,  855. 
dicat  ideo  ei  respondere  nollea,  quia  servus  alterius  sit,  aut  si  testimonia  produxerit 
etb  similiter  dixeritb,  quod  eac  recipere  non  debeat,  quia  aliquis  eorum  servus  sit, 
nominet  dominum  eius  et  sic  det  wadiam  de  eo  adducendo;   et  posito  placito,  in 

5  quantum  ire,  ubi  eum  invenire  credit,  et  reverti  possed  iudices  dixerint,  si  in  placito 
constituto  dominum  non  adduxerit,  praebeate  sacramentum,  quod  pro  nulla  dilatione 
iustitiaef  eius  hoc  dixerite,  nisi  pro  certo  ita  verum  esse  crediderit;  quodsi  iurare 
ausus  non  fuerit,  quia  pro  occasione  prolongandi  iustitiamg  hoc  dixit8,  componat  illi 
bannum  nostrum  et  iustitiam  plenissimam  faciat.    Si  vero  aliquem  adduxerit,  qui  se 

io  dominum  eius  dicat  et  illum,  quem  de  servitio  appellavit,  replicare  ad  servitium  non 
valuerit,  tunc  ipse,  qui  se  dominumh  eius  dixit h,  bannum  nostrum  illi  componat, 
eo  quod  pro'  conculcanda  iustitia  ingenium  tale  facere  ausus  fuit'.  Criminak  vero, 
si  super  eum  pro  dilatanda  iustitia1  imponere  voluerit,  probare  cogaturk;  et  si  pro- 
bare  non  potuerit,  et  iustitiam  faciat  et  insuper  bannum  nostrum  pro  tanta  callidi- 

15  tate  conponere  cogatur. 

2.  Si  forte  quispiam  aliquem  mallaverit  et  ille,  qui  mallatus  fuerit,  dixerit 
eum  suum  servum™  esse,  vel  alius  in  ipsa  altercatione  veniens  eumn  ad  servitium 
mallaverit,  iubemus,  ut  praesentaliter  inter  se  wadient,  ut  ad  primum  et  secundum 
vel  tertium  placitum  causam  ipsam  definiant0.    Inter  placitum  vero  et  placitum  sint 

20  dies  XV;  tertium  autem,  quando  comes  placitum  habuerit2.  Si  infra  unum  comitatum 
est,  [sintD  dies  XV p];  sin  autem  in  aliumq3,  sint  [diesr]  XX,  ne  pro  tali  occasione  eius8 
iustitia  prolongetur1.  Quodsi"  in  his  tribus  placitis  ille,  qui  quaerit,  venire"  ne- 
glexerit  excepto  servitio  regis  aut  inevitabili  necessitate  et  comes  placitum  ha- 
buerit,  ille  quoque  alius  ad  suam  probandam  libertatem  paratus  fuerit,  tunc  comes 

25  ipsam"  causam  finiatv,  veluti  si  ipse,  qui  quaerit,  praesens  fuisset,  et  ultra  ille,  qui 
quaesierat,  facundiamw  de  servitio  illius  dicendi  non  habeat  et  insuper,  ut  supra, 
bannum  nostrum  illi  componat  ac  iustitiam  pleniter  faciat. 

Et  sunt  aliquix,  quin  dum  aliosy  in  servitium  mallant  et  ipsi  de  sua  libertate 
approbare  wadiam  dant,  in  tantum  eos  mutando2  placitum  lacerant,  ut  vix  pro  sua 

30  paupertate  evadere  possint;  unde  tertium  addere  capitulum  placuit. 

3.  Si  vero  aliquis*  alium  ad  servitium  mallaverit  et  ille,  qui  mallatus  fuerit, 
wadiam  de  sua  probanda  libertate  dederit,  iubemus,  ut  supra,  ad  primum  aut  se- 
cundum  vel  tertium  placitum  causam  deliberent.  Inter  placitum  et  placitum  sint" 
dies  XV;  tertium  vero,  quando  comes  placitum  habuerit  -.    Si  infra  unum  comitatum 

35  est,  [sintD  dies  XV p];  sin  autem  in  alium3,  sint  dies  XXb.  Et  si  in  istis  tribus  placitis 
ipse,  qui  quaerit,  venire  contempserit  antepositisc  quae  superius  anteposuimus  et 
comes  placitum  habuerit,  ille  namque  alius  cum  suis  testibus  paratus  fuerit,  tunc 
comes  ipsos  testes  recipiatd  et  causam  definiatd,  veluti  si  ipse,  qui  quaerit,  praesens 
fuisset,  et  ultra  ille,  qui  quaesierat,  tacitus6  de  servitio  illius  permaneat. 

40  a)  uollet  2.        1>)  et  .  . .  dixerit  om.  1.        c)  eum  2.        d)  possit  nt  Lib.  Pap.  Loth.  78,  LL.  IV, 

p.  553.  e)  praebeat  .  .  .  dixerit  om.  2.  f)  iustitia  1.  g)  iustitia  obdixerit  2.  h)  dominua  esse 
dixerit  2.  i)  couculcaudam  iustitiam  iu  ieiuuium  tale  ausus  fuerit  facere  2.  k)  crimiua  . . .  cogatur 
om.  1.  1)  iustitiam  2.  m)  servus  2.  n)  om.  2.  o)  definiat  2.  p)  sint  .  .  .  XV  om.  codd.; 
ex  Lib.  Pap.  Loth.  79,  l.  c.  p.  554,  mppl.  G.  II.  Pertz.  q)  alia  2.  r)  om.  codd.  s)  ei  2. 

45  t)  prolongentur  2.  u)  quo  1.  v)  prodefiniat  2.  w)  facundia  2.  x)  aliquid  2.  y)  alii  2. 
z)  mutandi  2.  a)  aliquid  2.  b)  XV.  1.  c)  anteposito  2.  d)  recipiant  et  causam  definiant  2. 
e)  tacito  2. 

2)  Sohm,  R-  u.  GV.  I,  p.  427.         3)  Ibidem  p.  322  sq.;  p.  327. 


LL.  CAPITULARIA  II. 


12 


90 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  215. 


■*  215.  CAPITULARE  PAPIENSE  PRO  LEGE 

TENENDUM. 

856.  ineunte. 

F*rimo  publici   iuris   factum   a  Canisio    m   Lectionibus   antiquioribus  V,  2, 
p.  685  ex  codice  Sangallensi  hoc  tempore  exstat  in  uno  cod.  Paris.  4613  fol.  97,  qui  5 
omittit  c.  6. 

Cum  apud  Canisium,  tum  in  codice  tempus,  quo  capitulare  editum  sit,  definitur 
anno  incarnationis  DCCCLIV,  anno  VI.  imperii  Hludowici,  indictione  IV.  Sed  annus 
imperii  et  indictio  minime  concordant  cum  anno  incarnationis ,  respiciunt  potius  ad 
temporis  spatium,  quod  est  inter  diem  1.  mensis  Septembris  a.  855.  et  diem  6.  mensis  io 
Aprilis  a.  856.  Cum  praeterea  Hlotharii,  qui  die  29.  mensis  Se^rtembris  a.  855.  mortuus 
est,  nulla  nientio  fiat,  capitulare  nostrum  post  illius  mortem  et,  cum  annus  DCCCLIV. 
errore  scribae  facile  ex  anno  DCCCLVI.  effectus  esse  possit,  ineunte  anno  856.  con- 
fectum  esse  probamt  Boretius,  Capitularien  im  Langobardenreich  p.  163  sq.  (cfr.  etiam 
Bohmer-Muhlbacher  nr.  1170,).  15 

Capitulare  autem  factum  est  ad  petitiones,  quas  populus  imperatori  obhderat 
(c.  \),  quibus  concessis  Hludowicus  capitida  supra  nr.  214.  edita  quasi  appendicem 
subiunxit  (cfr.  nr.  214/ 

Secundum  c.  1.  capitulare  'pro  lege  tenendumH  est.        (B.  II,  347;  P.  435.,) 

In  nomine  sanctae  et  individuae  trinitatis,  anno  incarnationis  domini  nostri  Iesu  20 
Christi  DCCCLVIa,  imperiib  nostri  VI,  indictione  IV. 

Prephatio  1.  Dum  conventum  fidelium  nostrorum  palatio  nostro  Ticine  civi- 
tatis  convocaremus  et  simul  episcoporum  et  nobilium  nostrorum  consultu  non  solum 
aecclesiasticam  utilitatem  et  populi  pacem  vel  salvationem ,  sed  etiam  totius  regni 
statum  perquirere  studeremus,  inter  reliquac  populus  noster  nobis  quasdam  petitiones  25 
optulit,  quas  nos  Dei  amore  et  eorum  fidelitate  ducti  libenter  suscepimus,  adque 
ideo  subter  annotata  capitula  ad  eorum  utilitatem  conscribi  fecimus,  quas  in  futurum 
pro  lege  tenenda1  firmamus. 

2.  De  feminis,  que  defunctis  viris  lex  Langobardorum2  prohibet  ante  annid 
spatium  vestem  religionis  mutare  velumque  suscipere,  petierunt,  ut  nostra  licentia  30 
eis  mox,  [dum6]  divina  pietas  inspiraveratf  eas,  indemnes  licere8  suscipere.  Nos 
autem  considerantes,  quia  praeteritah  pro  ipsa  dilatione  multae1  etiam  raptu  intra 
eodemk  spatio  ad  aliam  partem  distractae  fuerunt,  ideo  et  eorum  petitionem1,  quam 
iustamm  censuimus,  suscepimus,  et  eis  ita  fieri  concedimus. 

3.  Nostrae  maiestatin  reclamaverunt  vel  [tempore0]  patris  nostrip  super  eos*  35 
superfluas  factas  fuisse  inquisitiones.    Ideo  eis  concedimus  abhinc  in  futurum  nullas 

a)  CLlIIIor  c;  DCCCLIV  Can.         b)  anni  imperii  domini  Hludouuici  imperatoris  augusti  VI.  Can. 
c)  reliquos  c.        d)  anno  c.        e)  om.  c.  et  Can.;  supplevi  secundum  Lib.  Pap.  Hloth.lQ,  LL.  IV,  p.  552. 
f)  ita  c;  inspiraverit  Can.  et  Lib.  Pap.         g)  ila  c  et  Can.;  liceret  corrig.  videiur  secundum  Lib.  Pap. 
h)  ita  c. ;  praeterito  tempore  Lib.  Pa^). ;  opto  Can.  fortasse  minus  recte  lectum  pro  praeterito.         i)  multi  c.  40 
k)  eundem  spatium  Can.  1)  petitione  c.  m)  iusta  c.  n)  maiestatis  c.  o)  om.  c.  et  Can. 

p)  vel  nostri  add.  Can.         q)  eas  c.  et  Can. 


1)  Cfr.  supra  p.  XK,  n.  1. 


2)  Edict.  Langob.  Lintpr.  100,  LL.  IV,  p.  148. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  215.  216.  91 

alias  super  eos  fieri  inquisitiones ,  nisi  unde  Karoli  proavir  etr  avi  nostri  tempore  85G. 
factae  fuerunt'. 

4.  De  liberis  hominibus ,  qui  super  alterius  res  resident  et  usque  nunc  a8 
ministris  rei  publicae  contra  legem 5  ad  placita  protrahebantur  et  ideo  pignerabantur, 

5  constituimus ,  utl"  secundum  legem  patroni*  eorum  ad  placitum  eos  adducant.  Et 
si  quis  contra  hanc  nostram  auctoritatem  et  eorum  legem  eos  pignerare  aut  di- 
stringere  praesumpserint,  patrono11  eorum  omnia  cum  lege  emendent,  et  insuper  pro 
incauta  praesumptione  bannum  nostrum  componant. 

5.  De  homicidio,  unde  lex5  pro  simplicitate0  probationemv  trium  testium  quaerit 
io  et  testes  habere  non  potuerit,  concedimus,  ut  cum  duodecim  iuratoribus  iuret  et  ab 

eadem  simplicitatew  absolutus  proprium  non  ammittatx. 

6.  De  cartis',  quae  a  quibusdam  personis  falsae  appellantur,  constituimus,  ut, 
si  notarius  superfuerit  et  testes,  ipsiy  eam  veram  et  idoneam  faciant ;  et  si  testes 
mortui  fuerint  et  notarius  superfuerit,  cum  duodecim  iuratoribus  veram  et  idoneam 

15  eam  faciat. 

Concessas2  denique  petitiones  vestras  consideravimus  etiam  ea,  quae  ad  nos 
iam  pridema  pervenerunt,  ad  resecandas  malorum  insidiationesb  iisdem  adiungere 
capitulisc  id  est: 

Sid  quis  aliquem  de  aliquo  mallaverit  negotio  —  tacitus  de  servitio  illius  permaneat 

20  (cfr.  supra  nr.  214.  c.  1 — 3). 

r)  om,  c.  s)  ad  c.  t)  patronos  c.  u)  patroni  c;  patronum  eius  Can.  v)  probatione  c. 
w)  simplicitatem  c.  x)  ita  cod.  pro  amittat.  y)  ita  correxi  secunduin  Lib.  Pap.  Hloth.  72,  l.  c.  p.  552; 
qui  Can.  z)  Cod.  hic  praejigit  numerum  VI.  a)  pridie  c.  b)  insidiatores  c.  c)  Hic  explicit  Can. 
d)  Capitibus  2.  3.  nr.  214.  cod.  addit  numeros  VII.  VIII. 

25  3)  Brunner,  Zeugen-  u.  Inquisitionsbetveis  l.  c.  p.  445  sq.       4)  Cfr.  Cap.  Mantuan.  II,  787,  tom.  I, 

p.  196,  c.  5.  5)  Edict.  Langob.  Liutpr.  20,  l.  c.  p.  117,  m  quo  pivbatio  defensionis,  sed  non  per 
tres  testes  quaeritur.  6)  I.  e.  :  absentia  temeritatis  vel  praesumptionis;  cfr.  infra  p.  96,  c.  11;  Gloss. 
ad  Lib.  Pap.  Hloth.  92,  7.  c.  p.  556;  Lombarda-Commentare,  ed.  Anschutz,  lib.  I,  tit.  9,  p.  26.  7)  Cfr. 
Widonis  Cap.  Pap.  891,  infra  nr.  224,  c.  6. 


ao    216.  CAPITULA  PAPIAE  OPTIMATIBUS 
AB  IMPERATORE  PRONUNTIATA. 

865.  Febr.  4. 

(Japitidare  prima  vice  a  Surio,  Concilia  III,  p.  482,  in  lucem  emissum  nobis 
traditum  est  in  codicibus:   1)  Goth.  84  fol.  413  et  2)  Mutin.  eccl.  cath.  Ord.  I,  2. 

35  Secundum  Surium  et  codd.  a.  DCCCLV,  indictione  XIII,  mens.  Febr.  die  IV.  datum 
est.  Cum  autem  anni  DCCCLV.  m.  Febr.  dies  IV.  cum  indictione  XIII.  minime  con- 
veniat,  cum  etiam  Hlotharii  nomen  desideretur,  nondubito,  quin  A.  Boretius,  Capitidarien 
im  Langobardenreich  p.  166  (cfr.  Bbhmer- MuMbacher  nr.  1195^,  non  immerito  annum 
DCCCLV.  in  annum  DCCCLXV.  emendaverit,  quo  anno  Hludoivieus  phiciUim  ac 

40  synodum  Papiae  habuit  (efr.  Diimmler,  Ostfrdnk.  Beich  II2,  p.  139;  Bbhmer-Miihlbacher 
wr.1194a.j_  Accedit,  quod  capitula  edita  sunt,  postquam  /fludowicus  iwjicrutur  ium 
'crebro'  optimates  admonuerat,  ut  se  suosque  a  rupinis  et  oppnssiour  /luuprruui  ab- 
stinerent,  quod  cwn  dlo  tempore  eonvenire  videtur,  et  ita  quidem  composita  sunt ,  ut 
alloeutionem  imperatoris  ad  optimates  in  conventu  adunutos  directam  rcpraesentent. 

45  (B.  II,  355;  P.  433.; 

12* 


92 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  216. 


865.  ln  nomine  Dei  omnipotentis  anno  incarnationis  dominicae  DCCCLXVa,  in- 
dictione  XIII,  mense  Februario,  die  mensis  eiusdem  quartob.  Cum  domnus  et 
magnificentissimus  Hludowicus  augustus  apud  Tycinensem  civitatem  in  augustali 
aula  resideret  tractaturus  de  statu  sanctae  matris  aeclesiae  et  pace  divina  disposi- 
tionec  sibi  commissi  imperii  ac  generali  totius  populi  salute,  presentibus  obtimatibus  b 
suis  dixit: 

Cap.  1.  Crebro  vestram  fidelitatem  retroactis  temporibus  commonuimus1,  ut 
secundum  normam  christianae  religionis  vivere  unusquisque  nostrorum  fidelium  sa- 
tageret  et  suos  a  rapina  conpesceret;  attamen  quia  hactenus  minusd  diligenter  est 
actum,  amodo  omni  conamine  vose  studere  volumus,  quo  poenitus  a  nostro  regno  io 
rapina  eliminetur  et  pauperum  voces  usque  nunc  domini  Sabaoth  aures  pulsantes 
querimoniis  incipiant  suo  creatorif  laudes  rependere  pro  ubique  pace  et  quiete  con- 
cessa  nobis  agentibus. 

Cap.  2.  Statuimus  autem,  ut  eclesiae  Dei  per  totius  regni  nostri  fundatae  ter- 
minos  sub  nostrae  inmunitatis  tuitione  securae  cum  rebus  et  familiis  permaneant,  15 
ceu  praedecessorums  nostrorum ,  piissimorum  videlicet  augustorum1',  temporibus 
fecisse  probantur,  earumque  rectores  propriis  utantur  privilegiis1-.  Et  monachi  per 
sua  cenobia  regularem  teneant  ordinem.  Similiter  et  clerus  omnis  proprio  fungatur 
ministerio  neminek  molestantek  nostri  terroris  formidine. 

Cap.  3.  Sancimus  nihilominus,  ut  singuli  comites1  et  exactores  rei  publicae  20 
in  suis  ministeriis  legalem  procurent  populo  facere  iustitiam3,  pupillos  et  viduas 
protegant,  per  loca  solita  restaurent  palatia4,  quibus,  cum  iter  dictaverit,  nos  le- 
gatosque  nostros  valeant  recipere,  ne  graveturm  aeclesia.  Quando  etiam  episcopos, 
abbates  vel  comites  seu  fidelium  nostrorum  quempiam  in  propria  villa  morari  con- 
tigerit,  cum  suis  in  suis  maneant  domibus,  ne  sub  obtentu  hospitii  vicinos"  op-  25 
primant  vel  eorum  bona°  diripiant*. 

Cap.  4.  Denique  quia  Christi  custodiente  clementia  neminem  iniustep  consecuti"- 
privavimus,  sed  neque  privari  absque  legali  sanctione  aliquem  nostrorum  fidelium 
volumus  beneficio,  iubemus,  ne  quis  suum  depravet  nullo1'  modo,  sed  instauret  se- 
curiter,  ne  qui  dirigendi  sunt  a  nobis  undique0,  si  depravata  repererint,  legaliter  30 
emendare  conpellant  et  eos  deinceps  perfrui  prohibeant'. 

Cap.  5.  Porro  cum  ad  nostrum  quislibet  nostrorum  fidelium  properat  obsequium, 
tam  eundo,  quam  redeundo  gradiatur  pacifice;  ets  nis  generalis  exigat  utilitas,  [ut4] 
cum  scaritis  veniat*,  in  statutisu0  iuxta  domibusv  maneat.    Episcopus  et  comes, 
per  quorum  transeunt  terminum,  diligenter  provideant,  ne  molestentur  incolae  aut  35 
eorum  domos  per  vim  paciantur  invadere  vel  propria  diripere  absque  conlato  praecio10; 

a)  ita  correxit  Boretius  l.  c.;  DCCCLV.  codd.  et  ed.  princ.         b)  quarti  2.         c)  dispositionem  1. 
d)  om.  1.         e)  omnes  ed.  princ.         f)  creatoris  2.         g)  prodecessorum  codd.         h)  angustorum  1. 
i)  privilegibus  1.        k)  neminem  molestantem  2.        1)  conventus  ed.  princ.        m)  graventur  aecclesias  2. 
n)  nos  2.        o)  om.  2.        p)  iusto  2.        q)  consecuto  2.        r)  ullo  2.        s)  aeterni  2.        t)  ita  suppl.  40 
Pertz;  om.  codd.  et  ed.  princ.        u)  viis  vel  locis  supplendum  videtur.        v)  dominus  2. 

1)  Cap.  Pap.  850,  supra  p.  86  sq.,  c.  1—5.  2)  Cfr.  Capp.  episcop.  845—850,  supra  p.  83,  e.  16. 
3)  Cap.  850,  suprra  p.  84,  c.  2.  4)  Cap.  Pap.  850,  supra  p.  87,  c.  6.  7.  5)  Ibidem  c.  5. 
6)  Cfr.  infra  c.  7.  7)  Cap.  miss.  832,  supra  p.  64,  c.  8;  Cap.  miss.  Wormat.  829,  supra  p.  14,  c.  1. 
8)  Haec  rerba  plane  falso  intellexit  Baldamus,  Das  Heerivesen  nnter  den  spateren  Karolingem  p.  75.  45 
Cfr.  Waitz,  VG.  IV1,  p.  611  sq.  9)  Cfr.  Admonitio  823—825,  tom.  2,  p.  306,  c.  19.  10)  Cap. 
Pap.  850,  supra  p.  87,  c.  4. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  216.  217. 


93 


sed  neque  indigenaew  per  solitax  loca  tectum,  focum,  aquam  et  paleam  hospitibus  86 
denegare11  aut  suay  carius  quam  vicinis  audeant  vendere. 

Cap.  6.  Igitur  quiaz  hactenus  in  regno  nostro  quosdam"  infrenate1'  vixisse12 
nulli  est  ambiguum,  sancimus  unumquemque  suorum  hominum  sollicitudinem  gerere, 
s  ne  solitam  rapinam  patrare  presumant.    Qua  pro  re  si  quis  artatus  suum  seniorem 
dimiserit,  penitus  interdicimus,  ne  recipiatur  ab  altero,  quatinus,  nisi  corrigi  voluerit, 
a  nostri  regni  penitus  excludatur  linibus. 

Cap.  7.  Haec  olimc  saepe  inculcata  et  augustali  nostra  sanctione  promulgata, 
quia  ex  parte  in  aliquibus  neglecta  videntur,  hactenus  acriori  ulcisci  debuerant 
io  examine;  attamen  nostra  mansuetudine ,  ut  corrigantur,  quantulumcumque  largimur 
spatium13,  quo  quique  neglecta  emendare'1  valeant,  destinaturi  post  modicume  legatos 
strenuos  emendata  inquirere ;  qui  vero  neglegens  repertus  fuerit,  propriis  honoribus 
nostro  privabitur  iuditio. 

w)  indigne  1.         x)  soluta  1.         y)  suam  1.         z)  qui  1.         a)  om.  1.         b)  inrefrenate  1. 
lb  c)  colimus  2.         d)  ita  correxit  Pertz;  emendari  codd.         e)  postmodum  2. 

11)  Cfr.  Pippini  Cap.  Pap.  787,  tom.  I,  p.  198,  c.  4;  Capp.  801—814,  l.  c.  p.  144,  c.  1;  Cap.  miss. 
generale  802,  l.  c.  p.  96,  c.  27;  Pippini  Cap.  Aquitan.  768,  l.  c.  p.  43,  e.  6.  12)  Cap.  Pap.  850, 
supra  p.  86,  c.  1 — 3.  13)  Cfr.  etiam  Capp.  episcoporum  845 — 850,  swpra  p.  81,  c.  2. 14. 


217.  CAPITULARE  MISSORUM. 

20  865.  post  Febr.  4. 

Subiunctum  eis  capitulis,  quae  supra  edita  sunt,  legitur  capitidarc  apud  Surium  l.  c. 
et  in  codicibus:  1)  Goth.  84  fol.  413 v  et  2)  Mutin.  eccl.  cath.  Ord.  I,  2. 

Cum  ordo  codicum  et  inscriptio  codicis  \,  tum  c.  4.  collatum  cum  nr.  216,  c.  3.  ct 
c.  1.2.  4.  (inquiratur,  investigetur,  inquirendum)  comparata  cum  nr.  216,  c.l.  (emendata 

25  inquirere)  docent  hacc  capitida  cum  antecedentibus  coniungenda  esse.  Capitidare  enim 
nostrum  illis  missis  vel  'legatis'  traditum  est,  quos  Hludoivicus  ad  emendata  inquirenda 
(c.  1)  destinaturus  erat.  Cum  vero  imperator  aliquanto  spatio  corrigendi  optimatibus 
praebito  post  modicum  demum  tempus  missos  suos  dclegare  vellet,  capitulare  missorum 
non  eodem  tempore,  quo  capitula  nr.  216,  sed  post  diem  4.  mensis  Februarii  cmissum  est. 

30  (B.  deest;  P.  434.; 

Legatio. 

Cap.  1.  Ecclesiarum  Dei  iustitia  inquiratur  et  omni  studio  perficiatur1,  et  ne 
a  sacrilegis  thesaurus  diripiatur  earum,  fideliter  conscribatura '. 

Cap.  2.  Pupillorum  et  viduarum  causa  investigetur  et  diligenti  cura  misericor- 
?>■■>  diter  examinetur3. 

Cap.  3.  Totius  populi  querimonia  generaliter  audiatur  et  legaliter  definiatur  !. 

Cap.  4.  De  statu  rei  publicae  inquirendum ,  ubi ,  cum  iter  dictaverit  domnus 
imperator,  recipi  debeantb  per  singula  ministeria  ab  eo  directi  legati  !;  unde  eis 
administrentur  obsequia,  unde  paraveredi4;  unde  vel  quae  dona  annualia  aut  tributa 

40  a)  describatur  2.        b)  debeat  2. 

1)  Supra  c.  2.  2)  Cap.  miss.  832,  supra  p.  64,  c.  10.  3)  Supra  c.  3.  4)  Cap.  Pap. 
850,  supra  p.  88,  c.  9. 


94 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  217.  218. 


865.  publica  exigi  debeant5;  qui  debeant  palatia  restauraref),  qui  pontes ' ;  ut  non  de- 
struantur  beneficia  et  destructa  recuperenturcK;  quae  beneficia  dominicus  gisindius9 
habuit,  quis  habeat  illa10,  vel  ubi  coniaceant. 

Cap.  5.  Directi  abbates  monasteria  monachorum  et  puellarum  ac  senodochia 
circumeant;  si,  unde  administrantur ,  debita  obsequia  habeant  et  concorditer  degant,  s 
inquirant1;  quicquid  inordinatum  reppererint,  regulariter  corrigant;  senodochia  autem 
sic,  ubi  sunt  neglecta,  ad  pristinum  statum  revocent11;  hospitales  vero  pauperum 
tam  in  montanis,  quam  et  ubicumque  fuisse  noscuntur,  pleniter  et  diligenti d  cura 
restaurentur. 

c)  ita  codd.;  restaurentur  coniecit  Perlz.         d)  dilenti  1.  10 

5)  Cap.  miss.  832,  supra  p.  64,  c.  6.  7.          6)  Cap.  Pap.  850,  supra  p.  87,  c.  6.  7)  Ihi- 

dem  c.  8.          8)  Supra  c.  4.          9)  I.  e.  vassallus;  cfr.  Waitz,  VG.  IV'2,  p.  243,  n.  2;  Brunner 

in  'Z.  f.  BG.  XXII,  germ.  AbV,  p.  216  sq.;  Gloss.  ad  Lib.  Pap.  Bachis  6,  LL.  IV,  p.  476.  10)  Cap. 
miss.  832,  supra  p.  64,  c.  8.          11)  Cfr.  Capp.  episcoporum  845 — 850,  supra  p.  82,  c.  7. 


218.  CONSTITUTIO  DE  EXPEDITIONE  » 
BENEVENTANA. 

866.  ineunte. 

Traditur  in  Chronica  s.  Benedicti  Casinensis  c.  3.  ex  cod.  Casin.  353.  edita  a 
Georgio  Waitz  b.  m.  in  SS.  rer.  Langob.  p.  469,  praedita  inscriptione :  Constitutio  pro- 
motionis  exercitus  observationis  partibus  Beneventi,  sub  indictione  quinta  decima.  20 

Qua  de  causa  vero  et  quo  tempore  re  vera  haec  constitutio  et  expeditio  factae 
sint,  ipsa  Chronica  c.  2.  4.  indicat  hisce  verbis:  Langobardi  vero  dum  nimia  suis  pro 
factis  pericula  sustinerent,  ob  hoc  nimium  afflicti  necessitatemque  compulsi,  Franciam 
(Ann.  Bert.  ad  a.  865,  ed.  Waitz,  p.  78:  Urbam,  quo  dicebatur  Hludowicus  Italiae 
imperator  obviam  Hlothario  venturus^)  legatos  dirigunt  atque  gloriosi  imperatoris  25 
Hludowici  implorant  augusti  clementiam,  ut  patria  sua  cum  gente  veniens,  eos 
omnino  a  Saracenis  quantocius  eriperet.  Qui  beniens  hoc  decretum  suae  reliquid 
patriae  ....  His  igitur  prelibatis  et  hac  lege  sancita  .  .  .  Hludowicus  augustus  cum 
uxore  sua  .  .  .  Benevento  properantes  Iunio  mense  ad  monasterium  veniunt  sanctis- 
simi  Benedicti  patris  ...  Mense  autem  Decembrio  ingressus  est  Beneventum,  anno  30 
quidem  septimo  decimo  augustalis  imperii  sui.  Proinde  in  inscriptione  indictio  XV, 
quae  ad  a.  867.  spectat,  in  indictionem  XIV.  cmendanda  est  (cfr.  etiam  Bbhmer- 
Muhlbacher  nr.  1198;. 

Textum,  quem  codex  continuo  scriptum  praebet,  equidem,  ut  melius  allegari  possit, 
in  capitula,  aliter  tamen  ac  Baluzius,  divisi  eisque  numeros  uncis  inclusos  addidi.  35 

(B.  II,  357;  P.  504.; 

(I.)  Quicumque1  de  mobilibus  widrigild  suum  habere  potest,  pergat  in  hoste; 
qui  vero  medium  widrigild  habet,  duos  iuncti  in  unum  utiliorema  instruant,  ut  bene 

a)  Ita  bene  coniecit  Baldamus ,  l.  infra  n.  1.  c.  p.  7,  n.  34;  qualitatem  c;  duo  iuncti  unum  qui 
utilior  est  Boretius  l.  infra  n.  1.  c.  p.  168.  40 

1)  De  hoc  capitulari  cfr.  quae  disseruit  Boretius,  Beitrage  z.  Capitularienhritik  p.  141.  et  Baldamus, 
Das  Heerwesen  unter  den  spdteren  Karolingem  p.  7  sq. 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  218. 


95 


ire  possitb.  Pauperes  vero  personae  ad  custodiam  maritimam  vel  patriae  pergant,  866. 
ita  videlicet,  ut,  qui  plus,  quam  decem  solidos  habet  de  mobilibus,  ad  eandem  custo- 
diam  vadant.  Qui  vero  non  plus,  quam  decem  solidos  habet  de  mobilibus,  nil  ei 
requiratur.  Si  pater  quoque  unum  filium  habuerit  et  ipse  filius  utilior  patre  est, 
5  instructus  a  patre  pergat;  nam  si  pater  utilior  est,  ipse  pergat.  Si  vero  duos  filios 
habuerit,  quicumque  ex  eis  utilior  fuerit,  ipse  pergat;  alius  autem  cum  patre  re- 
maneat;  quodsi  plures  filios  habuerit,  utiliores  omnes  pergant;  tantum  unus  remaneat, 
qui  inutilior  fuerit.  De  fratribus  indivisis,  iuxta  capitularem  domini  et  genitoris 
nostri2  volumus,  ut,  si  duos  fuerint,  ambo  pergant;  si  tres  fuerint,  unus,  qui  inutilior 

io  apparuerit,  remaneat,  ceteri  pergant;  si  quoque  plures  omnes  utiliores  apparuerint, 
pergant,  unus  inutilior  remaneat.  De  qua  condicione  volumus,  ut  neque  per  prae- 
ceptum'  neque  per  advocationem  1  aut  quamcumque  occasionem  excusatus  sit,  aut 
comes  aut  gastaldus  vel  ministri  eorum  ullum  excusatum  habeant  \  praeter  quod 
comes  in  unoquoque  comitatu  unum  relinquat,  qui  eundem  locum  custodiat  et  duos 

15  cum  uxore  sua6;  episcopi  ergo  nullum  laicum  relinquant'. 

(2.)  Quicumque  enim  contra  hanc  institutionem  remanere  presumpserit,  proprium 
eius  a  missis,  quosc  subter  ordinatum  habemus,  praesentaliter  ad  nostrum  opus  re- 
cipere  iussimus  et  illum  foras  eiceres.  Omnibus  enim  notum  esse  volumus,  quia 
iamd  a  prioribus  nostrisd  iuxta  hanc  institutionem  tultae  fuerunt,  sed  pro  misericordia 

20  recuperare  meruerunt.  Nunc  autem  certissime  scitote ,  cuiuscumque  proprietas  tulta 
fuerit,  vix  a  nobis  promerebitur  recuperatione. 

(3.)  A  flubio  Pado  usque  Trebia  sit  missus  Iotselmus:  inter  Padum  et  Ticinum 
Eriulfus;  inter  Ticinum  et  Adda  Erembertus;  inter  Adda  et  Addiza9  Landebertus; 
ab  Addiza  usque  Forum  Iulii  Teodolduse,  Petrus10  et  Arthemius11  episcopi  iunctis 

25  secum  missis  episcoporum  et  comitum;  Pisa,  Luca,  Pistoris  et  Lunis  Teutmundus ; 
Florentia,  Volterra  et  Aritio  Rodselmus;  Clusio  et  Sena  Andreas;  in  ministerio  Wi- 
tonis12  Rimmo  et  Ioannes  episcopus  de  Tortonaf:  in  ministerio  Verengari13  Hisel- 
mundus  episcopus  1 1 ;  in  litore  Italico1'  Ermefridus,  Macedo  et  Vulfericus.  Hi  vo- 
lumus,  ut  populum  eiciant8  et  custodiam    praevideant  et  populum  in  castella  residere 

30  faciant  etiam  et  cum  pace.  Nam  si  missus  aliquis  ausus  fuerit  pretermittere,  quin'1 
ominibus,  [qui'J  remanserint,  presentaliter  proprium  tollatk  et  eum  foris  eiciat1,  et 
si  inventus  fuerit  ipse  missus,  proprium  suum  perdat.  Et  si  comes  aliquem  ex- 
cusatum  autm  bassallum  suum,  preter  quod  superius  diximus,  dimiserit,  honorem 
suum  perdat;  similiter  eorum  ministri,  si  aliquem  dimiserint,  et  proprium  et  mi- 

35  nisterium  perdant. 

b)  possint  c.  c)  ila  correxit  Boretius;  secundum  quod  Pertz;  quod  c.  d)  i.  e. :  iam  prius  ab 
hominibus  nostris;  Boretius:  iam  prius  a  nohis.  e)  Ceodoldus  c.  f)  Forcona  c.  g)  ita  c; 

j ortasse  corriij.  excitent;  ire  faciant  Boretius.         h)  qui  nominihus  c;  qui  non  ii  qui  remanserit  ...  tollat 
et  .  . .  eiciat  Boretius.       i)  om.  c;  supplevit  etiam  Baldamus,  p.  42,  n.  11.       k)  tollant  c.       1)  eiciant  c. 
40  m)  Baldamus  p.  42,  n.  13.  vult  deleri. 

2)  Cap.  Olonn.  825,  tom.  I,  p.  330,  c.  6.  3)  Pruecepta,  quibus  munus  militiae  dimittitur, 

invenias  apucl  Bohmer-Miihlbaclier  nr.  895.900.  1100.  1172. 1177. 1187.  4)  Cfr.  autem  Cap.  Olonn.  I. 
825,  tom.  I,  p.  326,  c.  4.  5)  Cfr.  Capp.  de  reb.  exercital.  811,  /.  c.  p.  165,  c.  4.5;  Cap.  miss.  808, 
l.  c.  p.  137,  c.  3,-  Cap.  miss.  802,  l.  c.  p.  93,  c.  7.  6)  Cap.  miss.  808,  l.  c.  p.  137,  c.  4.  7)  Cfr.  n.  3.  4. 
45  8)  Cfr.  Cap.  Olonn.  825,  l.  c.  p.  329,  c.  1.  9)  Etsch.  10)  Florentinus?  Aretinus?  Praeter  quos 
episcopi  cognomine  1'etrus  residernnt  eo  tempore  Albae,  Imolae,  Urbini.         11)  Asolensis?  12;  In 

comitatu  Cumcrinensi,  in  altera  purte  ducatus  Spoletini;  cfr.  Wiistenfeld  in  'Forschunaen  z.  D.  Gesch.' 
III,  p.  403.  13)  In  comitutu  Spoletiuo,  qui  e.st  ulleru  pursducutus;  cfr.  Wiistenfeld  l.  C  14 1  lynotus. 
15)  In  Exarchatu  et  PentapoK.  16)  Scilicct  niaritiniam  vel  patriae  ntpra  lin.  I. 


96 


CAPITULARIA  HLUDOWICl  II.  —  Nr.  218. 


866.  (4.)  Quodsi  comes  aut  bassi  nostri  aliqua  infirmitate  [nonn]  detenti  remanserint0, 

aut  abbates  vel  abbatissae  si  plenissime  homines  suos  non  direxerint,  ipsi  suos  ho- 
nores  perdant,  et  eorum  bassalli  et  proprium  et  beneficium  amittant.  De  episcopis 
autem  cuiuscumque  bassallus  remanseritp,  et  proprium  et  beneficium  perdant.  Si 
quoque  episcopus  absque  manifesta  infirmitate  remanserit,  pro  tali  neglegentia  ita  5 
emendet,  ut  in  ipsa  marcha  resideat,  quousque  alia  vice  exercitus  illuc  pergat,  inq 
quantum  Dominus  largire  dignatus  fueritq. 

(5.)  Et  ut  certissime  sciatis,  quia  hanc  expeditionem  plenissime  explere  vo- 
lumus,  constituimus,  ut  episcopus,  comes  aut  bassus  noster,  si  in  infirmitate  incertar 
detentus  fuerit,  episcopus  quippe  per  suum  missum,  quem  meliorem  habet,  comes  10 
vero  et  bassi  nostri  per  se  ipsos  hoc  sub  sacramentum  affirment,  quod  pro  nulla 
occasione  remansissent,  nisi  quod  pro  certissima  infirmitate  hoc  agere  non  potuissent. 

(6.)  Omnes  enim  volumus,  ut  omni  hostili  apparatu1'  secum  deferant,  ut,  cum 
nos  hoc  prospexerimus  et  inbreviare  fecerimus,  non  neglegentes  appareant,  sed 
gratiam  quoque  nostram  habere  mereantur.    Vestimenta  autem  habeant  ad  annum  15 
unum,  victualia  vero  quousque  novum  fructum  ipsa  patria  habere  poterit. 

(7.)  Fagidis 18  enim  quicumque  eundo  et  redeundo  commotionem  fecerit,  vitae 
incurrat  periculum 19. 

(8.)  Et  quia  etiam   temporis  congruentia  imminet  quadragesimale20,  in  quo 
studenda  sunt  praecepta  Dei,  constituimus ,  ut,  quicumque  ecclesiam  Dei  fregerit,  20 
adulteria  et  incendia  fecerit,  vitae  incurrat  periculum. 

(9.)  Quicumque  caballum,  bovem,  friskingas,  vestes,  arma  vel  alia  mobilia 
tollere  ausus  fuerit,  triplici  lege  componat;  et  liber  cums  armiscara21,  id  est  sella 
ad  suum  dorsum ,  ante  nos  a  suis  senioribus  dirigatur ,  et  usque  ad  nostram  in- 
dulgentiam  sustineat;  servi  vero  flagellentur  et  tundantur,  et  illorum  domini,  quae  25 
ipsi  tulerunt,  restituant.  Quodsi  clamor  ad  seniores  venerit  et  ipsi  talia  non  emenda- 
verint,  tunc  horum  seniores  ipsam  compositionem  faciant  et  eadem  armiscara,  quamdiu 
nobis  placuerit,  sufficere  compellantur22. 

(10.)  Et  hoc  constituimus,  ut  ex  utraque  parte  iustitia  servetur:  videlicet  nostri 
sicut  circavicini  quae  necessaria  sunt  emant',  vicini  autem  nullatenus  carius  quam  30 
suis  circavicinis  vendere  praesumant23. 

(11.)  Qui  vero  homicidia  indiscrete  et  praesumptiose  fecerit,  vitae  incurrat 
periculum. 

(12.)  Iter  enim  erit  nostrum  per  Ravennam ,  exin  mediante  mense  Martio  in 
Piscaria,  et  omnis  exercitus  Italicus  nobiscum.    Tuscani  autem  cum  populo,  qui  de  35 
ultra  veniunt,  per  Romam  veniant  ad  Pontem-curvum24,  inde  Capuam  et  per  Beneven- 
tum  descendant  nobis  obviam  Luceria  octavo  Kalendas  Aprilis. 

n)  suppl.  Boretius ;  om.  c.  et  Baldamus  p.  42,  n.  14.        o)  aut  aliquem  excusatum  retinuerint  scriptor 
codicis  per  imprudentiam  add.;  cfr.  Baldavms  l.  c.         p)  remaiiserint  c.         q)  ita  c;  Pertz  haec  verba 
posuit  post  expetlitionem  c.  5.         r)  certa  falso  corr.  Boretius;  cfr.  Baldamus  p.  43,  n.  17.         s)  ita  legi  40 
vult  Pertz;  liberum  e.         t)  ita  correxi;  emenda  c. 

17)  Cfr.  Cap.  Aquisgr.  801—813,  tom.  I,  p.ll\,  c  10;  Karoli  ad  Fulradum  epist.  804—811, 
l.  c.  p.  168,  l.  25  sqq.  18)  Id  est:  faidosus,  fehitus;  cfr.  Lex  Baiuio.  II,  8,  LL.  III,  p.  285,  l.  34.  35; 
Brunner,  BG.  I,  p.  157.  Minus  recte  Du  Cange  et  Pertz:  faida.  19)  Cfr.  Edict.  Bothari  17. 18, 
LL.  IV,  p.  15.16;  Einh.  Epist.  42,  Jaffe,  Bibl.  rer.  Germ.  IV,  p.  469.  20)  lnitium  20.  Febr.  45 

21)  Grimm,  Mechts  - Altertumer  p.  681;  Waitz,  VG.  VI,  p.  490;  Brunner  in  'Z.  f.  BG.  XXI,  germ. 
AU.',  p.  28  sq.  22)  Cfr.  Admon.  823  -  825,  tom.  I,  p  305,  c.  17.  23)  Cfr.  Cap.  Pap.  865, 

supra  p.  93,  c.  5.         24)  Pontecorvo  ad  jlumen  Volturnum. 


/ 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.  —  Nr.  219.  97 


219.  CAPITULA  SINGILLATIM 
TRADITA  HLOTHARIO  VEL  HLUDOWICO  H. 

ADSCRIPTA. 

(Japut,  quod  sequittir,  tradituni  est  m  uno  codice  Libri  Papiensis,  scilicet  Ambros. 
5  0.  55,  ubi  inter  Hloth.  c.  98.  et  c.  102.  positum  Hlothario  adscribitur.   Originis  incertae, 
sed  argumento  CapituUs  Italicis  tom.  I,  p.  ~2\1,  c.  7.  simillinium  est.    Editionem  Alfredi 
Boretii,  LL.  IV,  p.  589,.  c.  32,  hic  repetimus.  (B.  deest;  P.  deest.) 

I.  De  is  vero  personis,  qui  apsque  senioribus  per  diversa  loca  moram  et  pre- 
daciones  faciunt,   ministri  rci  publici  eos  conpreendere  et  ad  nostram  presentiam 
io  ducere  studeant.    Si   quis  se  defendere  voluerit  et  ibidem  interfectus  fuerit,  in- 
compositus  iacead1. 


(Japitidum  annexum  Capitulis  Papiensibus  855,  supra  p.  88,  nr.2\4,  tamquam 
caput  quartuni  legitur  in  uno  cod.  Guelferbyt.  inter  Blanlcenburg .  130  fol.  13  tv,  tamen 
cum  illis  non  coniungendum  est.     Dicit  enim  Hludowicus  in  prologo  nr.  214.  duo 
15  tantum  capitula  in  legem  dare  se  vclle,  quibus  in  c.  3.  tertium  addit  capitulum.  Tempus 
et  causa  originis  incerta  sunt.    Cfr.  Bbhmer-Muhlbacher  nr.  1168. 

(B.  deest;  P.  437,  c.  \.) 

2.   Providimus  de  Iudeis ,  ut  nullus  infra  regnum  Italicum  ultra  Kalendas 
Octobris  maneat,  et  modo  eis  denuntietur,  ut  omnes  usque  ad  placitum  illud  exeant, 
20  ubi  voluerint,    sine  ullius  contradictione.     Quodsi  post  Kalendas  Octobris  aliquis 
inventus  fuerit,  a  quibuscumque  comprehendi  potest,  cum  omni  [substantiaaj  sua  ad 
nostram  deducatur  praesentiam. 


Subnexa  capitulari  supra  nr.  215.  edito  et  numeris  IX.  X.  pracdita  lcguntur  haec 
capitula  in  uno  cod.  Paris.  4613  fol.  98 v,  qui  exit  in  nunierum  XI.    Inscriptio  eorum 
25  hccec  est:  Alio  tempore  dictus  fcdictus  cod.)  serenissimus  Augustus  instituere  praevidit 
capitula.    Argumento  similia  sunt  Capitulari  Papiensi  850,  supra  p.  87,  e.  4.  5.  Quo 
vero  tempore  promulgata  sint,  dici  non  potest.  (B.  II,  1294;  P.  AZl.) 

3.  Si  quislibet  episcopus  vel  comes  in  propria  sede  vel  domos  aut  villa  residet, 
homines  ipsius  depraedationes  fecerint,  messes  vel  prata  defensionis  tempore  de- 

30  vastaverint  et  hoc  cognitum  absqueh  iniusta  dilatatione  non  emendaverit  et  factori 
condigna  castigatione-  non  inposuerit,  ipsum  malum,  ut  lex  est,  emendare  cogatur 
et  insuper  quadraginta  dies  et  noctes  a  vino  et  carne  abstineat. 

4.  Per  viam  quoque  ad  palatium  veniens  aut  rediens  cuicumque  homines  ra- 
pinam  fecerint  et  cognito  statim  non  emendaverit  et  factori  condignam  castigationem 

35  non  inposuerit,  omnia,  que  rapta  sunt,  ut  lex  est,  emendare  cogatur  ',  et  insuper 
triginta  dies  et  [noctesc]  carned  et  a  vino  abstineat. 


a)  om.  c;  suppl.  Pertz.         b)  adque  c.         c)  om.  c.         d)  carnes  c. 


1)  Cfr.  Cap.  Pap.  850,  supra  p.  87,  c.  3.        2)  Cfr.  Edict.  Roth.  17.  18,  LL.  IV,  p.  15  sq. 

LL.    CAPITTLARIA  II.  13 


98 


CAPITULARIA  HLUDOWICI  II.,  KAROLI  II.  —  Nr.  219.  220. 


Novissime  editum  ab  A.  Boretio,  LL.  LV,  p.  589,  c.  35.  hoc  caput  legitur  in 
Libri  Papiensis  codicibus:  1)  olim  Veron.,  nunc  Paris.  9656  inter  Hloth.  c.  105.  et 
Cap.  eccles.  818.  819,  tom.  L,  p.  211,  c.  1.  Hludowico  IL.  adscriptum  (cfr.  LL.  IV, 
p.  LIX,  XCI);  itemque  2)  Vindob.  iur.  civ.  210.  3)  Estensi.  Praeterea  exstat  in 
4)  cod.  Londin.  inter  Extrav.  c.  30,  LL.  LV,  p.  588,  et  Hloth.  c.  102,  in  quo  aidem 
capitulis  Hlotharii  adnumeratur.    Origo  incerta  est.         (B.  deest;  P.  528,  c.  I.) 

5.  De  iudicio  autem  iudicis  ideo  tam  frequenter  rememoramus,  quia  omnino 
consuetudinem  iudicandi  iniuste  iudicibus  auferre6  volumus.  Sed  tantum  secundum 
scripturam  iudicent,  ut  nullatenus  audeant  secundum  arbitrium  suum  iudicare  ';  sed 
discantf  pleniter  legem  scriptam4.  De  quo  autem  non  est  scripta,  hoc  nostro  con- 
silio  offeratur*^. 

*)  Cod.  4.  hanc  formam  praebet:  De  iudicii  consuetudine.  Ut  consuetudineni  iniuste  iudicandi 
iudicibus  omnino  volumus  auferre.  Sed  tantum  ut  scriptura  iudicent,  et  nullatenus  audeant  aliter 
secundum  arbitrium  suum  iudicare,  nisi  sit  iudicium  legibus  eonsentaneum.  Sed  discant  pleniter 
legem  scriptam,  et  ita  iudicent.    Quae  autem  scriptae  non  sunt,  nostro  auxilio  offerantur. 

e)  offerre  1.  2.       f)  dicant  Boretius.       g)  habeatur  Boretius;  in  quibusdam  (sc.  codicibus)  add.  1 — 3. 

3)  Cfr.  Cap.  miss.  802,  tom.  I,  p.  96,  c.  26.  4)  Cfr.  Besponsa  misso  data  801—814?,  I.  c. 
p.  145,  c.  2;  Capp.  801-814,  l  c.  p.  144,  c.  4. 


220.  KAROLI  II.  IMPERATORIS  ELECTIO. 

876.  Febr. 

Traditur  his  libris  partim  manuscriptis,  partim  impressis:  1 )  Muratorii  SS.  rer.  Ital. 
t.  II,  2,  col.  149.  secundum  apographum  saec.  XVL.  'sumptum  ex  volumine  capitularium 
et  conciliorum",  et,  cum  in  synodo  Pontigonensi  recitata  sit  (cfr.  infra  nr.  221.  praef), 
etiam  m  actis  huius  conventus,  scilicet  2)  cod.  Vindob.  501  fol.  117.  3)  Sirmondi  Concil. 
ampl.  coll.  t.  III,  p.  437  sqq.,  qui  in  Operibus  Hincmari  t.  II,  p.  834.  iuramentum  apud 
Pontigonem  praestitum  separatim  edidit  (infra  3b.  signatum).  4)  Baluzii  Capit.  t.  II, 
col.  235  sqq.  5)  P.  Pithoei  SS.  coetan.  p.  506.  508.  6)  cod.  Vatic.  reg.  Christ.  291 
fol.  123 v  et,  iuramentum  scilicet,  fol.  123.  7)  cod.  Vatic.  4982  fol.  fere  148.  Cod.  2. 
omittit  nomina  optimatum  et  utrumque  iuramentum;  3 — 7.  omittunt  iuramentum  Karoli, 
quod  inscriptum  est  in  1  /  Quod  rex  Karolus  iuravit  Ansperto  archiepiscopo  atque 
optimatibus  regni  Italici.  Iuramento  autem  episcoporum  et  comitum  m  1.  praeponitur 
inscriptio:  Iuramentum  Ansperti  archiepiscopi ;  in  3.4:  Iuramentum  Hincmari  archi- 
episcopi  et  reliquorum  procerum;  m  5:  Generale  omnium  fidelium,  ex  quo  a  G.  H. 
Perts  p.  518  ad  conventum  apud  Gundulfi  villam  a.  872.  habitum  minus  recte  editum  est. 

Karolus  II,  cum  a.  876.  die  nativitatis  Domini  ab  Iohanne  VIII.  papa  imperator 
Bomanorum  coronatus  esset,  Non.  Ian.  Boma  in  Franciam  profectus  mense  Februario 
Papiae  magnum  procerum  Italiae  conventum  habuit  (Ann.  Bertin.  ad  a.  876,  ed.  Waitz 
p.  127;  v.  praefationem  Capitidaris  insequentis).  Ibi  a  parte  quadam  episcoporum  et 
comitum  (cfr.  Bilmmler,  Ostfrdnh.  Beich  II2,  p.  402,),  quorum  nomina  subscquuntur,  -pro- 
tector,  dominus  ac  defensor''  electus  est.  Quo  facto  imperator  et  ipse  iusiurandum  praestitit 
et  omnes  optimates,  qui  aderant,  iuramento  constrinxit.  Nam  praeter  illam  inscriptionem 
apud  Muratorium  nihil  est ,  quod  probet  Anspertum  solum  aut  untim  pro  omuibus 


CAPITULARIA  ITALICA  KAROLI  II.  —  Nr.  220.  99 

imperatori  fidelitatem  promisisse.    Accedit,  quod  iuramentum  Ansperto  addictum  ad  876. 
verbum  cum  Hincmari  aliorumque  episcoporum  apud  Pontigonem  facto  convenit,  et  quod 
Hincmarus  in  Ann.  Bertin.,  I.  c.  p.  129,  refert  electionem  imperatoris  ab  omnibus  no- 
bilibus  (ab  episcopis  et  ceteris)  Italici  regni  firmatam  esse. 

5  Acta  placiti  Papiensis,  scilicet  et  electio  et  Capitulare  insequens,  duplicem  in  formam 

redacta  sunt:  altera  ad  imperatorem,  altera  ad  optimates  Italiae  respicit.  Relatio  a 
partibus  imperatoris  facta  in  synodum  Pontigonensem  translata  est  (cfr.  etiam  v.  Noorden, 
Hincmar  p.  319,  n.  \);  forma,  quae  proceribus  maximequc  Ansperto,  capiti  factionis, 
favet,  apud  unum  Muratorium  exstat,  qua  de  causa  in  actis  edendis  illum  sccutus  sum. 

io  (B.  II,  235;  P.  528.; 

Gloriosissimo  et  a  Deo  coronato,  magno  et  pacifico  imperatori,  domno  nostro 
Karolo  perpetuo  augusto  nos  quidem*  Ansbertus  cum  omnibus  episcopis,  abbatibus, 
comitibus  ac  reliquis*.  qui  nobiscum  convenerunt  Italici  regni  optimates,  quorum 
nomina  generaliter  subter  habentur  inserta.  perpetuam  optamusa  prosperitatem  et 
u  pacem. 

Iam  quia  divina  pietas  vos  beatorum  principum  apostolorum  Petri  et  Pauli 
interventione  per  vicarium  ipsorum,  domnum  videlicet  Iohannem  summum  pontificem 
et  universalem  papam  spiritalemqueb  patremb  vestrumc,  ad  profectum  sanctae  Dei 
ecclesiae  nostrorumque  omnium  incitavitd  et  ad  imperiale  culmen   sancti  Spiritus 

20  iudicio  provexit,  nos  unanimiter  vos  protectorem ,  dominum  ac  defensorem  omnium 
nostrum  et**  Italici  regni  regem  eligimus,  cui  et  gaudenter6  toto  cordis  affectu 
subdif  gaudemus,  et  omnia,  quae  nobiscum8  ad  profectumf  totius  sanctae  Dei  ecclesiae 
nostrorumque  omnium  salutem  decernitis1'  et  sancitish,  totis  viribus  annuente  Christo 
concordi  mente  et  prompta  voluntate  observare  promittimus1. 

25  Anspertus  sanctae  Mediolanensis  ecclesiae  archiepiscopus  subscripsi.  Iohannes 

sanctae  Aretinae  ecclesiae  humilis  episcopus  subscripsi.  Iohannes  episcopus  sanctae 
Ticinensis  ecclesiae  subscripsi.  Benedictus  Cremonensis  episcopus  subscripsi.  Theu- 
dulphusk  Tertonensis1  episcopus  subscripsi.  Adalgaudus  Vercellensis  episcopus  sub- 
scripsi.  Azo  Eporediensis  episcopus  subscripsi.  Gerardus  exiguus  in  exigua  Laudensi 

30  ecclesia  episcopus  subscripsi.  Hilduinus  Astensis  ecclesiae1"  episcopus  subscripsi. 
Leodoinus  Mutinensis  ecclesiaem  episcopus  subscripsi.  Hildradus  Albensis  ecclesiaem 
episcopus  subscripsi.  Ratbornus"  sedis  Augustanae  episcopus  subscripsi".  Bodo 
humilis  sanctae  Aquensis  ecclesiae  episcopus  subscripsi.  Sabbatinus  Ienuensis0  ec- 
clesiae  episcopus  subscripsi.    Eilbertusp  Comensis  episcopus  subscripsi.  Adelardus 

35  servus  servorum  Dei  Veronensis  episcopus  subscripsi.  Ego  Paulus  sanctae  ecclesiae 
Placentinaeq  episcopus  subscripsi.  Ego  Andreas  sanctae  Florentinae  ecclesiae  epi- 
scopus  subscripsi.  Regineriusr  abbas  subscripsi.  Signum  Bosonis1  incliti  ducis  et 
sacri  palatii  archiministri  atque  imperialis  missi.  Signum  Richardi3  comitis.  Signum 
Walfridi'  comitis.    Signum  Liutfridi"  comitis.     Signum  Alberici  comitis.  Signum 

40  *)  omnes  episcopi,  abbates,  comites  ac  reliqui  2—6. 

**)  et  Italici  regni  regem  om.  2 — 6. 

a)  optant  2.         b)  om.  1.         c)  nostrum  5.         d)  invitavit  3—6;  invitant  2.  e)  gaudentes  3. 

f)  subdi  .  .  .  profectum  om.  2.         g)  om.  4.  5.         b)  decernetis  ct  sancietis  4 — 6.         i)  Et  subscripserunt 

illi,  qui  in  Italia   adfuerunt  add.  3.  4.         k)  Teudulfus  3 — 5.          1)  Dertonensis  3.  m)  om.  5. 

45  n)  Katbornus  .  .  .  subscripsi  in  3 — 5.  posita  swil  ante  Leodoinus  l.  31.        o)  lanuensis  1.  p)  Filbertus  1. 

q)  Placentiae  3 — 5.        r)  Ragniensis  1;  Haginerius  f>.        s)  Ricardi  1.       t)  Walfredi  1.  u)  Luitfredi  1. 

1)  Cfr.  Dummler,  Ostfrdnk.  Bekh  /I2,  p.  403. 

13* 


100 


CAPITULARIA  ITALICA  KAROLI  II.  -  Nr.  220.  221. 


Supponis  comitis2.  Signura  Hardingi  comitis.  Signum  Bodradi  comitis  palatii. 
Signum  Cuniberti  comitis.    Signum  Bernardi  comitis.    Signum  Airboldi  comitisv. 

Sic  promitto  ego,  quia  de  isto  die  in  antea  isti  seniori  meo,  quamdiu  vixero, 
fidelis  et  obediens  et  adiutor,  quantumcumque w  plus  et  melius  sciero  et  potuero,  et 
consilio  et  auxilio  secundum  meum  ministerium  in  omnibus  ero  absque  fraude  et 
malo  ingenio  et  absque  ulla  dolositate  velx  seductione*  seu  deceptione  et  absque 
respectu  alicuius  personae,  et  neque  per  me  neque  per  missum  neque  per  literas, 
sed  neque  per  emissnm  vel  intromissam  personam  vel  quocumque  modo  vely  signifi- 
catione  contra  suum  honorem  et  suam  acz  ecclesiae  atque  regni  sibia  commissi  quietem 
et  tranquillitatem  atque  soliditatem  machinabo,  vel  machinanti  consentiam,  neque 
aliquodb  umquam  scandalum  movebo,  quod  illius  praesenti  vel  futurae  saluti  con- 
trariac  vel  nociva0  esse  possit.    Sic  me  Deus  adiuvet  et  istad  sanctorumd  patrocinia. 

Et3  ego,  quantum  sciero  et  rationabiliter  potuero,  Domino  adiuvante  te,  sanctis- 
sime  ac  reverentissime  archiepiscope ,  et  unumquemque  vestrum  secundum  suum 
ordinem  et  personam  honorabo,  et  salvabo,  et  honoratum  et  salvatum  absque  ullo 
dolo  ac  damnatione  vel  deceptione  conservabo,  et  unicuique  competentem  legem4  ac 
iustitiam  conservabo ,  et  qui  illam  necesse  habuerint  et  rationabiliter  petierit,  ra- 
tionabilem  misericordiam  exhibebo,  sicut  fidelis  rex  suos  fideles  per  rectum  honorare 
et  salvare  et  unicuique  competentem  legem  et  iustitiam  in  unoquoque  ordine  cori- 
servare  et  indigentibus  et  rationabiliter  petentibus  rationabilem  misericordiam  debet 
impendere.  Et  pro  nullo  homine  ab  hoc,  quantum  dimittit  humana  fragilitas,  per 
studium  aut  malevolentiam  vel  alicuius  indebitum  hortamentum  deviabo,  quantum 
mihi  Deus  intellectum  et  possibilitatem  [donaverite] :  et  si  per  fragilitatem  contra  hoc 
mihi  surreptum  fuerit,  cum  recognovero,  voluntarie  illud  emendare  studebo,  sic  etc.f 

v)  Acta  sunt  haec  in  palatio  Ticinensi  anno  Domini  DCCCLXXVI ,  regni  domni  imperatoris  Karoli, 
Hludowiei  augusti  piae  memoriae  filii,  in  Francia  XXXVI,  imperii  primo,  indictione  IX.  add.  3.  4.  ut  videlur 
ex  codicibus.  w)  quantocumque  3b.  x)  om.  3b.         y)  ac  3 — 5.  z)  om.  1.3.4;  sanctae  5. 

a)  1 11 1  3 — 5.  b)  umquam  aliquod  3 — 5.  c)  ita  1.36,-  contrarium  ...  nocivum  reliqui.  d)  om.  1; 
ista  sancta  3.  e)  om.  1;  supplevi  secundum  Karoli  iuramentum  ad  Carisiacum  factum.  f)  sc. :  ine 
Deus  adiuvet  et  ista  sanctorum  patrocinia. 

2)  Ibidem  II%,  p.  251 ;  III2,  p.  20.  3)  Consentit  ad  rerbum  cum  iuramento  Karoli  regis  ad 
Carisiucum  a.  858.  praestito  et  infra  edito.        4)  Cfr.  Conv.  Leodii  hab.  854,  supra  p.  11,  Hlotharii  c.  3. 


221.  KAROLI  II.  CAPITULARE  PAPIENSE. 

876.  Febr. 

Conmnchmi  cum  electione  antecedenti  traditum  est:  1)  a  Muratorio  l.  c.  2)  cod. 
Vindob.  501  fol.  117.  3)  a  Sirmondo  l.  c.  4)  a  Baluzio  l.  c.  5)  cod.  Vatic.  reg. 
Christ.  291  fol.  123v.  6)  cod.  Vatic.  4982  fol.  fere  148.  In  1.  et  5.  exccrpta  tantum 
capitulorum  scrvata  sunt;  cod.  2.  exit  in  medium  caput  13;  3.  omittit  subscriptiones 
procerum. 

Tempus  huius  capitularis  ex  ipso  apparet;  est  enim  constitutum,  ut  colligendum 
est  ex  ordine  synodi  Pontigonensis ,  in  qua  acta  Papiensia  confirmata  sant,  non  ut 
capitulatio  insequens  Widonis  ante  elcctionem,  sed  Karolo  electo  et  fide  ex  utraque  parte 


CAPITULARIA  ITALICA  KAROLI  II.  —  Nr.  221. 


101 


promissa.    Enarrat  enim  Hincmarus  in  Ann.  Bertin.  ad.  a.  876,  ed.  Waitz  p.  129  :  876. 
In  quo  conventu  ...  lecta  est  electio  domni  imperatoris  ...  sed  et  capitula,  quae 
in  palatio  Ticinensi  constituit  et  ab  omnibus  confirmari  praecepit,  quocum  bene  con- 
sentit  omnes  codices  et  editiones  post  electionem  vel  iuramentum  capitida  praebere. 
5  (B.  II,  237;  P.  530.; 

■ 

Ina  nomine  Patris  et  Filii  et  Spiritus  sancti".  Incipiunt  capitula,  quae  domnus 
imperator  Karolus,  Hludowici  augustib  piae  memoriae  filius,  una  cum  consensu  et 
suggestione  reverentissimi  *  ac  sanctissimi  domini  Ansperti  archiepiscopi  sanctae 
Mediolanensis  ecclesiae  necnon*  venerabilium  episcoporum  et  illustrium  optimatum 

io  reliquorumque  fidelium  suorum  in**  regno  Italico  ad  honorem  sanctae  Dei  ecclesiae 
et  ad  pacem  ac  profectum  totius  imperii  sui  fecit  anno  incarnationis  domini  nostri 
Iesu  Christi  DCCCLXXVP,  regni  vero  sui  in  Frantia  XXXVI,  imperii  autem  sui 
primo,  indictione  IX,  mense  Februario,  in  palatio  Ticinensi. 

Cap.  1.  Ut  sancta  Romana  ecclesia,  sicut  est  caput  omnium  ecclesiarum,  ita  ab 

\'j  omnibus  honoretur  et  veneretur;  neque  quisquam  contra  ius  et  potestatem  ipsius 
aliquid  iniuste  agere  praesumat:  sed  liceat  ei  debitum  tenere  vigorem  et  pro  uni- 
versali  ecclesia  pastoralem  exhibere  curam  atque  sacris  precibus  omnium  pro  omni- 
bus  interpellare  auctorem. 

2.  Ut  honor  domno  et  spiritali  patri  nostro  Iohanni,  summo  pontifici  et  uni- 
20  versali  papae,  ab  omnibus  conservetur:  et  quae  secundum  sacrum  ministerium  suum 

auctoritate  apostolica  decreverit,  cum  summa  veneratione  ab  omnibus  suscipiantur, 
et  debita  illa  oboedientia  in  omnibus  conservetur 

3.  Et  licet  in  omnibus  id  observarid  velimus,  praecipue  tamen  sanccimus,  ut 
in  termino  beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  principum  nemo  in  eundo  et  red- 

25  eundo  vel  ibi  morando  aliquam  vastationem  et  depraedationem  facere  praesumat; 
et  quae  ipsius  sanctae  Deie  ecclesiae  propria  sunt,  nemo  aliqua  iniqua  machinatione 
sine  voluntate  ipsius  sacri  pontificis  sibi  vindicare  praesumat~.  Quodsi  quisquam 
fecerit,  restitutis  male  praesumptis  immunitatem  !  ipsius  ecclesiae  persolvat  et  ban- 
num  nostrum  tripliciter  componat. 

30  4.  Ut  ecclesiasticus  honor  et  sacerdotalis  atque  clericalis  reverentia  debita 

competentique  sinceritatis  religione  ab  omnibus  amplectatur  et  abf  omnibus  custodia- 
tur,  sicutg  avi  et  genitoris  nostri  monent  edicta». 

5.  Ut  imperialis  honor  ab  omnibus  fideliter  observetur:  et  quae  ab  eo  seu  per 
epistolam  seu  per  legatos  praecipiuntur'1,  a  nullo  impune  audeant'  violari. 

35  6.  Ut  episcopi  ministerium  suum  secundum  sacros  et  sancto  Spiritu  promulgatos 

canones  peragant,  parroechias  suas  absque  alicuius  impedimento  praedicando,  cor- 
rigendo  et  confirmando  circumeant  ;  et  hoc  in  agendo  nullus  eis  contraire  et,  quod 
ad  ministerium  illorum  pertinet,  contradicere  in  ipsis  parroechiis  audeat  vel  eis 
exinde  aliquam  molestiam  inferat.    Sed  adiutor,  si  oportuerit,  invitatus  a  pontifice 

40  quisque  ecclesiae  filius  existat  \  ut  liceat  eis  criminalia  scelera  et  alia  quaeque  cor- 

*)  ita  1;  om.  2 — 6. 
**)  in  regno  Italico  om.  2—6. 

a)  In  ...  sancti  om.  3.6.  b)  om.  1.  c)  DCCCLXXVIl  1—4.6.7.  d)  observare  3.4. 
e)  om.  4.         f )  in  3.  4.        g)  sicut  . . .  edicta  om.  2.        h)  recipiuutur  2.        i)  audeat  2. 

45  1)  Cfr.  Comt.  Ttomana  824,  tom.  I,  p.  323,  c.  1 ;  p.  324,  c.  9,  quae  rero  oboedientiam  Eomanorum 

tantum  statuit.  2)  Ibidem  c.  2.  3)  Cap.  leffib.  add.  803,  /.  c.  p.  113,  c.  2.  4)  Cfr.  Cap. 
Mantuan.  781?  I.  c.  p.  190,  c.  6;  Capp.  801—813,  /.  c.  p.  184,  c.  1;  Capp.  e  canon,  excerpta  803,  /.  c. 
p.  174,  c.  10;  infra  c.  12. 


102 


CAPITULARIA  ITALICA  KAROLI  II.  -  Nr.  221. 


876.  rigendak  inquirere,  discutere  et  diiudicare  canonice.    Quod  qui  temerare  proterve 
praesumpserit,  triplicem  legem  et  triplicem  bannum  nostrum  exsolvat. 

7.  Ut  episcopi  secundum  sacram  iussionem  domini  nostri  Iesu  Christi5  prae- 
dicationem  per  se  vel1  suos  congruenter  exerceant  et  presbyteros  suos,  ut  similiter 
faciant,  instruere  procurent.  Et  ut  seculares  et  fideles  laici  diebus  festis,  qui  in  civi- 
tatibus  sunt,  ad  publicas  stationes  occurrant;  et  qui  in  villulis  et  possessionibus  sunt, 
ad  publicum  officium  in  plebe1'  festinent.  Et  nullus  latibulosa  missarum  in  suis 
domibus  officia  celebrare  praesumat  sine  sui  rationali1"  licentia  episcopi'. 

8.  Ut  episcopi  in  civitatibus  suis  proximum  ecclesiae  suaen  claustrum  in- 
stituant,  in  quo  ipsi  cum  clero  suon  secundum  canonicam  regulam8  Deo  militant0; 
et  sacerdotes  suos  ad  hoc  constringant,  ut  ecclesias  suasu  non  relinquant  et  aliubi 
habitare  praesumant.  Sint  etiam  subiecti  proprio  episcopo  secundum  canonicam 
auctoritatem ,  nec  per  contumatiam  ab  eorum  potestate  dissiliant",  neque  seculari 
potestatiq  ad  hoc  eisr  commendare  se  liceat  aut  eos  quilibet  recipere  audeat,  uts 
contra  canonicas  legos9  et  debitam  episcopi  potestatem  quodammodo  defensentur. 
Huiusmodi  vero  sacerdotes  episcopalis1  ilico  censura  disciplinis  ecclesiasticis  subdatr. 
Nefas  est  omnium  eorum  sollicitudinem  episcopos  non  gerere,  quibus  in  committendis 
sacris  ordinibus  dignum  visum  est  communicasse. 

9.  Ut  a"  domibus  sacerdotum  propter  malae  opinionis  famam  habitatio  fe- 
minarum  penitus  tollatur"1;  neque  illi  in  domos  earum  intrare  indiscrete  praesumant, 
ne  nomen  Dei,  quod  absit,  per  illos  blasphemetur,  per  quos  laudari  pie  et  iugiter 
debet.  Venationem  quoque  nullus  tam  sacri  ordinis  exercere  praesumat  neque  arma 
militaria  pro  qualicumque  seditione  portare  audeat  aut  habitum  quemlibet  tantum 
apicem  sacerdotumv  non  decentem  assumat11. 

10.  Ut  res  ecclesiasticas,  tam  mobiles  quam  et  immobiles,  nemo  invadere  vel 
auferre  praesumat;  et  quae  a  rectoribus  ecclesiae  actenus  ob  timorem  vel  favorem 
alicui  libellario  vel  enfiteoticariow  iure12  dolose  et  cum  damni  detrimento  ecclesiae 
amissaex  videntur,  ad  pristinum  ius  revertantur 1;i,  quatinus  liceat  illis,  quibus  earum 
cura  commissa  est,  quieto  et  pacifico  ordine  eas  tenere  et  pro  nobis  ac  regno  nobis 
a  Deo  commisso  orare  pauperibusque  debita  stipendia  erogare,  familiam  ecclesiae 
iuste  et  rationabiliter  regere  et  gubernare.  Transgressoribus  autem  indicimus  iniuste 
praesumpta  restituere  et,  sicut  superius14  praefixum  est,  triplicem  legem  et  triplex 
bannum  nostrum  persolvere. 

11.  Ut  decimae  conlaborationum y  et  animalium  secundum  sacra  praeceptalf) 
Domino  absque  fraude  et  aliqua  retractione  offerantur;  et  in  potestate  episcopi 
maneat,  qualiter  az  presbyteris  dispensentur  canonice Et  ut  ecclesias  baptismales, 
quas  plebes  appellant,  secundum  antiquam  consuetudinem1 '  ecclesiae  filii  instaurent. 

k)  corrigendo  2.         1)  per  add.  3.  4.  m)  rationabili  3.  4.         n)  om.  3.  4.  o)  militent  3.  4. 

p)  dissilient  2.         q)  potestate  2.         r)  om.  2.         s)  aut  4.         t)  epistolas  2.         u)  ad  oninibus  corr. 

ab  oinnibus  2;  in  3.  v)  sacerdotii  3.4.  w)  enfiteocario  2 ;  eniphyteuticario  3.4.  x)  amisisse  4. 
y)  conlaborationem  2.        z)  om.  4. 

5)  Marc.  16, 15;  Luc.  9,2;  Act.  apost.  10,42.  6)  Cfr.  infra  c.  11.  7)  Synod.  Pap.  850, 
infra  nr.  228,  c.  18.  8)  Begula  Chrodegangi  c.  3.4.8. 14—19,  Mansi  XIV,  col.  316  sqq.;  Hinschius, 
Kirchcnrecht  II,  p.  50  sqq.;  p.  54.  9)  Cfr.  supra  p.  37,  n.  86;  Hinschius  l.  c.  IV,  p.  789,  prae- 

sertim  n,  9.  10)  Relatio  829,  supra  p.  33,  c.  12.  11)  Cfr.  etiam  exempli  gr.  Synod.  Pap.  850, 
infra  nr.  228,  c.  4.  12)  Peiiik,  Storia  del  diritto  italiano  IV,  p.  285  sqq.  13)  Cfr.  Capp. 
Ital.  tom.  I,  p.  335,  c.  1;  .Cap.  Olonn.  822—823,  l.  c.  p.  316,  c.  1.  14)  Supra  c.  6.  15)  Cfr. 
excmpli  gr.  Levit.  27,  30—33.  16)  Cfr.  Capp.  episcop.  845—850,  supra  p.  82,  c.  11.  17)  Cap. 
Olonn.  I.  825,  tom.  I,  p.  327,  c.  8. 


I 


CAPITULARIA  ITALICA  KAROLI  II.  —  Nr.  221.  103 

12.  Ut  episcopi  comites  et  vassos  nostros  in  parroechia  eorum  manentes  paterno  876. 
amore  secundum  ecclesiasticum  ministerium  diligant;  ipsi  vero  comites  et  vassalli 
seu  reliqua  generalitas  praedictos  episcopos  ut  sanctos  patres  honorent  et  venerentur, 

et  ad  ministerium  illorum  peragendum,  ubicumque  potuerint,  eos  adiuvare  decertent18. 
5  Si  vero,  quod  non  optamus,  eis  infesti,  cominus,  quae  Dei  sunt,  exercere  possint, 
reperti  fuerint  aut  ipsi  contra  leges  officia  sua  violaverint  eta  eos,  quos  venerari 
debent,  inquietaverinta,  secundum  capitulare  avi  et  genitoris  nostri19  emendent; 
qualiter  quoque  presbyteros  ac  reliquos  gradus  honorent,  ipsius  capitularis  forma 
doceantur.  Ipsi  nihilominus  episcopi  singuli  in  suo  episcopio  missatici  nostri  po- 
10  testate  et  auctoritate  fungantur20. 

13.  Ut  episcopi  et  comites  in  suis  ministeriis  commorantes  in  suis  consistant 
domibus  cum  suis  vassallis  neque  praesumant  occasione  ospitii  in  pauperioris  cuius- 
piam  vicini  domo,  nisi  rogati,  commorari21,  quia  ob  hoc  maxime  depraedationes  et 
discordias  actenus  pululasse  manifestum  est.    Praevideant  quoque  secundum  mini- 

15  sterium  unusquisque  suum,  ne  in  potestate  illorum  praedae  et  devastationes  fiant. 
Et  si  aliqui  hoc  facere  temptaverint,  omnib  sua  virtute  illis  resistant.  Et  si  ipsi 
per  se  constringere  ad  emendationem  illos  non  potuerint,  constitutis  missis  nostris22 
renuntient23,  ut  ipsorum  iuditio  legaliter  secundum  capitulare  avi  et  genitoris  nostri2' 
emendentc.   Quodsi  et  ipsi  hoc  emendare  nequiverint,  ad  nostram  notitiam  perducant. 

20  14.  Ut,  quoties  divinum  iudicium  aliquem  ecclesiae  praesulem  e  saeculo  vo- 

caverit,  nullus  ad  suimet  perditionem  facultates  eius  invadat,  diripiat  et  ad  suosd 
ususd  transferat2';  sed  erogatariis  et  eleemosynariis  ecclesiasticis  cum  ipsius  ecclesiae 
constituto  oeconomo  liberum  sit  canonico  more  iuste  rationabiliterque  deputata  suc- 
cessori  futuroe  reservare  vel  quibuscumque,  sicut  expedit,  pro  eius  spiritu  distribuere. 

25  Quod  qui  iniqua  cupiditate  transgredi  praesumpserit,  ut  superius2(i  praelibatum  est, 
inrefragabiliter  multetur. 

15.  Ut  nemo  fidelium  nostrorum  quodammodo  aliquem  celet,  quem  nostrum 
scierit  infidelem  esse,  neque  ei  sustentationem  quamcumque  praestare  pertentet27, 
si  eum  ad  nostram  fidelitatem  revocare  nequiverit.    Quicumque  autem  contra  hoc 

30  fecerit,  praedecessorum  et  progenitorum  nostrorum  iudicium  experietur. 

Ansbertusf  archiepiscopus  subscripsi.  Iohannes  humilis  Aretinae  ecclesiae 
episcopus  subscripsi.  Adalardus  servus  servorum  Dei  sanctae  Veronensis  ecclesiae 
episcopus  subscripsi.  Adalgaudus  Vercellensis  ecclesiae  episcopus  subscripsi.  Azo 
Eporediensis  episcopus   subscripsi.     Benedictus    episcopus  Cremonensis  subscripsi. 

35  Hildradus  Albensis  episcopus  subscripsi.  Gerardus  exiguus  ecclesiae  Laudensis 
episcopus  subscripsi.  Iohannes  humilis  episcopus  sanctae  Ticinensis  ecclesiae  sub- 
scripsi.    Teudulfus  Terdonensis  episcopus  subscripsi.    Hilduinus  Astensis  episcopus 

a)  et  ...  inquietaverint  om.  2.  b)  omnis  2.  c)  emendetur  3.  d)  ius  suum  4.  e)  om.  3. 
f )  Ansbertus  .  .  .  comitis  add.  4.  ex  cudice  Bellovacensi. 

40  18)  Supra  c.  6;  cfr.  etiam  Conv.  ap.  Valentian.  853,  supra  p.  76,  c.  6;  Tippini  Cap.  Ital.  801—810, 

tom.  I,  p.  209,  c.  5;  Adnwnit.  823 — 825,  l.  c.  p.  307,  c.  25.  19)  Capitularc  illud  Karoli  et  Hlu- 

doivki  depcrditum  esse  videtur;  cfr.  autem  Karoli  epist.  790 — 800,  /.  c.  p.  203.  20)  Gfr.  quae  disserui 
in  ' Mitteilungen  d.  Inst.  /'.  osterr.  GF.'  XI,  p.  245  sq.  21)  Cfr.  Capp.  Tap.  865,  supra  p.  92,  c.  3. 
22)  Mitteilungen  l.  c.  p.  246  n.        23)  Commemorutio  825,  tom.  I,  p.  308  sq.,  c.  2.  3.        24)  Cap  miss. 

45  819,  l.  c.  p.  290,  c.  12;  Cap.  de  latronibus  804—813,  l.  c.  p.  180  sq.  25)  Cfr.  Richter,  Kirchenrecht 
ed.  8.  p.  1334;  Conc.  Roman.  898,  Mansi  XVIII,  col.  226,  c.  11;  Com.  Trosleian.  909,  l.  c.  col.  302  sqq., 
c.  14;  Cap.  miss.  832,  supru  p.  64,  c.  11.  26)  Supra  c.  10.  27)  Cfr.  Cap.  miss.  802,  tom.  I,  p.  92, 
c.  2;  Capp.  803-813,  l.  c.  p.  156,  c.  2;  Brunner  in  'Z.  f.  RG.  XXIV,  germ.  Abt.',  p.  84. 


104 


CAPITULARIA  WIDONIS.  —  Nr.  221.  222. 


876.  subscripsi.  Sabbatinus  humilis  Ienuensis  ecclesiae  episcopus  subscripsi.  Signum 
Bosonis  ducis  et  missi  Italiae  atque  sacri  palatii  archiministri.  Signum  Bernardi 
comitis.  Signum  Bodradi  comitis  palatii.  Signum  Ricardi  comitis.  Signum  Airboldi 
comitis.  Signum  Cuniberti  comitis.  Signum  Supponis  comitis.  Signum  Alberici 
comitis.   Signum  item  Bernardi.   Signum  Hardingi  comitis.   Signum  Berardi  comitisf.  5 


222.  WIDONIS  CAPITULATIO  ELECTIONIS. 

889.  Febr. 

Edita  est  a  Muratorio  primum  in  SS.  rer.  Ital.  t.  II,  2,  col.  416.  ex  charta  Bobiensi 
eiusdem  temporis,  cuius  specimen  ibidem  invenias,  tum  in  Antiq.  Ital.  t.  I,  col.  83,  sed 
ab   ipso  ex  voluntate  emendata.  '  Secundum  Muratorium  charta  'non  alium  titulum  io 
praeferebat,  quam  sequentcm:   Sinodus  episcoporum  Papiae,'  et  utrumque  capitulare 
minus  recte  continuis  numeris  coniungebat. 

Episcopi  Papiae  convcnerunt,  ut  Widonem  Berengario,  qui  inde  ab  a.  888.  m.  Ian. 
(cfr.  Diimmler,  OstfranJc.  Bcich  III2,  p.  3l3j  regnum  Italicum  obtinuit,  duobus  proeliis 
(vide  infra  n.  12)  superato  regem  sibi  crearent.  Sed  non  prius  electio  facta  est,  quam  15 
Wido  illa  octo  capitula,  quae  episcopi  proposuissent ,  se  servaturum  pollicitus  esset. 
Ex  diplomate  quodam  Widonis  servato  apud  Tiraboschi,  Storia  di  Nonantula  II,  p.  67, 
sequitur  illum  medio  mense  Februario  889.  regem  electum  esse;  cfr.  Diimmler  l.  c.  III2, 
p.  366. 

Cum  Wido  in  prologo  capitidationis ,  quamvis  rex  Italiae  nondum  esset,  tamen  20 
nomine  regis  ac  senioris  indutus  sit,  illa  mihi  videtur  esse  relatio  de  his,  quae  electionem 
antecesserunt ,  sed  postea  demum  in  hane  formam  redaeta.    Decretum  autem  electionis, 
quod  dicitur ,  in  quo  Wido  recte  adhuc  'princcps''  vocatur,  proclamutionem  statim  post 
electionem  populo  nuntiandam  putare  velim.  (B.  deest;  P.  554.^ 

Post  bella  horribilia  cladesque  nefandissimas,  quae  meritis  facinorum  nostrorum  35 
acciderunt  huic  provincie,  disponente  iura  regni  huius  cum  tranquillitate  sopitis  hosti- 
bus  suis  insigni  rege  et  seniore  nostro  Widone  in  aula  Ticinensi  nos  humiles  epi- 
scopos'1  ex  diversis  partibus  Papiae  convenientibus b  pro  ecclesiarum  nostrarum 
ereptione  et  omnis  christianitatis  salvatione,  quae  pene  iam  ad  interitum  desolationis 
inclinata  erat,  annuente  nobis  eodem  principe  in  uno  congregati  sumus  collegio  ea  30 
videlicet  ratione,  ut  his,  per  quos  homicidia,  sacrilegia,  rapine  et  cetera  facinora 
perpetrata  erant,  dignam  penitentiam  ad  capiendam  salutem  subtractis  eis  a  male 
cepto  negotio  per  veram  confessionem  Deo  adiuvante  imponeremus ;  ac  ne  ulterius 
tantum  nefas  excrescere  aut  vires  sumere  valcret,  pastorali  provisione  et  auxilio 
regio  compescendum  decrevimus.  35 

L.  In  primis  oramus,  optamus  operamque  damus,  ut  mater  nostra  sancta  Ro- 
mana  ecclesia  in  statu  et  honore  suo  cum  omnibus  privilegiis  et  auctoritatibus,  sicut 
ab  antiquis  et  modernis  imperatoribus  atque  regibus  sublimata  est,  ita  habeatur, 
teneatur  et  perhenniter  custodiatur  illesa1.  Nefas  est  enim ,  ut  hec,  quae  totius 
corporis  ecclesiae  caput  est~  et  confugium  atque  relevatio  infirmantium,  a  quoquam  40 

a)  ila  SS.;  episcopi  Ant.         b)  ila  >%S.;  convenientes  Ant. 


1)  Sickel,  Privil.  Otto  I.  f.  d.  Mm.  Kirclie  p.  105;  p.  164  sq.       2)  Cfr.  Cap.  antecedens  p.  101,  c.  1. 


CAPITTLARIA  WIDOXIS.  -  Nr.  222.  105 

temere   propulsari   vexarive   permittatur .   presertim  cum   sanitas   ipsius  nostrorum  8*9. 
omnium  sit  salubritas.    Ipse  quoque  summus  pontifex  a  cunctis  principibus  et  chri- 
stiani  nominis  cultoribus  digno  semper  veneretur  honore  debitaque  precellat  reverentia. 

2.  Singulorum  episcoporum  ecclesiae  cum  suis  privilegiis  et  possessionibus. 
tam  interioribus  quam  exterioribus .  inconvulse  et  incorrupte  absque  aliqua  sui  de- 
minoratione  vel  quorumlibet  pravorum  hominum  iniusta  vexatione  permaneant.  sicut 
precepta  regum  et  imperatorum  sibi  collata  continent':  rectoresque  earum  libere 
pontificalem  exerceant  potestatem  tam  in  disponendis  ecclesiasticis  negotiis.  quam  in 
comprimendis  legis  Dei  transgressoribus  universis  '. 

3.  Sancimus  etiam,  ut  neque  in  episcopatibus  neque  in  abbatiis  vel  senodochiis 
aut  ullis  Deo  sacratis  locis  ulla  violentia  aut  novae  conditionis  gravamina  imponan- 
tur,  sed  secundum  antiquam  consuetudinem  omnes  in  suo  statu  suoque  privilegio 
perpetuo  maneant. 

4.  Ut  sacerdotum  omnium  et  ministrorum  Christi  unusquisque  in  suo  ordine 
condigno  veneretur  honore  et  reverentia 5  et  cum  omnibus  rebus  ecclesiasticis  ac 
familiis  ad  se  pertinentibus  sub  potestate  proprii  episcopi  quietus  et  inconcussus  per- 
maneat  salva  ecclesiastica  disciplina. 

5.  Plebei  homines  et  universi  ecclesiae  filii  libere  suis  utantur  Iegibus6:  ex 
parte  publica  ultra.  quam  legibus  sancitum  est,  ab  eis  non  exigatur.  nec  violenter 
opprimantur:  quodsi  factum  fuerit.  legaliter  per  comitem  ipsius  loci  emendetur.  si 
suo  voluerit  deinceps  potiri  honore':  si  vero  ipse  neglexerit  vel  fecerit  aut  facienti 
assensum  prebuerit.  a  loci  episcopo  usque  dignam  satisfactionem  excommunicatus 
habeatur. 

6.  Palatini,  qui  in  regio  morantur  obsequio.  pacifice  sine  depredatione  regi 
deserviant  suis  contenti  stipendiis8. 

7.  Hi  vero.  qui  tempore  placiri  diversis  ex  partibus  conveniunt.  nullam  per- 
transeuntes  in  villis  seu  civitatibus  rapinam  exerceant  sibi  necessaria  antiqua  con- 
suetudine  digno  pretio  ementea9. 

8.  Quicumque  ab  exteris  provinciis  adventantes 1,1  depredationes  atque  rapinas 
infra  regnum  hoc  exercere  presumunt.  hi.  cum  quibus  morantur.  aut  ad  audientiam 
eos  adducant  aut  pro  eis  emendent  neque  eos  ulterius  in  talibus  ausis  sua  potestate 
defendere  audeant:  quodsi  fecerint.  inter  excommunicatos  habeanrur.  quousque  re- 
sipiscant n. 

Preterea.  quia  gloriosus  rex  \Tido  dignatus  est  nobis  promittere  conservaturus 
se  prescripta  capitula  necessitate  non  minima  confecta  et.  quae  in  eis  continentur. 
curam  habens  Deo  inspirante  suae  nostraeque  salutis.  sicut  apertis  inditiis  iam  de- 
monstrat.  ideo  nobis  omnibus  complacuit  eligere  illum  in  regem  et  seniorem  atque 
defensorem .  quatinus  amodo  et  deinceps  illo  nos  secundum  regale  ministerium 
gubernante  singuli  nostrum  in  suo  ordine  oboedientes  et  adiutores  pro  posse  exi- 
stamus  illi  ad  suam  regnique  sui  salvationem. 

Elect ionis  dcc retum. 
Post  obitum  recordandae  memoriae  domni  Karoli.  gloriosi  imperatoris  ct  senioris 
nostri.  quot  quantaque  pericula  huic  Italico  regno  usque  in  presens  tempus  super- 

3)  Cfr.  Capp.  Pap.  865,  mpra  p.  92,  c.  2.  4)  Cap.  anteeedetis  c.  6.  5)  Ibidem  c.  4. 

6)  Supra  p.lOO,  inramentum  Karoli.  T\  Id  est:  si  suum  noluerit  araittere  honoreui:  cfr.  Widonis 
Cap.  Pap.  891,  infra  p.  108,  c.  3.  8)  Cfr.  Lamb.  Cap.  Rarenn.  898,  infra  p.  109,  c.  2.  9)  Capp. 
Pap.  865,  supra  p.  92,  C  5.  10)  Widonis  amxMa  GaUica;  cfr.  Dumnder,  l.  c.  ZZP,  p.  367.  U)  Cfr. 
Widonis  Qip.  Pap.  891,  infra  p.  107,  c.  1. 

LL.  CAPITULARIA  D.  14 


106 


CAPITULARIA  WIDONIS.  —  Nr.  222.  223. 


889.  venerint,  nec  lingua  potest  evolvere  nec  calamus  explicare.  Ipsis  denique  diebus 
quasi  ad  certum  signum  supervenerunt,  qui  pro  hoc  regno,  ut  sibi  volentes  nolentes- 
que  adsentiremus,  minis  diversis  et  suasionibus  inlectosc  furtive  ac  fraudulenter  ad- 
traxerunt.  Sed  quia  illi  superveniente  perspicuo  principe  Widone  bis  iam  fuga  lapsi 12 
ut  fumus  evanuerunt  nosque  in  ambiguo  reliquerunt  tamquam  oves  non  habentes  5 
pastorem,  necessarium  duximus  ad  mutuum  colloquium  Papie  in  aula  regia  convenire. 
Ibique  de  communi  salute  et  statu  huius  regni  sollicite  pertractantes  decrevimus  uno 
animo  eademque  sententia  praefatum  magnanimum  principem  Widonem  ad  pro- 
tegendum  et  regaliter  gubernandum  nos  in  regem  et  seniorem  nobis  eligere  et  in 
regni  fastigium  Deo  miserante  prefigere  pro  eo ,  quod  isdem  magnificus  rex  divino,  io 
ut  credimus,  protectus  auxilio  de  hostibus  potenter  triumphavit  et  hoc  non  sue  vir- 
tutisd,  sed  totum  divinae  miserationise  providentiaef  adtribuit.  insuper  etiam  sanctam 
Romanam  ecclesiam  ex  corde  se  diligere  et  exaltare  et  ecclesiastica  iura  in  omnibus 
observare  et  leges  proprias  singulis  quibusque  sub  sua  ditione  positis  concedere  et 
rapinas  de  suo  regno  penitus  extirpare  et  pacem  reformare  et  custodire  se  velle  is 
Deo  teste  professus  est.  Pro  his  ergo  et  aliis  multis  eius  bonae  voluntatis  inditiis 
ipsum,  ut  prelibavimus ,  ad  regni  huius  gubernacula  ascivimus ,  eique  toto  mentis 
nisu  adhesimus  seniorem  piissimum  et  regem  excellentissimum  pari  consensu  ex  hinc 
et  in  posterum  decernentes. 

c)  inretitos  Ant.        cl)  virtuti  Ant.        e)  misericordiae  Ant.        f)  prudenter  Ant.;  providentia  <S'*Si.  20 

12)  Primum  ad  Brixiam  a.  888.  m.  Oct.;  tum  furtasse  ad  Trebium  fhmum  a.  880.  initio;  cfr. 
Diimmler,  l.  c.  III2,  p.  324  sq.;  p.  365  sq. 


223.  WIDONIS  REGIS  CAPITULUM  SINGIL- 
LATIM  TRADITUM. 

889.  Febr.— 891.  Febr. 

Primo  in  lucem  prolatum  ab  Alfredo  Boretio,  LL.  IV,  p.  205,  n.  2,  ex  schedis 
Iohannis  Merhel  b.  m.,  legitur  capitulum  iu  codicibus:  1)  Vaiic.  1339  fol.  142.  et 
2)  Vatic.  4979  fol.  44.  in  collectione  quadam  canonum  lih.  III,  c.  195.  In  qua 
Widoni  regi  addicitur:  utrum  recte,  an  non,  incertum  relinquo.  Iu  Widonis  quidcm 
legibus  minime  invenias,  quod  ad  nostrum  capituhim  respiciat. 

(B.  deest;  P.  deest.) 

De  clericis,  qui  in  quacumque  seditione  arma  susceperint.  Wido  rex.  De 
clericis,  qui  arma  baiulanta  et  in  suis  propriis  resident  (i.  e.  habitant),  ad  ecclesiam 
seu  ad  episcopum  non  militant,  negotia  secularia  agunt,  in  lege  vivant  sicut  et 
ceteri  Langobardi,  tam  ipsi  quam  et  filii  eorum. 

a)  baiulant  c. 


CAPITULARIA  WIPOSIS.  —  Xr.  224.  107 


224.  WTDOXrs  DIPERATORIS  ( APITULARE 
PAPIEXSE  LEGIBUS  ADDEXDOI. 

891.  MaL  1. 

Capitxdare  ad  hoc  tempus  ex  solo  Lihro  Papiensi .  LL.  LV.  p.  559  sqq.,  notum 
i  nunc  edimus  ex  1)  foliis  tionmtflis  in  hihliotheca  ngia  JLonacensi  nuper  repertis  et 
2)  cod.  Vatic.  reg.  Christ.  263  fol.  228*  et  227 v.  Cod.  I.  omittit  c.  1.  2.  3.  ex  prima 
parte;  cod.  2.  exit  in  c.  6.  in  verhum  Inter  itt-rum  initium  capit  c.  9.  «  verhis  Si  quis. 
CW.  2.  exhihet  hanc  inscriptionem:  Incipit  Capitula.  quas  domnus  \Yido  imperator  in- 
stituit:  Lihri  Papiensis  codices  antiquissimi ,  Anibrosianus  scdicet  et  Londinensis:  In- 

io  cipiunt  capitula.  quae  domnus  \Yido  imperator  addidit  in  Kalendas  Madias  fMadii 
Lond.j  civitate  Ticinensi  anno  imperii  eius  primo.  indictione  IV  (X\\.  Lond.j.  Quae 
indictiones  quamquam  ad  annos  SS6.  vel  SS9.  spectant.  neutro  tamen  anno  hoc  capitulare 
editum  cst.  Xam  Wido  cum  a.  S91.  die  21 .  mcnsis  Fehruarii  imperator  fieret  (Diimmhr. 
Ostfranl:  Lieich  LIl-,  p.  368},  cum  in  c.  4.  et  praeceptuin  et  paktiium  suum  -imperiale' 

v-  nomitut,  cum  capitula  secundum  erxlices  Amhrosianum  et  Londinensem  'anno  imperii 
primo'  addiderit,  non  dubium  est,  rpiin  a.  S91.  facta  sint:  cfr.  etiam  Diimmler  1.  c. 
LLL2,  p.  37<>.  Exstaf  i-tiam  enarratio  in  Chrnnic.  Bencdicfi  <h  St.  Andrea .  SS.  ILL. 
p.  713.  quac  ad  nostrum  capitxdare  referenda  est:  In  Langobardum  gens  civitatis 
Ticine  preerat  rex  nomine  Quido  . .  .  fecit  idem  Quido  svnodum  cum  episcopis  et 

2o  abbatibus  et  cum  fidelibus  Langobardis  capitulis  legis  et  in  edicris  affigi  precepit. 

Hisce  ex  verhis  et  inde.  quod  in  Liloum  Papir-nsem  rer-eptnm  >st.  apparet  capi- 
tidare  esse  legibus  addendum.  (B.  deest:  P.  556J 

Cap.  1.  Placuit  nobis  eciam  summopere  statuere.  ut  episcopi  et  comites  uniti 
sint  in  suis  paroechiis  et  comitatibus 1  pro  pace  et  salvatione  in  omnibus  operibusa 

■  suis  habitantibus.  ita  ut  nullum  praedonem.  raptorem  vel  incestum  permittant  morari 
in  suis  sedibus  vel  concessis  honoribus-.  Et  si  intellexerint  ex  aliqua  parte  per 
eorum  terminos  velle  aut  debere  transire  exteros  '  ad  istius  regni  vastationem.  obviam 
eis  missos  communitorios  dirigant.  ut  pacifice  et  sine  praeda  per  eorum  transeant 
terram.    Tendere  autem  eis  quae  necessaria    sunt  faciant  non  plus  carum.  sed 

30  secundum  usum  et  consuetudinem  terrae*.  Si  vero  noluerint  adquiescere.  sed  prae- 
das  et  rapinas  exercuerint.  quicquid  alteri  rapuerint.  legaliter  cum  banno  nostro  ab 
episcopo  velb  comite  eiusdem  loci  emendare  cogantur.  Quodsi  exequi  noluerint. 
statim  a  loci  episcopo  excommunicentur.  Postea  vero  si  conrigerit.  ut  comes  loci 
populusque  terrae  super  ipsos  praedones  venerint  et  eos  impedierint  et  mortui  fuerint. 

35  neque  faidac  inde  crescat.  neque  compositio  aliquando  requiratur  pro  his.  qui  ibidem 
occubuerint  '.  Et  si  comes  eiusdem  loci  hoc  adimplere  neglexerit.  proprio  honore 
privetur.  Et  si  oportuerit  et  necesse  fuerit.  ut  in  suo  auxilio  vicinum  suum  advocet 
comitem.  et  ille  se  subtraxerit.  similiter  proprio  privetur  honore.  et  insuper  LXd 
solidos  ad  rege''  conponatd. 

*0  »)  i/<j  2:  honoribus  Lib.  Pap.        b)  et  Lib.  Pap.        c)  neque  add.  2.        d)  XXX  libras  argeuti 

comiti  persolvat  Lib.  Pap. 

1)  Cfr.  C<tp.  Pap.  876,  supra  p.  103,  c.  12.  2)  lbidem  c.  13.  3)  Widonis  Capit.  eled., 
supra  p.  105,  c.  8.  4)  Ibidem  c.  7.  5)  Cap.  Pap.  850,  .tupra  p.  8ti,  c  3.  6)  Multa  XXX 
librarxm  argenti  comiti  itolreuda  in  Libro  Papiensi  statuta  inferioris  aetatis  est. 

14* 


108 


CAPITULARIA  WIDONIS  —  Nr.  224. 


891.  Cap.  2.  Quicumque  igitur  ex  laicali  ordine,  tam  liberi  quam  servi,  homines  in 

comitatu  commanentes  a  proprio  comite  vel  a  publica  parte,  id  est  ab  his,  qui  rem 
publicam  agunt,  ammoniti  fuerint,  si  se  subtraxerint  ab  adiutorio  sui  proprii  comitis 
et  eos  non  adiuvaverint  infra  ipsum  comitatum  contra  supervenientes  in  suo  comitatu 
praedones,  tertiam  partem  liberi  ex  suis  mobilibus  componant,  servi  autem  XLe  ictos  s 
a  propriis  suis  dominis  vapulentur,  si  tamen  probatum  fuerit,  quod  ei  denuntiatum  fuisset. 

Cap.  3.  Neque7  comes  neque  locopositus  eius  neque  sculdasius  ab  arimannis 
suis  aliquid  per  vim  exigat,  praeterquam  legibus  constitutum  est ,  sedf  neque  per 
suam  fortiam  in  mansionem  arimannig  applicet's  aut  placitum  teneat  aut  aliquam 
violentiam  ei  faciat.     Si  vero  de  praedictis  personis  publicis  hoc  irritum  fecerit,  io 
honore  proprio  sive  ministerio  privetur,  et  secundum  legem  emendet. 

Cap.  4.  Si  igitur  ex  precepto  imperiali  comes  loci  ad  defensionem  patriae'1 
suos  aerimannos  hostiliter  properare  monuerit  aut  per  se  aut  per  suos  missos ,  si 
aliquis  eorum  remanserit  exceptis  his,  quos  episcopus  in  sua  elegerit  necessitate9 
aut'  comes  dimittere  voluerit10,  nisi  aliquis  sunnis  et  ceteris  inpedimentis ,  quae  15 
legibus  continentur,  detentus  fuerit,  widrigildum  suum  componat".  Et  hoc  nullus 
comitum  aut  actork  publicus  potestatem  habeat  exigendum1,  nisi  missus™  de  palatio 
imperatoris12. 

Cap.  5.  De  cartis  vero  interdicimus  nemini  licere  alienas  res  praesumtive 
invadere  occasione  cartulae  ab  eo  factae,  qui  vestituram  legitimam  non  habens  20 
dinoscitur  invasisse.  Sed  si  quis  adquisitor  extiterit,  non  ante  invadere  alienas  res, 
ecclesiae"  vel  cuiuspiam  liberi  hominis,  praesumat,  antequam  auctor  cartulae  legali 
et  iudiciali"  diffinitione  eas  vendicet,  et  tuncp  demum  cui  vult1'  liberam  tradendi 
habeat  facultatem.  Et  si  quis  ipsasq  sine  lege  invaserit  res,  non  solum  ipsas  res 
amittat,  sed  insuper  bannum  nostrum  componat.  25 

Cap.  6.  De  oartis13  etiam  vel  quibuscumque  inscriptionibus1',  quae  as  quibus- 
dam  personis  falsaes  appellantur,  statuimus,  si  notarius  vixerit4  et  testes,  ut  idem 
notarius  cum  legitimis  sacramentalibus  XII  simul  et  cum  ipsis  testibus,  qui  in  eadem 
carta  scripti  sunt,  ipsam  cartam  veram  faciat.  Similiter  et  cartae  ostensor  cum  XII 
sacramentalibus,  sicut  legitime  iurare  valeat,  ipsam  cartam  veram  et  idoneam  efficiat.  ?.o 
Interpellator"  autem  primum  iuret,  quod  se  sciente  nil  aliud,  nisi  verissimam  in 
omnibus  et  iustam  rationem  exquirat.  Si  autem  notarius  se  subtraxerit  et  cartam 
suo  subscriptam  nomine  idoneam  minime  potuerit  confirmare,  nulla  ei  redemptio 
concedatur,  sed  manum  propriam  amittat;  et  ostensor  ipsiusv  post  rerum  amissionem 
widrigildum  componat.  Et  si  notarius  defuerit  et  testes  supervixerint,  ipse  ostensor  35 
cartae  cum  ipsis  testibus  et  cum  XII  sacramentalibus,  sex  suis  propinquis,  sew  septimow 
et  quinque  aliis  idoneis,  ostensis  primum  duabus  aliis  cartis  manus  conlationex  ab 
eodem  notario  descriptis  ipsam  tertiam  cartam  sacramento  veram  et  idoneam  faciat. 

e)  LX  Lib.  Pap.       f)  Hic  incipit  1.       g)  sui  add.  2.       h)  suae  add.  2.       i)  et  2.       k)  om.  2. 
et  Lib.  Pap.     1)  exinde  2.     111)  cum  misso  Lib.  Pap.     11)  nec  de  ecclesia  vel  de  2.     o)  iudicis  0111.  et  2.  40 
p)  postea  de  cuius  voluerit  2.       q)  antea  re  ipsa  2.       r)  scriptionibus  2.      s)  om.  1.      t)  supervixerit  2. 

11)  ln  litteris  Inter  explicit  2.       v)  cartulae  add.  Lib.  Pap.       w)  et  ipse  sit  septinms  Lib.  Pap.       x)  con- 
lationis  1. 

7)  Cfr.  Widonis  Capit.  elect.,  supra  p.  105,.  c.  5.         8)  id  est  albergat  glossa  in  cod,  3.  Libri 
Papiensis.         9)  Qfr.  Cap.  Olonn,  1.  825,  «oi».  I,  p.  326,  e.  4;  Cap.  miss.  819,  /.  c.  p.  291,  c.  27.  45 
10)  Cfr.  autem  Cap.  miss.  819,  1.  c;  Cap.  miss.  808,  l.  c.  p.  137,  c.  3.  4,-  Cap.  miss.  802,  /.  c.  p.  93,  c.  7; 
Heiiel,  Studtererfassmuf  ron  Itulien  II,  p.  01.  11)  Cfr.  Hlud.  II.  Cap.  8(50,  supra  p.  95,  c.  2. 

12)  Cap.  inseqnens  c.  7;  Cap.  miss.  781—810,  tom.  I,  p.  207,  c.  13;  Cap.  Bonon.  811,  /.  c.  p.  160,  c.  2.9; 
Cupp.  de  reb.  exerc.  811,  /.  c.  p.  165,  c.  6.  13)  Gfr.  Cap.  Pap.  856,  mpra  y."91,  c.  0;  H.  Bresslau, 
Urkundenfehre  I,  p.  491.  50 


CAPITULAPTA  WIDONTS,  LAMP.EPTL  —  Nr.  224.  225. 


109 


Cap.  7.  Volumus  praeterea  atque  sanctimus,  ut,  si  quilibet y  homo  legitimae  891. 
uxori  suae,  dum  vixerit,  res  suas  per  seriptum  ads  usumfructums  dederit  et  filios 
duos  vel  plures  habuerit  et  unus  ex  ipsis  vel  duo  mortui  fuerint  et  filios  vel  filias 
reliquerint,  aequaliter  ipsas  res,  quas  usufructuario  praedicta  uxor  habuerit,  filii  de- 
functi  cum  patruis  suis,  sicut  ceteram  hereditatem,  ita  ipsum  usumfructuarium  dividant. 

Cap.  8.  Concedimus  etiam,  ut,  sicut  mulieres  cum  viris  suis  venundare  aut 
donare  res  suas  possunt,  ita  et  commutare  valeant  ac  familiam  suam  liberam  facere. 

Cap.  9.  Siz  quis  iudicibus  nostris  in  iuditio  residentibus  minas  aut  etiam  con- 
vicia  intulerit  eosque  verbis  aut  factis  turpiter  dehonestaverit,  widrigildum  illi  com- 
ponat,  quem  leserit.  Si  veroa  aliquem  ex  ipsis  iudicibus  nostris  pro  ipso  iuditio 
falsidicos  dixerit  vel  pro  ipsa  intentione  et  causa  quilibetb  homo  interfecerit,  L  libras 
auri  optimi  componat,  medietatem  primam  heredibus  interfecti  iudicisc  et  alteram 
medietatem  camerae  nostrae. 

y)  quis  liber  IAb.  Pap.         z)  Incipit  iterum  2.         a)  Ilic  finis  cod.  2.         b)  ciuenilibet  hominem 
Ldb.  Pap.         c)  iudices  1. 


225.  LAMBERTI  CAPITULARE  RAVENNAS. 

898. 

Capitidare  traditum  est  in  codicibus:  1)  VaUicell.  A.  5,  in  quo  post  fol.  337. 
inter  aeta  synodi  Romanae  anni  898  (Mansi  XVIII,  col.  221  sqq.),  quibuscum  continuis 
eapitidorum  numeris  (c.  XI — XXII)  coniunctum  est,  et  synodi  Ravennatis  (infra  nr.  230) 
eodem  anno  Jiabitae  inseritur;  2)  Vatic.  reg.  CJirist.  263  fol.  230,  qui  praebet  capita 
tantum  9.  med.  —  11,-  itemque  legitur  sumptum  3)  ex  codice  Antonii  Atigustini ,  apo- 
gra/pho  codicis  Mureti,  apud  Baronium,  Ann.  ecclesiast.  ad  a.  904.  Capitis  9.  initium 
cxJiibuit  4)  codex  quidam  TJmamis  nunc,  ut  videtur,  deperditus,  cuius  cognitionem 
debemus  Baluzio  I,  praef.  p.  15. 

Capitulare  nostrum  G.  H.  Perts  non  immerito  synodo  Ravennae  a.  898.  habiiae 
(infra  nr.  230,)  attribuit.  Nam  c.  9.  ita  cum  Synod.  Ravenn.  c.  1.  coJiacrct,  ut  ex  con- 
cessione  ibidem  (cfr.  praef.  ad  nr.  230,)  facta  editum  videatur.  Caput  12.  inde  a  vocabido 
Propter  ad  verbum  consentit  cum  Synod.  Pap.  850,  infra  nr.  228,  c.  13;  cum  praeterea 
prorsus  a  tenore  huius  capitularis  abJwrrcat,  dubito,  an  cum  hoe  coniungendum  sit. 

(B.  deest;  P.  564.; 

1.  T^t  comes  inter  honores*  suos  ...  etb  rapinam  exercensc  legi  subiiciat1. 

2.  TJt  omnesb  iinperiales  homines  ad  colloquium  sive  servitium  imperatoris 
properantes  suis  stipendiis  sint  contenti2. 

3.  Ut  nullus  comitum  arimannos  in  beneficia  suis  hominibus  tribuat. 

4.  TJt  homines  comitum  nullatenus  in  domibus  arimannorum  resideant  ;,  sed 
domos  rei  publicae  instaurent  et  ibi  habitenf '. 

a)  Inter  verba  lionores  ...  et  lacnna,  m  1;  fortasse  post  suos,  tptod  praebet  3,  snpplendnm  est: 
violcntiaiu  rel  simile;  cfr.  supra  p.  108,  c.  3.       b)  om.  3.       c)  cxercitus  3.       d)  habent  1  ;  rcsidoant  3. 

1)  Cfr.  Cap.  anteced.  c.  3.  2)  Cfr.  Widonis  Capit.  elect.  889,  xnpra  p.  105,  c.  G.  3)  Cfr. 
Cap.  anteced.  c.  3;  Kar.  II.  Cap.  Pap.  87G,  siq/ra  p.  103,  c.  13.         4)  Cfr.  c.  11. 


110 


CAPITULARE  LAMBERTI.  —  Nr.  225. 


898.  5.   Ut  scriptoribus  publicis  nullatenus  interdicatur  res  arimannorum  transcribere5, 

si  quando  eis  fuerit  opportunum.  Quodsi0  oocasione  vitandi  exercitus  aut  placiti 
venditae  fuerint  et  ipsi  ease  supersederint ',  exigatur  ab  eis  utrumque ,  sicut  ante 
transcriptionem. 

6.  TJt  ipsi  arimanni  frequentius,  quam  in  lege  statutum8  est,  ad  placitumf  non  5 
cogantur  nec  a  comitibus  nec  a  sculdasiisg. 

.7.   Ut*  bandum  pretermissi11  exercitus   imperialos  solummodo  missi  exigant9. 

8.  Ut  pastus  imperatoris  ab  episcopis  et  comitibus  secundum  antiquam  con- 
suetudinem  solvatur10.    Quodsi  novo  tempore  fiscus  comitalis'  in  ius  ecclesiasticum 
concessusk  est ,  augeatur  stipendium  imperiale  ab  ecclesia,  iuxta  quod  res  publicae  10 
fuerint  minoratae. 

9.  Ut  omnis  decimatio1  episcopism  vel  his",  qui  hab  eis°  substitutip  sunt, 
praebeatur  nullusque  eam  ad  suam  capellam,  nisi  forte  concessione  episcopi,  conferat. 
Quodsi  fecisse  contigerit,  primum  legibusq  subiacebitr  humanis,  postea8  excommunica- 
tione  episcopali1  constrictus ll,  ad  ultimum  ipsa  capella,  quae  magis  contentionem,  15 
quam  utilitatem  aliquam  praestat,  destruatur. 

10.  Ut  plebes"  aecclesiasticaev  nullatenus  aut  comitibusw  aut  episcoporumx 
vassallis  aut  ullisy  laicis  in  beneficia  tribuantur. 

llz.  Ut  in  domibus  ecclesiarum  neque  missus  neque  comes  vel  iudicesa  quasi 
pro  consuetudine  neque  placitum  neque  ospitium  vindicent,  sed  in  publicis  rebusb  20 
domos  restituant0,  in  quibus  placitum  teneant12,  et  secundum  antiquam  consuetudinem 
hospitenturd  13. 

12.  Ut  singulae  plebes  archipresbyterum  habeant.  Propter  assiduam  ergoe 
populi  Dei  curam  singulis  plebibus  archipresbyteros  praeesse  volumus,  qui  non  solum 
imperiti  vulgi  solicitudinem  gerant,  verum  etiam  eorum  presbyterorum,  qui  per  25 
minores  titulos  habitant,  vitam  iugi  circumspectione  custodiant,  et  qua  unusquisque 
industria  divinum  opus  exerceat,  episcopo  suo  renuntient.  Nec  obtendat  episcopus 
non  egere  plebem  archipresbytero,  quod  ipse  eamf  per  sef  gubernareg  valeat;  etsi 
est  valde  idoneus,  decet  tamen,  ut  partiatur  onera  sua,  et  sicut  ipse  matrici  praeest, 
ita  archipresbyteri h  praesint  plebibus,  ut  in  nullo  titubet  ecclesiastica  solicitudo.  30 
Cuncta  tamen  ad  episcopum  referant,  nec  aliquid  contra  eius  decretum  ordinare 
praesumant. 

*)  Cod.  3.  hanc  formam  praebet:  Ut  bannum  missi  exercitus  imperialis  solummodo  exigant. 

e)  pendere  add.  3.  f)  ire  add.  3.  g)  sculdalisiis  3.  li)  ita  leyendum  csse  censuit  K.  Zeumer; 
preter  niissi  1.  i)  comitialis  3.  k)  conyersus  3.  1)  ab  add.  3.  m)  episcopo  4.  n)  ei  4.  3"> 
o)  eo  3.  4.  p)  substitutus  est  4.  q)  Initium  texlus  cod.  2.  r)  subiaceat  2.  3.  s)  quodsi  fecisse 
contigerit  add.  2.  t)  episcopalis  2;  populi  3.  u)  blebis  1.  v)  ecclesiae  3.  w)  episcopi  2. 
x)  teniporuni  1.  y)  ullus  2.  z)  Ante  e.  1.  ponit  1;  cum  c.  10.  in  unum  coniunyit  2.  a)  iudex  3. 
b)  vicis  3.  c)  constituant  3.  d)  Explicil  2.  e)  erga  populum  Synod.  Pap.  f)  eam  .  . .  se  om.  3. 
g)  non  add.  1.       h)  presbyteri  3.  40 

5)  Sc.:  ut  per  cartas  tradantur;  cfr.  Brunner,  BG.  d.  Urk.  I,  p.  331.  6)  Cfr.  Hhtd. 

Cap.  844  -  8a0,  supra  p.  78;  Cap.  Olonn.  825,  tom.  I,  p.  330,  c.  2.  3.  7)  Cfr.  Memoria  Olonn.  data 
822—823,  c.  p.  319,  c.  8.  8)  Cap.  Wormat.  829,  mpra  p.  19,  c.  5.  9)  Cfr.  Cap.  anteced. 
c.  4;  Waitz,  VG.  IV2,  p.  577  sq.  10)  Cfr.  Cap.  miss.  832,  supra  p.  G4,  c.  6;  K.  Lehmann,  Ab- 

handl.  z.  aerman.  Bechtsgesch.  p.  78  sqq.       11)  Cfr.  Synod.  Bamnn.  898,  infra  nr.  230,  c.  1.       12)  Cfr.  45 
Capp.  legib.  add.  818.819,  tom.  I,  p.  284,  c.  14;  Capp.  miss.  813?,  /.  c.  p.  182,  c.  8.        13)  Supra  c.  4; 
Cap.  Pap.  850,  snpra  p.  87,  c.  7. 


I 


XVI. 

ADDITAMENTA  AD  CAPlTULARIA 
HLOTHARII  I.  ET  REGUM  ITALIAE. 

840-898. 


,226.  EBBONIS  REMENSIS  ARCHIEPISCOPI 

RESTITUTIO. 

840.  Aug. 

Flodoardus  m  historiae  ecclesiasticae  Remensis  lib.  II.  c.  20,  SS.  XIII,  p.  473, 
documentum  rcfert  de  Ebbonis  archiepiseopi,  qui  anno  835.  scdem  suam  relinquere 
io  coactus  crat  (swpra  p.  bl),  restitutione.  Documcntum  die  24.  mensis  Iunii,  paucis  scilicet 
diebus  post  Hludowici  imperatoris  obitum,  datum  apud  Flodoardum  apparet ;  sed  hic 
dies  falso  fortasse  ab  i^ysis  episcopis  documento  inditus  est.  Vere  enim  Hlotharius 
mense  Iunio  non  in  Ingelheimensi  palatio,  sed  in  Italia  versatus  et  pedetemptim  (Nithard. 
lib.  II,  c.  \,  SS.  II,  p.  655^  per  GaUiam  ih  G-ermaniam  profectus  est  et  mense  demum 
15  Augasto  Ebboncm  restituit  (cfr.  etiam  Bdhmer-Miihlbacher  nr.  \  W6S). 

(B.  II,  341;  P.  I,  374.; 

In  nomine  domini  nostri  Icsu  Christi  Dei  aeterni.  Lotharius  divina  ordinante 
providentia  imperator  augustus.  Quia  confessio  delictorum  non  minus  in  adversis 
necessaria  est  quam  in  prosperis  et  cor  contritum  et  humiliatum  Deus  non  dcspicit, 

2u  gaudium  etiam  esse  angelorum  in  coelo  super  uno  peccatorc  poenitcntiam  agente 
non  dubitamus,  nos  mortales  in  terris  eos  nequaquam  despicimus,  pro  quibus  gaudere 
angelos  in  coelo  divino  testimonio  non  ignoramus.  Accusantes  et  reprehendentes 
in  exccssibus  scmetipsos  divina  nos  benignitas  non  condcmnarc,  sed  recreare  docuit; 
qui  meretricem  non   solum  a  legali  damnationc  eripuit,   verum  etiam  publicanum 

25  humiliatum  et  accusantcm  sc  non  condemnavit.  sed  magis  iustificando  exaltavit;  qui 
non  dixit:  'Omnis1,  qui  se  humiliat,  non  condemnabitur",  scd  'exaltabitur'.  Potestatem 
ergo,  quam  pro  causa  nostra  raptus  perdidisti,  repetentibus  ecclesiae  tuae  filiis,  prc- 
sentibus  quoque,  astantibus  ac  decernentibus  presulibus  sedem  ac  diocesim  Remcnsis 
urbis  tibi,  Ebo,  restituimus,  ut  pristino  sanctae  largitatis  apostolicae  pallio  indutus 


30  1)  Luc.  18,  11. 


112 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  HLOTHARII  1.  —  Nr.  226.  227. 


840.  concordiam  atque  gratiam  divini  officii  nobiscum  humili  satisfactione  expleta  solemni 
nostra  a  largitate  recipiendo  exerceas. 

Drogo  -  episcopus  assensi.  Otgarius '"'  archiepiscopus.  Hecti '  archiepiscopus. 
Amalwinus5  archiepiscopus.  Audax';  archiepiscopus.  Toseph'  cpiscopus.  Adalulfus8 
episcopus.  David9  episcopus.  Rodingus10  episcopus.  Giselbertus 111  episcopus.  Flo- 
tharius"  episcopus.  Badaradus12  episcopus.  Hagano|:i  episcopus.  Hartgarius11 
episcopus.  Ado  15  episcopus.  Samuel "'  episcopus.  Rambertus1'  episcopus.  Hai- 
minus)s  episcopus.  Ratoldus  presbyter  vocatus  episcopus Amalricus  vocatus 
episcopus-0  cum  caeteris  plurimis  presbyteris  ac  diaconis  publice  assistentibus. 

Actum  in  Engilenheim  palatio  publico  in  mense  Iunio,  VIII.  Kalendas  Iulii, 
regnante  et  imperante  domno  Lothario  caesare,  anno  reversionis  eius  primo,  successor 
patris  factus  in  Francia,  indictione  tertia. 

2)  Mettemis.        3)  MogmUinm.        4)  Treviremis.        5)  Vesontiensis.  6)  Tarantasiensis. 

7)  Eimediensis.         8)  GratianopolUanus.         9)  Lausannemis.         10)  Ignotus.  11)  Tullensis. 

12)  Paderbornensis.  13)  Bergomensis.  14)  Lcodiensis.  15)  Valentinus.  16)  Wormatiensis. 
17)  Brixicmis.       18)  Cenedemis?       19)  Strasbnrgensis.       20)  Comemis. 


227.  SYNODUS  AD  THEODONIS 
VILLAM  HABITA. 

844.  Oct. 

Legitur  m  codicibus:  1)  Haag.  1  fol.  3V.  2)  Paris.  4038  fol.  143.  3)  Val- 
licell.  N.  21  fol.  6.  —  Oum  ca/pitula  huius  synodi  in  concilii  quoque  Mcldcnsis  anno  845. 
celebrati  canones,  mutatis  sane  vel  additis  vcrbis  quibusdam,  recepta  sint  (cfr.  infra), 
alii  quoque  codices,  qui  Meldenses  canoncs  continent,  ipsa  capita  praebent,  ita  Vat.  Pal. 
582;  Paris.  9654;  Vat.  reg.  Christ.  980,  qui  tamcn  hic  non  respiciendi  erant. 

De  synodi  huius  origine  inscriptio  in  tribus  codicibus  pracfixa  haec  refert:  Secun- 
tur  capitula,  quae  acta  sunt  in  sinodo  secus  Teudonis  villa  habita  (habitae  1.2.)  in 
loco,  qui  dicitur  Iudicium  (Iudis  villa  prope  Theodonis  villam,  ut  adnotat  Sirmondus; 
Yiits) ,  quando  tres  fratres  gloriosi  principes,  Hlotharius  videlicet,  Hludowicus  et 
Karolus  simul  convenerunt  anno  V.  regni  Karoli ;  cui  synodo  Drogo  Mettensis  epi- 
scopus  (Karoli  Magni  e  concubina  quadam  fdius)  praesedit  consensu  eorundem  regum: 
quae  et  ipsi  principes  ante  se  fidelesque  eorum  relecta  capitula  adprobaverunt  et 
se  eadem  servaturos  auxiliante  Domino  promiserunt,  mense  Octobrio,  indictione 
septima.  Ad  huius  synodi  capiiuta  annalium,  qui  Bertiniani  dicuntur,  auctor  spectat 
scribens  ad  annum  844,  ed.  Waitz,  p.  31:  Mense  Octobri  idem  (Hlotharius,  Hlu- 
doivicus  ct  Karolus)  penes  Theodonis  —  villam  conveniunt,  habitoque  diebus  aliquot 
amicabili  pernecessarioque  conloquio,  inter  se  fraternitatis  et  caritatis  iura  in  posterum 
non  violanda  confirmant.  Omnes  quoque  discordiarum  satores  cauturos  sollicitius 
exsecraturosque,  et  statum  ecclesiarum,  inminentibus  necessitatibus  foedissime  rebus 
dilaceratum,  ac  personis  minus  congruis,  id  est  laicis,  vulgo  contraditum,  redintegra- 
turos  sese  promittunt.  Quae  verba  omnino  concordant  cum  iis,  quae  in  huius  synodi 
a  regibus  confirmatae  capitulis  continentur ;  capihda  ab  ij)sis  regibus  deliberata  et  statuta, 
in  quibus  de  Karoli  Calvi  potissimum  regno  contra  hostes  defcndendo  secundum  Ber- 
tinianos  annales  actum  fuerat  (Unde  et  ad  Pippinum,  Landbertum  atque  Nomenogium 
pacis  gratia  missos  pariter  destinant,  ut  fratri  Karolo  oboedientes  fideles  de  cetero 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  HLOTHARII  I.  —  Nr.  227. 


113 


permansuri  occurrere  non  differant;  sin  alias.  eis  tempore  oportuno  viriliter  conglo-  844. 
bati,  eorum  infidelitatibus  ulciscendis  se  interminando  profccturos  pronunciant)  periisse 
videntur.    Cfr.  praefat.  ad.  Conv.  ap.  Marsnam  I,  847,  sapra  p.  68. 

(B.  II,  1;  P.  I,  380J 

Navis  sanctae  ecclesiae  ab  exordio  suo  variis  saepe  perturbationibus  mersa. 
sed  excitato  fidelium  precibus  gubernatore  suo  Christo  nunquam  est  usquequaque 
dimersa.  Quae  quondam  etiam ,  ut  nunc  videtur,  pene  conlapsa  progenitorum 
vestrorum  studio  et  devotione  est  auctore  Deo  iuxta  modum  divinitus  concessum 
recuperata.  Unde  inmensas  domino  Deo  nostro  laudes  referimus,  qui  et  corda  vestra 
ad  intentionem  similem  excitavit  et  post  vestigia  patrum  vestrorum,  quibus  per 
temporale  regnum  ad  aeternum  perveniatis,  ire  velle  docuit  et  inspiravit.  Vestrae 
nihilominus  nobilissimae  dominationi  multimodas  gratiarum  actiones  rependimus,  quia 
ad  evitandum  et  vestrum  et  nostrum  periculum  et  ad  communem  totiusquc  populi 
providendam  salvationem  bonam  et  beneplacitam  Dei  voluntatem  subsequi  et  divinum 
consilium  secundum  praeceptum  Domini,  quo  dicitur:  "Interroga1  sacerdotes  legem 
tneara'  et  'Interroga  -  patres  tuos  et  adnuntiabunt  tibi",  a  nobis.  quamquam  indignis, 
Christi  tamen  vicariis,  quaerere  et  benigna  devotione,  velut  revera  ex  ore  ipsius 
Dei,  expectare  dignamini.  Quod  humilitatis  vestrae  supernum  donum  sancta  ecclesia 
cum  tanto  gaudio  suscipit,  ut  de  vobis  etiam  in  consolatione  sua  sibi  dictum  a 
Domino  aptare  velit:  'Pro  '  patribus  tuis  nati  sunt  tibi  filii":  ida  esta:  pro  istorumb 
progenitoribus,  qui  te  paterno  affectu  ditaverunt  et  ampliaverunt  ac  coluerunt.  nati 
sunt  tibi  isti  filii,  qui  in  te  et  paterna  munera  resarciant.  recuperent  et  conservent 
et  te  fideli  devotione  ut  bonae  indolis  adolescentes  me  super  eos  intendente  eisque 
manum  solacii  porrigente  tueantur  et  excolant. 

1.  His  ita  premissis,  nobilissimi  domini.  ut  cum  pace  vestra  dicamus.  quia 
constat  hanc  sanctam  ecclesiam  sanguine  Christi  redemptam  et  predecessorum  vestro- 
rum°  multo  labore  redintegratam  ac  adunatam  atque  gubernatam .  vestra  discordia 
esse  discissam  et  perturbatam  atque  afflictam,  videtur  nobis.  si  et  in  praesenti 
feliciter  regnare  et  in  futuro  cupitis  esse  salvi  et  ab  hac  eadem  ecclesia  vobis  ad 
gubernandum  commissa,  pro  qua  ex  ministerio  regali  reddituri  estis  regi  regum 
rationem  in  die  iudicii,  tam  multiplices  ac  perniciosas  corruptionis  pestilentias  vultis 
amovere  et  vigorem  regium  ac  senioralemd  et  super  vestros  et  super  inpugnantes 
potestatem  vestram  optatis  habere,  caritatem  illam.  quam  apostolus  docuit,  de4  corde 
puro  et  conscientia  bona  et  fide  non  ficta  inter  vos  studete  habere:  et  quia  sic 
habeatis,  et  fidelibus  et  infidelibus  vestris  omni  virtute  et  puritate  curate  manifestare. 
sicut  Dominus  docuit  dicens:  'In5  hoc  cognoscent  omnes,  quia  mei  estis  discipuli, 
si  dilectionem  habueritis  ad  invicem."  Quae  non  tantum  verbo  et  lingua,  sed  potius 
remota  quolibet  modo  omni  oeculta  nocendi  machinatione  aut,  quod  absit,  aliena  a 
caritate  aperta  inpugnatione  quocumque  quis  indiget  pro  viribus  veroe  consilio  et 
prompto  auxilio  ab  altero  adiuvetur.  quoniam  scriptum  est:  *Frater,\  qui  adiuvatur 
a  fratre.  quasi  civitas  firma."  Et  ita  in  populum  vobis  commendatum  pro  ista,  quae 
hactenus  operante  per  membra  suaf  diabolo  versata  est,  discordia  pacem  illam  dis- 
scminate.  quam  Christus  in  caelum  ascendcns  fidelibus  suis  munerc  magno  reliquit 
dicens:  "Pacem'  relinquo  vobis,  pacem  meam  do  vobis',  sine  qua  nemo  vidcbit  Deum. 

a)  ide<>  2.       h)  instortun  1.       c)  nostrorum  2.       d)  seniorale  1.  2.       e)  om.  2.       f)  a  add.  2. 


1)  Agg.  2,  12.       2)  Dcuter.  32,  7. 
6)  Proc.  18, 19.        7)  Ioh.  14,  27. 

LL.  CAPITLLARIA  II. 


3)  Psalm.  45, 17. 


4)  1.  Timoth.  1, 5.       5)  Ioh.  13,  35. 
15 


114 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  HLOTHARII  I.  - 


Nr.  227. 


2.  Quia  bene  nostis  ab  illo,  qui  solus  merito  etg  rex  et  sacerdos  fieri  potuit, 
ita  ecclesiam  dispositam  esse,  ut  pontificali  auctoritatc  et  regali  potestate  gubernetur8, 
et  scriptum  esse  liquido  pervidetis:  'Ubi°  non  est  gubernator,  populus  corruit',  et 
tanto  periculosius,  quanto  anima  plus  est  pretiosa  quam  corpus,  canonum  etiam  in- 
refragabilis  auctoritas  super  episcoporum  ordinatione  et  in  populi  ad  custodiendum  5 
suscepti11  vigilantia  ac  sedium  suarum  tenaci  stabilitate  evidentissime  praecipiat, 
ferventissime  Dei  legatione  fungentes  monemus ,  ut  sedes ,  quae  vestra  discordia 
ulterius  nec  nominanda  sine  sacro  episcopali  ministerio  et  sine  episcopis  viduatae 
manent,  submota  funditus  peste  Symoniacae  hereseos10,  sine  dilatione  iuxta  auctori- 
tatem  canonicam  aut  episcopos  a  Deo  datos  et  a  vobis  regulariter  designatos  et  10 
gratia  sancti  Spiritus  consecratos  accipiant  aut,  quae  suis  episcopis  quacumque  oc- 
casione  privatae  sunt,  canonice  eos  sine  aliqua  excusatione  aut  tarditate  recipiant. 

3.  Sacrum  quoque  monasticum  ordinem  a  Deo  inspiratum  et  ab  ipsis  apostolis 
fundatum  seu  a  nominatissimis  ac  sanctissimis  patribus  excultum  atque  per  istud 
imperium  a  vestris  piae  memoriae  praedecessoribus  propagatum  et  quaedam  etiam  15 
loca  specialius  venerabilia  contra  omnem  auctoritatem  et  rationem  ac  patrum 
vestrorum  seu  regum  praecedentium  consuetudinem 11  laicorum  curae  et  potestati 12 
in  maximo  vestro  periculo  et  illorum  perditione  et  Dei  ac  sanctorum  non  modica 
ad  irascendum  provocatione  vos  commisisse  dolemus.  Quapropter  pro  Christo  de- 
votissime  obsecramus,  ut  tam  magnam  offensam  et  iustam  reprehensionem  atque  20 
pcriculosam  sine  exemplo  praecedentium 1 !  praesumptionem  ab  animabus  vestris  et 

a  felicitate  regni  vestri  pellatis  et  loca  venerabilia  et  habitum  ac  ordinem  sacrum 
eis,  qui  ad  hoc  vocati  sunt,  viris  scilicet  ex  clericali  et  ecclesiastico  vel  monastico 
ordine  religiosis  seu  et  in  suo  sexu  feminis  Deo  dicatis  atque  devotis  et  in  scola 
Christi  eruditis,  ad  custodiendum  et  providendum  committatis,  qui  et  quae  Dei  sunt14  25 
Deo  et  quae  sunt  caesaris  caesari  reddant.  Qui  si  minus  perfecte  et  in  divina 
religione  et  in  rei  publice  utilitate  profecerint,  aut  corripiantur  aut  meliores  et 
utiliores  in  locis  eorum  substituantur ;  et  non  propter  pravorum  nequitiam  ordo  reli- 
gionis  et  loca  sacratissima  eis,  quibus  licitum  non  est,  committantur ;  cum  mani- 
festissime  scriptura  demonstret15  Ozam  morte  damnatum,  qui  arcam  Domini  quasi  30 
cadentem  relevare  voluit,  quam  vel  contingere  inlicitum  ei  fuit. 

4.  Occasionem  etiam  et  fomitem,  unde  ordo  ecclesiasticus  et  canonica  forma 
atque  monastica  religio  saepe  a  longe  superiori  tempore.  cum  minus  religiosos  prin- 
cipes  habuit,  titubavit  et  pene  conlabens  deperiit  et  iterum,  cum  devotos  et  in  Dei 
zelo  ferventes  principes  accipere  meruit,  resurrectione  quadam  revixit  et  vigorem  35 
recepit  atque  sui  processus  tempore  ambulavit,  quod  non  sine  gravi  doloreg  et  metu 
ultionis  divinae  dicimus,  in  vestri  regiminis  tempore  in  destructionem,  non  in  aedifi- 
cationem,  sicut  Paulus  docuerat Ui,  accidisse  conspicimus.  Quod  et  nostris  peccatis, 
qui  dispensatores  et  pastores  ecclesiarum  essc  debuimus,  vcracitcr  inputamus;  et 
eorum,  quorum  factione  res  ista  adeo  male  pullulavit  et  excrevit,  alia  precedentia  40 
peccata  hoc  meruisse,  pro  certo  auctoritate  divina  cognoscimus:  ut,  qui  nocebant, 
sicut  scriptum17  est,  nocerent1  adhuc ,  et  qui  in  sordibus  erant,  sordescerent'  adhuc. 

g)  om.  2.         h)  suscepta  2.         i)  uoceaut  .  .  .  sordescaut  2. 

8)  Cfr.  Relatio  episcop.  829,  supra  p.  2!),  c.  3.  [K.J       9)  Prov.  11,  14.       10)  Cfr.  Belatio  829, 
supra  p.  29  8g.,  c.  4.  [K.J        11)  Cfr.  Cap.  Mantuan.  787,  tom.  I,  p.  195,  c.  2;  Synod.  Franconof.  794,  45 
l.  c.  p.  76,  c.  17.  [K.J        12)  Cfr.  Relatio  829,  supra  p.  38,  c.  30.  [K.J        13)  Haec  ab  episcopis  ficta 
sunt;  cfr.  Conc.  Aquisr/r.  836,  Mansi  XIV.  col.  694,  c.  19;  Waitz,  VG.  III2,  p.  433  sq.  [K.J     14)  Mattli. 
22,  21.        15)  2.  Paralip.  6,  7.         16)  2.  Corinth.  13,  10.        17)  Apocal.  22,  11. 


i 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  HLOTHARII  I.  —  Nr.  227.  115 

Unde  Deum  gravius  ad  iracundiam  provocarent  et  sanctos,  quos  intercessores  pro  844. 
suis  peccatis  habere  debuerant,  infensos  haberent  et  sacerdotes  ac  viros  religiosos 
seu  Christi  pauperes,  quos  oratores  et  reconciliatores  sibi  de  suo  promereri  necesse 
fuerat,  proclamatores  adversum  se  fieri  irritarent  et  ad  cumulum  suorum  peccatorum 
5  etiam  illa  peccata,  unde  in  conspectu  Deig  rationem  in  die  terribilis  iudicii  redderent, 
et  augerent,  quae  illi  commiserunt,  qui  eadem  ipsa  peccata  per  intercessionem  fidelis- 
simarum  oblationum  deleverunt,  quas  ecclesiasticarum  rerum  pervasores  inconsulte 
et  in  perniciem  sui  sine  reverentia  abutuntur.  Quod  ita  verum  esse,  ut  dicimus, 
Dominus  protestatur  dicens:  'Peccata18  populi  mei  comedunt/   Peccata  enim  populi 

io  comedunt,  qui  contra  auctoritatem  divinam  res  ecclesiasticas  indebite  pervadunt  et 
nec  intercessionis  ope  nec  praedicationis  consilio  vel  quocumque  divino  auxilio  pro 
peccatis  eorum,  qui  eas  dederant,  laborant  nec  pio  operi,  ad  quod  fides  fidelium  eas 
tradiderat,  inservire  permittunt.  De  quo  periculoso  facto  vos ,  christianissimi  prin- 
cipes,  venerabiliter  admonemus  et  devotissime  obsecramus,  ut  memores  salutis  vestrae, 

15  praesentis  scilicet  et  aeternae,  memores  etiam  largitatis  progenitorum  vestrorum  erga 
sanctas  ecclesias,  propter  quam  feliciter  regnaverunt  et  sibi  contrarios  superaverunt, 
memores  siquidem,  cum  quanta  religione  etiam  ante  Christi  sanguinem  et  in  tempore 
famis  in  Aegypto  discretione  sancti  Ioseph  apud  nefandum  regem  Pharaonem  terra 
sacerdotalis  extitit10,  innumera  quoque  scripturarum  exempla.  ut  lacte  ecclesiae 

20  nutriti  et  scientiae  ipsius  uberibus  sufficienter  repleti,  ante  oculos  reducehtes  tunicam 
Christi,  qui  vos  elegit  et  exaltavit,  quam  nec  milites  ausi  fuerunt  scindere,  tempore 
vestro  quantotius  reconsuite  et  resarcite  et  nec  violenta  ablatione  nec  inlicitorum 
preceptorum  confirmatione  res  ab  ecclesiis  vobis  ad  tuendum  et  defensandum  ac 
propagandum  commissis  auferre  temptate :   sed  ut  sanctae  memoriae  avus  et  pater 

25  vester  eas  gubernandas  vobis  fautore  Deo  dimiserunt,  redintegrate iu,  et  praecepta 
regalia  earumdem  ecclesiarum  conservate  ac  confirmate;  ne,  sicut  intentavit  Samuhel 
propheta-1  ad  Roboam  filium  Salomonis  in  conscissione  pallii,  praesens  regnum, 
quod  absit,  vobis  patrum  labore  adquisitum  et  hereditate  relictum  a  vobis  ipse 
Christus  dividat  et  aeternum  regnum,  quod  promisit,  non  tribuat.    Nec  contra  Dei 

30  faciem  iratas  hominum  facies  consideretis :  quia,  si  ad  tempus  illis  displicueritis, 
cum  vos  Deo  placebitis,  in  vobis  ille,  quod  promisit,  implebit:  'Cum22  placuerint1, 
inquiens,  'Domino  viae  hominis,  omnes  inimicos  eius  convertet  ad  pacem1.  Quod  ut 
commodius  valeatis  implere,  unusquisque  vir  ecclesiasticus  et  intercessionis  adiutorium 
et  solacii,  quo  res  publica  indiget  subsidium,  iuxta  quantitatem  rerum  ecclesiae  sibi 

35  commissae  salvo  iure,  quod  exinde  divinis  dispensationibus  debet  inpendi,  promte 
et  ex  animo  parare  et  inpigre,  sicut  tempore  antecessorum  vestrorum  consueverat, 
studebit  offerre. 

5.  Et  quia  sancta  ecclesia  in  area  triturae  dominicae  docta  quaedam  novit 
redarguenda,  quaedam  dissimulanda,  quaedam  etiam  gemenda,  usque  ad  tempus 

40  perferenda,  perspeximus  eo  ferventiori  zelo,  quo  maiora  corrigenda  sunt,  vestram 
potestatem  et  sacerdotalis  consilii  auctoritatem  quaedam  ad  praesens  ex  asse  non 
valere  corrigere.  Et  ideo  de  canonicorum  monasteriis  et  sanctimonialium,  quae  sub 
eadem  forma  vivere  dicuntur,  consideravimus,  sicut  apostolus  Paulus  dicit,  'secundum  - ' 
indulgentiam,  non  secundum  imperium1,  ut,  si  propter  imminentem  rei  publicae  ne- 

45  cessitatem  laicis  interim  committuntur24,  episcopi  providentia,  in  cuius  parroechia 
consistunt,  adiuncto  sibi  aliquo  abbate  viro  religioso  studeatur,  qualitcr  restauratio 

18)  Osea  4,  8.  19)  Genes.  47,  22.  20)  Cfr.  Relatio  829,  mpra  p.  38,  c.  27.  et  Conr.  ap. 
Marsnam  I,  847,  supra  p.  69,  e.  4.  [KJ  21)  1.  Beg.  11,  30.  22)  Pror.  1G,  7.  23)  1.  Corinth.  7,  (i. 
24)  Cfr.  Conc.  Aquisgr.  83G,  l.  c.  c.  19.  [K.J 

15* 


116 


ABBITAMENTA  AB  CAPITULAKTA  HLOTHARII  I  — 


Nr.  227.  228. 


844.  locorum  et  studium  ac  custodia  officii  et  religionis  atque  subsidium  temporalis  ne- 
cessitatis  in  eisdem  locis  degentibus  iuxta  qualitatem  et  quantitatem  moderationis 
adbibeatur  et  ministretur ;  et  qui  eadem  loca  tenuerint,  eis  inde,  sicut  et  de  aliis 
christianae  religionis  negotiis ,  pro  Christi  et  vestra  reverentia  obediatur.  Quodsi 
quis  non  fecerit,  provisorum  curae  erit,  ut  ad  vestram  hoc  notitiam  referant,  et  5 
vestra  dominatio  secundum  sibi  a  Deo  commissum  ministerium  pro  modo  culpae, 
quae  emendanda  sunt,  corrigetk.  Per  loca  etiam  monastica  eiusdem  ordinis  provisores 
necesse  erit  disponere,  cum  vestra  auctoritas  eos,  qui  vices  Christi1  secundum  regulam 
divinitus  dictatam  in  monasteriis  agant,  studuerit  ordinare. 

6.  Petimus  tandem,  ut  ordo  ecclesiasticus,  in  quibuscumque  ei  fuerit  necesse  io 
rigorem  salutis  humanae  exerere,  per  potestatem  vestram  et  per  ministerium  mini- 
strorum   dominationis  vestrae    secundum   antiquam    consuetudinem   suum  vigorem 
recipiat ;  et  populi  generalitas  una  cum  ecclesiastica  devotione  iudicium,  quod  honor 
regis  diligit25,  et  iustitiam,  qua  thronus  eius  firmatur-'1,  per  dispositionem  vestram 
suscipiat:  seu  ammonitione  atque  consilio  sacerdotali  vestra  sublimitas  et  quisque  in  is 
quolibet  statu  vel  ordine  de  rapinis  et  ceteris,  quae  discordiae  malo  acciderunt. 
praeteritis  erroribus  penitudinem  gerat  et  Domini  reconciliationem  expostulet.  Quam 
facile  omnis,  qui  quaesierit,  inveniet,  si  in  loco  discordiae  plantata  fuerit  caritas, 
quae  cooperit  multitudinem  peccatorum,  eumque  potius  quam  nos  in  consilio,  non 
nostro  sed  Dei,  adtendatis,  qui  dixit:  'Qui2'  vos  audit,  me  audit,  et  qui  vos  spernit,  20 
me  spernit.    Non2s  enim  vos  estis,  qui  loquimini,  sed  spiritus  Patris  vestri,  qui  loqui- 
tur  in  vobis1. 

k)  corrigantur  2.        1)  om.  2. 

25)  Psalm.  99,  4.         2G)  Prov.  25,  5.         27)  Luc.  10, 16.         28)  Mutth.  10,  20. 


228.  SYNODUS  PAPIENSIS. 

850. 

Capitula  primo   edita  sunt  a  Canisio  m  Lectionibus  antiquis  V,  2,  p.  674. 
srcundum  codicem  quendam  Sangallensem.  Leguntur  praeterea  incodicibus:  I)  Goth.  84 
fol.  409 v.    2)  cod.  Guelferbtjt.  inter  Blanhenburg.  130  fol.  108.  et  3)  in  foliis  nonnidlis 
nuper  in  bibliotheca  regia  Monacensi  repertis  et  Clm.  4683,  ius.  can.  signatis,  in  quibus  30 
capita  1 — 12,  sed  valde  mutilata  exhibentur. 

In  cod.  1.  capitula  inscribuntur  verbis:  Rescriptum  consultationis  sive  exortatio- 
nis  episcoporum  ad  domnum  Hludowicum  imperatorem,  quod  in  Papia  fuit  actum, 
quorum  m  cod.  3.  tantum  exstant:  imperatorem  quod  in  Papia  fuit  actum.  Quae  in- 
scnptw  cum  capitulis  sequentibus  minime  congruens  repetita  est  e  rescripto  quodam  ad  35 
HJudoivicum  Pium  ab  episcopis  anno  829.  dato  et  supra  nr.  196.  edito,  additis  tantum 
verbis  'quod  in  Papia  fuit  actuni.  In  cod.  2.  inscribuntur  capitula:  Item  alia  capitula 
domni  Hlotharii  de  ordinibus  ecclesiasticis ,  quae  item  a  codicis  scriptore  pro  morc 
suo  inventa  sunt. 

Si/nodus  haec  Papiensis  secundum  mscriptionem  excunte  anno  850.  ab  cpiscopis  40 
ItaUae  habita  est  einsquc  capitula  ad  Hludoivicum  impcratorem  directa  sunt,  ut  capihi- 
lum  quoque  decvmum  sextum  docet.  G.  H.  Pertz  in  codice  Gothano  episcoporum  rescriptum, 
in  Blankenburget/si  leges  ab  imperatore  promulgatas  contineri  putavit,  haud  dubie  autem 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  —  Nr.  228.  1  1  7 

erravit.  In  utroque  codice  eadem  omnino  forma  eapitulorum  ab  episcopis  statutorum  850. 
servatur,  quae,  si  ab  imperatore  promulyata  fuissent,  aliter  profecto  concepta  forent. 

(B.  deest;  P.  I,  396.; 

Anno"  incarnationis  dominicae  DCCCL,  indictione  XIV,  et  Hlotharii 
5  atque  Hludowici  piissimorum  augustorum  tricesimo  atque  primo,  in 
urbe  regia  Ticina  facta  synodus,  cui  praesederunt  Angilbertus  Mediola- 
nensis  archiepiscopus,  Theodemarus  Aquileiensis  patriarcha  et  Ioseph 
venerabilis  episcopus1  atque  archi capellanus  totius  ecclesiae,  in  qua 

haec  constituta  sunt  capitula. 

io  Dominob  glorioso  imperatori  Hludowico  pax  et  vita,  salus  et  victoria  ministretur 
a  Deo  patre  et  domino  Iesu  Christo. 

Cap.c  1.  Decrevit11  sancta  synodus  domesticam  et  interiorem  episcopi  con- 
versationem  totius  reprehensionise  atque  suspitionis  inpenetrabilem  fieri  debere,  ut 
iuxta  apostolum  provideamus  bona  non  solum  coram  Deo,  sed  etiam  coram  omnibus 

15  hominibus.  Oportet  igitur,  ut  cubiculo  episcopi  et  secrecioribus  quibuslibet  obsequiis 
sincerae  opinionis  sacerdotes  et  clerici  assistant,  qui  vigilantem ,  orantem ,  sacra 
eloquia  scrutantem  episcopum  suum  iugiter  adtendant  eiusque  sanctae  conversationis 
testes,  imitatores  et  ad  Dei  gloriam  predicatoresf  existant. 

Cap.c  2.  Statuimusg,  ut  non  tantum  dominicis  diebus  et  precipuis  festivitatibus 

20  episcopi  missas  celebrent,  set,  cum  possibile  fuerit,  cotidiana  quoque  sacrificia  fre- 
quentent;  nec  fastidiant  privatimh  primum  pro  se,  deinde  pro  consacerdotibus,  pro 
regibus  et  cunctis  eclesiae  Dei  rectoribus  proque  his,  qui  se  orationibus  ipsorum 
peculiariter  commiserint,  et  maxime  pro  pauperibus  preces  fundere  et  omnipotenti 
Deo  hostias  offerre  comitante  pia  conpunctione  et  sacrae  devotionis  affectu,  quod 

25  magis  utique  oculte  sacrificantibus  convenit,  ut  ipse  quoque  sacerdos  hostia  viva  fiat 
et  sacrificium  Deo  spiritu  contribulato. 

Cap.c  3.  Placet*  episcopum  moderatis  epulis  contentum  esse  suosque  convivas 
ad  comedendum  et  potandum  non  urgere,  quin  potius  semper  sek  sobrietatis  prebeat 
exemplum.    Removeantur  ab  eius  convictibus1  cuncta  turpitudinis  argumenta:  non 

30  ludicra  spectacula,  non  acromatumm  vaniloquia,  non  fatuorum  stultiloquia,  non  scur- 
riles  admittantur  praestigiae;  adsint  peregrini  et  pauperes  et  debiles,  qui  de  sacer- 
dotali  mensa  Christum  benedicentes  benedictionem  percipiant ;  recitetur  sacra  lectio, 
subsequatur  vivae  vocis  exhortatio,  ut  non  tantum  corporali  cibo,  immo  verbi  spiri- 
talis  alimento  convivantes  se  refectos  gratulentur,  ut  in  omnibus  honorificetur  Deus 

35  per  Iesum  Christum  dominum  nostrum. 

Cap.  4.  Utn  episcopus  omnes  affectiones,  quae  a  sancta  conversatione  et  sacer- 
dotali  abhorrent  officio,  poenitus  repudiet  et  non  cum  canibus  aut  accipitribus  vel 
capis,  quos  vulgus  falcones  vocat,  per  se  ipsum  venationes  exerceat.  equorum  quo- 
que  mulorumque  superfluam  curam  contcmnat  preciosarumque  vestium  cultum  et 

■»0  dissolutum  ac  velut  ad  pompam  compositum  vitet  incessum.  Sit  sacerdotis  eloquium 
spiritali  sale  conditum,  non  iniuriosis  et  protcrvis  et  coturnosis  vocibus  tumidum". 

a)  Ilaec  inscriptio  e  cudice  Sanyallensi.        b)  I/aec  inscriptiu  t '  codd.  1.3.        c)  om.  1.        d)  Placuit 
sancta  synodo  2.        e)  inrepreliensibilis  2.        i')  predicationis  1.        g)  Ut  episcopi  sepe  niissas  celebrent 
rubr.  in  3.        h)  om.  2.        i)  Episcopuni  moderatis  epulis  contentum  esse  rubr.  in  3.       k)  om.  1;  eis  3. 
45  in  loco  raso.       1)  convictu  2.  3.       m)  doginatuin  3.       n)  Ut  secularia  loca  devitet  rubr.  in  3.       o)  tu- 
midus  sit  1. 


1)  Epwediensis. 


118 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULABIA  REGUM  ITALIAE.  — 


Nr.  228. 


850.  Sit°  sermo  episcopi  iuxta  evangelium:  'Est-,  est.  Non,  non':  si  quid  enixius  adfirman- 
dum  durae  forsitan  audientium  mentes  exigunt,  more  potius  apostolico  interponat 
suae  locutioni:  'Deus''  scit'!  aut  'coram  Deo'!  quam  'per°  imperatoris  gratiam1,  sicut 
militantibus  seculo  iurare  celebre  est,  sua  dicta  confirmet.  Purgetur  sane  Domino 
suffragante  ab  omni  levitate  atque  iactantia  dignitas  episcopalis,  utp  omnibus  chri- 
stianis  bonae  conversationis  speculum  fieri  valeat. 

Cap.  5.  Utq  episcopi  canonicas  scripturas  et  sancta  dogmata  iugi  meditatione 
discutiant  et  presbiteris  ac  clericis  suis  subtilius  tractando  et  disserendo  occultos 
sanctarum  litterarum  thesauros  aperiant;  populis  vero  iuxta  ipsorum  capacitatem 
dominicis  et  festis  diebus  verbum  praedicationis  impendere  non  neglegant.  Quodsi 
quis  se  deinceps  ab  hac  observatione  et  ab  his,  quae  superius  sunt  statuta,  subtraxerit, 
tamquam  proprii  desertor  officii  divinis  legibus  subiacebit. 

Cap.  6.  Solliciter  procurent  episcopi,  quam  diligentiam  erga  plebem  sibi  com- 
missam  unusquisque  presbiterorum  gerat;  oportet  enim,  ut  plebium  archipresbiteri 
per  singulas  villas  unumquemque  patrem  familias  conveniant3,  quatinus  tam  ipsi, 
quam  omnes  in  eorum  domibus  commorantes,  qui  publice  crimina  perpetrarunt, 
publice  peniteant:  qui  vero  occulte  deliquerunt1,  illis  confiteantur.  quos  episcopi  et 
plebium  archipresbiteri  idoneos  ad  secreciora  vulnera  mentium  medicos  elegerint: 
qui  si  forsitan  in  aliquo  dubitaverint,  episcoporum  suorum  non  dissimulent  implorare 
sententiam.  Si  vero  episcopus  hesitaverit,  non  aspernetur  consulere  vicinos  episcopos 
et  ambiguam  rem  alterius  aut  certe  duorum  vel  trium  fratrum  examinare  consensu. 
Quodsi  adeo  aliqua  obscuritate  vel  novitate  perplexa  res  fuerit,  siquidem  diffamatum 
certae  personae  scelus  est,  metropolitani  et  provincialis  synodi  palam  sententia" 
requiratur,  ut  illud  impleatur  apostoli:  'Peccantes '  publice  argue,  ut  et  caeteri  metum 
habeant.'  Si  autem  oculta  confessio  est,  et  is,  a  quo  queritur  salutis  consilium,  ex- 
plicare  non  sufficit,  potest  suppresso  facinorosi  nomine  qualitas  quantitasque  peccati 
discuti  et  congruus  correctionisv  modus  inveniri.  Similiter  autem  et  in  singulis 
.urbium  vicis  et  suburbanis  et  per  municipalem  archipresbiterum  et  reliquos  ex 
presbiteris  strenuos  ministros  procuret  episcopus  habita  poenitus  in  rebus  dubiis 
observatione,  quae  superius  praefixa  est. 

Cap.  7.  Oportetw  etiam  per  oppida  singula  villasque  curam  gerere  presbiteros, 
qualiter  paenitentes  inpositam  sibi  abstinentiae  formam  custodiant  et  utrum  ele- 
mosynarum  largitionex  vel  aliis  remissionem  peccatorum  promerentibus  piis  operibus 
inserviant  et  qua  cordis  contricione  vel  lamentatione  se  ipsos  afficiant,  ut  hac  con- 
sideratione  premissa  paenitudinis  tempus  rationabilem  possit  accipere  terminum  et 
vel  extendatur,  si  paenitens  neglegenter  iniuncta  prosectus  est,  vel  brevietur,  si 
desideranter  veniae  placationem  studuit  promereri.  Reconciliatio  vero  paenitentum 
iuxta  antiquorum  canonum  instituta0  non  a  presbiteris,  sed  ab  episcopis  fieri  debet. 
nisi  forte  quis  in  periculo  fuerit  constitutus  et  se  reconciliari  devote  petierit.  Si 
episcopus  absens  fuerit,  debet  utique  presbiter  episcopum  consulere  et  sic  penitentem 
eius  precepto  reconciliare;  aliter  autem,  sicut  nec  chrismatis  confectio  vel  puellarum 
consecratio,  ita  nec  penitentum  reconciliatio  ullatenus  a  presbiteris  fieri  debety,  quia 
solis  episcopis  apostolorum  vicem  tenentibus  per  manus  inpositionem  specialiter  in 

p)  in  add.  2.  q)  Ut  canonicas  scripturas  diseutiant  rubr.  in  3.  r)  De  sollicitudine  episcoporum 
erga  plebem  rubr.  in  3.  s)  ita  1.3;  commoneant  2.  t)  deliquerit  1.  u)  sententiam  2.  v)  cor- 
rectioni  1.3.       w)  De  cura  presbiterorum  erga  penitentes  rubr.  in  3.        x)  largitioni  2.        y)  debebit  1. 

2)  Matth.  5,  37.  3)  2.  Cor.  12,  2.  3. 19.  4)  1.  Timoth.  5,  20.  5)  Conc.  Eliverit.  306,  c.  32, 
Mansi  II.  col.  11;  Siricii  cp.  ad  Himer.  385,  Coustant,  Epist.  Roman.pontif.p.G23,  c.3,  Jaffe,  Reg.pontif.  I2, 
nr.  255;  Conc  Carihag.  387,  c.  3,  Mansi  III,  col  693.869;  Conc.  Hippon.  393,  c.  30,  /.  c.  col  923.  [K.] 


I 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARTA  REGUM  1TALIAE.  —  Nr.  228.  1  19 

eclesia  conceditur,   quod  tunc  apostolis  adz  ipsos  Domino  dicente  concessum  est:  850. 
'Accipite15  Spiritum  sanctum;  quorum  remiseritis  peccata,  remittuntur  eis,  et  quorum 
retinueritis,  retenta  sunt'. 

Cap.  8.  Illud"  quoque  salutare  sacramentum,  quod  commendat  Iacobus  apostolus 
5  dicens:  'Infirmatur '  quis  in  vobis,  inducat  presbiteros,  et  orent  super  eum  unguentes 
eum  oleo  in  nomine  Domini,  et  oratio  fidei  salvabit  infirmum ,  et  suscitabit  illum 
Dominus ;  et  si  in  peccatis  fuerit,  remittuntur  ei',  sollerti  predicatione  populis  in- 
notescendum   est.     Magnum   sane  et  valde  appetendum  misterium1',  per  quod,  si 
fideliter  poscitur,  et  peccata  remittuntur  et°  consequenter  corporalis  salus  restituitur0. 
io  Sed  quia  frequenter  contingit'1,  ut  aegrotans  aliquis  aut  sacramenti  vim  nesciat  aut 
minus  periculosam  reputans  infirmitatem  salutem  suam  operari  dissimulet  aut  certe 
morbi  violentia  obliviscatur,  debet  eum  loci  presbiter  congruenter  admonere,  quatinus 
ad  hanc  spiritalem  curam   secundum  propriae  possibilitatis  vires  vicinos  quoquee 
presbiteros  invitet.  Hoc  tamen  sciendum,  quia,  si  is,  qui  infirmatur,  publicac  peniten- 
15  ciae  mancipatus  est,  non  potest  huius  misterii  consequi  medicinam .  nisi  prius  re- 
conciliationc  percepta  communiortem  corporis  et  sanguinis  Christi  meruerit:  cui  enim 
reliqua  sacramenta  interdicta  sunt,  hoc  uno  nulla  ratione  uti  conceditur.    Si  autem 
infirmi  qualitas  talis  est,  ut  per  se  ipsum  visitandum  et  unguendum  dignum  existimet 
episcopus,  ab  ipso  quam  plurimum  competenter  fieri  valet,  a  quo  ipsum  chrisma 
'.»o  conficitur  et  cui  peccata  remittendi  officii  privilegio  potestas  concessa  est. 

Cap.  9.  Exf  diversis  partibus  perventum  est  ad  sacram  synodum,  quod  quidam 
parentum  filias  suas,  cum  ad  nubilem  pervenerint  aetatem  easque  pro  suo  modulo 
satis  convenienter  nuptum  tradere  possint,  diutius,  quam  necesse  est,  secum  detineant; 
unde  sepe  contingit'1,  ut  in  ipsa  paterna  domo  corrumpantur.  Fertur  et  de  quibus- 
25  dam,  quod  dictu  quoque  nefas  est,  ipsos  parentes  filiarum  suarum  corruptoribus  con- 
hibentiam  praebere  et  natarum  suarum  lenones  existere.  Monendi  igitur  a  presbiteris 
sunt  patres  familias,  ut  filiabus  suis  tempestive  nuptias  provideant  et  calorem  fer- 
ventis  aetatis  coniugali  lege  preveniant:  primum  scientes,  quia  tales,  et  si  post  cor- 
ruptelam  legitimis  viris  copulatae  fuerint,  non  possunt  tamen  cum  sponso  pariter 
30  sollemne  benedictionis  a  sacerdote  munus  percipere;  deinde  si  in  eorum  domibus 
tale  nefas  acciderit,  siquidem  illis  nescientibus  pro  sola  neglegentiae  culpa  poeniten- 
tiae  subiciendi  sunt,  si  vero  corruptionis  turpitudinem  ipsi  consenserint,  maiorg  hisg, 
qui  prohibere  debuerant,  penitentiae  sarcina  quam  ipsis,  qui  perpetrarunt,  imponenda 
est;  ad  ultimum  hoc  noverint  eclesiasticis  sanctionibus  esse  praefixum,  ut  nullus 
35  publice  paenitens  usquc  ad  tempus  peractae  penitentiae  coniugium  contrahere  valeat 
et  hac  ratione  corruptam  filiam  non  posse  coniugio  copulari,  quousque  per  publicam 
paenitentiam  et  ipsa  et  parentes,  si  forte  consensissc  probati  fuerint,  reconciliationcm 
et  sacri  altaris  communionem  obtinere  meruerint. 

Cap.  10.  De  raptoribus  vero  antiquorum  patrum  statuta*  sequentes  hoc  tenen- 
40  dum  ccnsemus,  ut,  si  eas  rapuerint,  quae  cum  sponso  pariter  benedictione  sacerdotale 
initiatae  sunt,  licet  easdem  corruperint,  abstrahantur  tamen  ab  his  et  propriis  sponsis 
reddantur.  Quac  vero  vel  viduae  sunt  vel  adhuc  sponsae  non  fuerunt  ct  absque 
ipsarum  et  parentum  voluntate  rapiuntur,  nihilominus  parentibus  vel  propinquis 
restituantur  et  aliis,  si  voluerint,  nubant:  nam  ipsis,  a  quibus  raptae  sunt,  legitimae 
45  demum  uxores  nullatenus  esse  possunt.  Tpsos  autem  raptores  eisque  auxilium  pre- 
bentes,  quamquam  anathematizandos  antiqui  canones  precipiant.  in  ultimo  tamen 

z)  ab  ipso  2.      a)  I)e  infirmis  rubr.  in  3.      b)  miuisteriuiii  3.      o)  et  . .  .  restit.  vm.  2.      <1)  con- 
tigit  1.        e)  quosque  2.        f)  De  puellis  in  domibus  parentum  corruptis  rubr.  m  3.        g)  maioribus  2. 


ti)  Ioh.  20,  22. 


7)  Iac.  5,  14. 


8)  Conc.  Ancyr.  c.  10,  Mansi  II,  col.  531. 


120 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULAKIA  REGUM  ITALIAE.  —  Nr.  228. 


850.  constitutis ,  si  devote  postulaverint,  saerae  communionis  viaticum  pro  misericordia 
dandum  non  negamus.  Quodsi  aliquis  de  ordine  clericali  huiusmodi  transgressoribus 
cooperator  extiterit,  proprii  gradus  honore  carebit. 

Cap.  11.  Inveniuntur11  nonnulli  per  diversas  provincias  et  civitates  habentes 
possessiones,  qui,  cum  aliquod  publice  scelus  perpetraverint  et  ab  episcopo  vel  pres-  s 
biteris  loci  conventi'  fuerint,  ut  pcnitudinem  gerant,  ab  alterius  civitatis  episcopo  vel 
presbitero  se  iam  penitentiam  susccpissc  vel  suscipere  velle  fatentur  atque  ita 
sibimet  illudcntes  Deo  mentiri  conantur.  Tales  ergo  ab  episcopo  civitatis,  in  cuius 
parrochia  scelus  commissum  est,  statim  communione  privati  ad  agendam  penitentiam 
cogantur.  Scribat  autem,  qui  eum  communione  privaverit,  aliis  quoque  episcopis,  in  10 
quorum  parrochiarum  territoriis  huiusmodi  predia  possidet,  ut  et  ipsi  rem  scientes 
a  sua  illum  communione  removeant,  ne  forte  postmodum  per  ignorantiam  sibi  sub- 
reptum  qucrantur.  Manifesta  etenim  estk  aecclesiastica  sanctio"  continens1,  ut,  qui 
ab  uno  episcopo  excommunicatus  est,  ab  aliis  ei  non  debeat  episcopis  communicari. 

Cap.  12.   Hocm  autem  omnibus  christianis  intimandum  est,  quia  hi,  qui  sacri  15 
altaris  communione  privati  et  pro  suis  sceleribus  reverendis  aditibus  exclusi  publicae 
poenitentiae  subiugati  sunt,  nullo  militiae  secularis  uti  cingulo1"  nullamque  rei- 
publicae   debent   administrare  dignitatem ;    quia  nec    popularibus  conventibus  eos 
misceri  oportet  nec  vacare  salutationibus  nec  quorumlibet  causas  iudicare,  cum  sint 
ipsi  divino  addicti  iuditio;  domesticas  autem  necessitates  curare  non  prohibentur,  nisi  20 
forte  propter  scelerum,  ut  sepe  fit ,  enormitatem  conscientiac  stimulis  exagitati  et 
mente  perculsi  ipsius  privatae  rei  amministrationem  implere  nequiverint.    Qui  vero 
ad  admonitionem  episcopi  seu  sacerdotum  pro  perpetrato  palam  scelere  poenitentiae 
remedium  suscipere  noluerint,  magis  abiciendi  sunt,  anathematizandi  scilicet  et  tam- 
quam  putrida  ac  desperata  membra  ab  universalis  eclesiae  corpore  dissecandi;  cuius-  25 
modi  iam  inter  christianos  nulla  legum,  nulla  morum,  nulla  collegii  participatio  est, 
quibus  neque  in  ipso  exitu  communicatur ,  et  quorum  neque  post  mortem,  saltim 
inter  defunctos  fideles,    commemoratio  fit.    Sed  si  ad  hoc  inrevocabile"  iuditium 
obdurati  cordis  contemptus  trahit,  non  sine  magna  tamen  examinatione  veniendum 
est,  et  omnia  sacerdoti  prius  experienda,  nec  absque  metropolitani  cognitione  et  pro-  90 
vincialium  episcoporum  communi  iuditio  quemlibet  anathematizandum  esse  permittimus. 

Cap.  13.  Propter"  assiduam  erga  populum  Dei  curam  singulis  plebibus  archi- 
presbiteros  preesse  volumus,  qui  non  solum  inperiti  vulgi  sollicitudinem  gerant, 
verum  etiam  eorum  presbiterorum ,  qui  per  minores  titulos  habitant,  vitam  iugi  cir- 
cumspectione  custodiant  et,  qua  unusquisque  industria  divinum  opus  exerceat,  epi-  35 
scopo  suo  renuntient.  Nec  obtendat  episcopus,  non  egere  plebem  archipresbitero, 
quod  ipse  eam  per  se  gubernare  valeat;  quia,  et  si  valde  idoneus  est,  decet  tamen, 
ut  parciatur  onera  sua  et,  sicut  ipse  matrici  preest,  ita  archipresbiteri  praesint 
plcbeis,  ut  in  nullo  titubet  aeclesiastica  sollicitudo.  Cuncta  tamen  ad  episcopum 
referant,  nec  aliquid  contra  eius  decretum  ordinare  presumant.  *o 

Cap.  14.  Quia  non  tantum  a  secularibus  personis,  immo  et  ab  ipsis  presulibus, 
quod  minime  decuit,  tam  virorum  quam  feminarum  monasteria  destructa  inveniuntur, 
placuit  sanctae"  synodo,  ut  ab  episcopis  primum  eorum  status  recuperationis  sumat 

h)  De  his,  qui  penetentiam  se  accepisse  mentiuntur  rubr.  in  3.  i)  ita  1.3;  commoniti  2.  k)  uni.  2. 
1)  continet  2.        111)  De  excommunicatis  rubr.  in  3.        n)  Ilic  expliciuni  fragm.  Monac.        o)  sancta  2.  45 

9)  Cfr.  Hinschius,  Kirchewrecht  IV,  p.  lOisq.;  Capp.  822,  tom.  I,  p.  257,  c.  1.  [K.J  10)  Cfr. 
supra  Agobardd  cart.  833,  p.  57;  Exauct.  833,  p.  55,  28;  Relatio  829,  p.  39,  c.  35  ;  Cap.  Wormat.  829, 
p.  18,  c.  3;  Waitz,  VG.  111°-,  p.  253;  IV1,  p.  675,  n.  4.  fK.J  11)  Cfr.  pracf.  ad  Cap.  Raverm. 
898,  supra  p.  109.  [K.J 


ADDITAMENTA  AI)  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  —  Nr.  228.  121 

exordium  et  omnia  monasteria,  quae  sub  episcoporum  sunt  potcstate,  protinus  re-  850. 
staurentur;  et,  quicumque  episcoporum  ad  venturam  sequentis  anni  Domino  piopitio 
synodum  monasteria,  quae  sub  sua  potestate  neglecta  fuerant,  aliqua  cx  parte  re- 
cuperasse  repertus  non  fuerit,  cxcommunicetur. 
5  Cap.  15.  Similiter  et  de  synodochiis 12  statuimus,  ut,  quaecumque  in  episcopo- 

rum  sunt  potestate,  secundum  dispositionem  eorum,  qui  ea  instituerunt,  guberncntur; 
quae  autem  sub  defensione  quidem  sunt  eclesiae ,  set  iuxta  institutorum  decreta  per 
heredes  vel  pertinentes1',  qui  religiosam  vitam  duxerint,  regi  debent,  procurct  epi- 
scopus ,  ut  ab  eis  non  neglegantur;  et  si  in  aliquo  malae  tractationis  obnoxii  re- 

iu  periuntur,  ecclesiasticae  subiaceant  disciplinae.  Quodsi  heredes,  sive  clerici  sive 
seculares,  adeo  inportune  contra  maiorum  suorum  decreta  irc  tcmptaverint,  ut  testa- 
toris  institutionem  subprimere  vel  obscurare  nitantur  et  inter  se  sinodochii  sub- 
stantiam  dividere,  nuntietur  sacratissimo  imperatori,  ut  eius  auctoritatc  huiusmodi 
transgressorum  nequitia  coherceatur. 

15  Cap.  16.   Suggercndum  cst  beatissimis  imperatoribus ,  quia  hi,  qui  monasteria 

et  sinodochia  sub  defensione  sacri  palatii  posuerunt,  ideo  fecisse  probantur,  quod  a 
nullo  melius,  quam  a  summis  potestatibus  protegcnda  crediderint,  et,  si  ea  contra 
decreta  instituentium  personis,  quibus  non  licct,  dcderint,  ipsi  inpugnatores  efficiuntur, 
qui  propugnare  debuerant;  et  cavendum  summopere  est  principibus,  ut,  qui  a  nemine 

2o  nunc  inde  iudicantur,  nc  in  futuro  iuditio  ab  omnipotcntc  Deo  gravius  iudicentur; 
secundum  apostolum11  etcnim  horrendum  est  incidere  in  manus  Dci  vivcntis.  Nos 
vero,  quiq  debitorcs  sumus,  ut  fidcliter  annunticmus ,  idcirco  humiliter  suggerimus, 
quod  silere  non  audemus. 

Cap.  17.  Omnes  christianos  scire  oportct,  quia  omnium  rerum  suarum  decima- 

25  tionem  Deo  fidelitcr  rcddere  dcbent  ct  secundiun  episcoporum  dispositionem  sacer- 
dotum  et  reliquorum  clericorum  usibus  ceterisque  eclesiasticis  utilitatibus  distribuen- 
dae  sunt.  Qui  vero  eas  suo  arbitrio  et  non  secundum  cpiscopi  dispositionem  dis- 
pensare  conatur,  duplicem  reatum  incurrit:  unum,  quia  dominicam  substantiam  impie 
subtrahit,  alterum,  quia  rem  sacram  sacrilcga  temeritate  violare  presumit.  Quisquis 

30  igitur  post  admonitioncm  cpiscopi  ct  saccrdotuin  vcl  decimas  dare  contcmpscritr  vel 
pro  suo  arbitrio8,  quibus  dandae  non  sunt,  darer  presumpserit,  tamquam  divinarum 
sanctionum  contcmptor  et  tcmcrator  saccrdotali  est  vigore  plcctcndus  ct  a  sacrae 
communionis  participatione  rcmovcndus  1 '. 

Cap.  18.  Nulla  rationc  clerici  aut  sacerdotcs  habendi  sunt,  qui  sub  nullius 

35  episcopi  disciplina  et  providcntia  gubcrnantur :  tales  enim  acefalos,  id  cst  sinc  capite. 
prisca  ecclesiac  consuetudo  nuncupavit.  Docendi  sunt  igitur  scculares  viri,  ut.  si  in 
domibus  suis  misteria  divina  iugiter  exerccri  desidcrant,  quod  valdc  laudabilc  est, 
ab  his  tamen  tractcntur,  qui  ab  episcopis  examinati  fucrint  et  ab  ordinatoribus  suis 
commendaticiis  litteris  comitati  probantur 1  \  cum  ad  pcregrina  forte  migrare  nccesse 

40  est.  Si  qui  ergo'  eontemptores  canonum  oxtraordinarie  ct  inlicitc  ministrantes  et 
divina  sacramenta  taliter  violantes  inveniuntur,  primutn  ab  episcopo  utcrquc  ad- 
moneatur,  et  vagans  scilicet  clericus  vel  sacerdos  et  isu,  qui  eius  usurpativov  fruitur 
officio,  et  si  ab  hac  nolucrint  se  temeritate  compescere,  excoinmiiniccntur.  Scd  et* 
ille  excessus  omnino  inhibendus  est,  quod  quidam  seculares  viri  prcsbitcros  aut  alios 

45  p)  parentes  1.      q)  ijuia  2.      r)  cuntempserit  ...  dare  om.  2.      s)  om.  1.      t)  eorum  2.      u)  si  2. 

v)  usurpative  1. 

12)  Cfr.  Cap.  miss.  832,  supra  p.  63,  ».  1.  [K.J  13)  Ebrae.  10,  31.  14)  Cfr.  Cap. 

Kar.  U.  Pap.  876,  supra  p.  102,  c.  11;  Synod.  Rarenn.  8!)8,  infra  p.  124,  c.  1.  [K.J  15)  Cfr. 

Capp.  episc.  845—850,  supra  p.  81,  c.  3;  Capp.  802,  tom.  7,  p.  1 10,  c.  12;  p.  108,  c.  2.  [  K.J 

LL.  CAPITULAKIA  II.  16 


122 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  — 


Nr.  228. 


850.  clericos  conductores  vel  procuratores  sive  exactores  fiscaliura  rerum  vel  redituum 
aut  vectigalium  constituunt;  si  quis  igitur  deinceps  huius  exorbitationis  reus  inventus 
fuerit,  uterque  excommunicetur,  tam  ipse,  qui  constituit,  quam  ille,  qui  indigne  paruit. 

Cap.  19.  Quia  terribiliter  propheticus  sermo  minatur  ad  usuram  dantem  et 
amplius  accipientem  in  aeternum  non  esse  victurum  et  non  habitaturum  in  taberna-  5 
culow  Altissimi  nec  requieturum  in  monte  sancto  Dei,  censemus,  ut,  quicumque  haecx 
perpetrasse  inveniuntur,  si  supersunt,  a  quibus  usuras  exegerunt,  ipsis  restituant, 
quae  superhabundantius  abstulisse  probantur;  si  autem  decesserint,  heredibus  eorum 
saltim  medietatem  refundant  aut  elemosinis  redimant,  quod  cupiditate  deliquerunt. 
Deinceps  vero,  qui  haec  sectari  inventus  fuerit,  si  laicus  est,  excommunicetur,  sacer-  10 
dos  autem  vel  clericus,  si  ad  episcopi  admonitionem  ab  hoc  turpi  et  pestifero  negotio 
se  non  cohibuerit,  proprii  gradus  periculum  sustinebit. 

Cap.  20.  Compcrimus,  quod  ab  his,  qui  secundum  raundanas  legesy  viduarum 
et  orfanorum  tutelam  sibi  vindicant,  non  solum  neglegantur,  verum  etiam  aliquotiens 
opprimantur;  quibus  ecclesiastica  sollieitudine  succurrendum  censemus.  Et  si  huius-  15 
modi  oppressores  ad  episcopalem  admonitionem  corrigi  voluerint,  gratulandum  his 
est;  si  autem  in  opstinationis  impietate  duravcrint,  suggerendum  clementissimo  im- 
peratori,  quatinus  ipse  efficacem  tutorem  eis  tribuat,  ut  et  illi  remuneratio  reddatur 
a  Deo  et  de  inutili  silentio  sacerdotalis  ordo  non  dampnetur. 

Cap.  21.  Quidam  clericorum  vel  monachorum  peregrinantes  per  diversas  vagando  20 
provincias  et  civitates  multiplices  spargunt  errores  et  inutiles  qucstiones  disseminant 
decipientes  corda  simplicium :  de  his  decrevit  sancta  sinodus,  ut  ab  episcopo  loci 
detineantur  et  ad  metropolitanum  deducti  discussionc  acclesiastica  examinentur;  et 
si  vanitatis  atque  iactantiae,  non  autem  utilitatis  aut  doctrinae  causa  has  inquietudines 
sercre2  reperiuntur  in  populis,  velut  eclesiasticae  pacis  perturbatores  congruenti  25 
disciplina  macerentur. 

Cap.  22.  Inventi  sunt  multi  et  maxime  de  rusticis,  qui  adultas  feminas  sub 
parvulorum  filiorum  nomine  in  domibus  suis  introduxerunt,  et  postmodum  ipsi  soceri 
nurus  suas  adulterasse  convicti  sunt.    Idcirco  inhibendum  decernimus,  ut  nulli  dein- 
ceps  inperfectae  etatis  puero  adulta  femina  iungatur:  sed  cum  ad  etatem  idoneam  30 
adulescentes  venerint,  tunc  legitimo  possint  conubio  copulari1'. 

Cap.  23.  Quia  pcstiferas  adhuc  stirpes  et  reliquias  artis  magicae  in  tantum 
vigcre  ad  nos  perlatum  cst,  ut  quaedam  maleficae  inlicitum  amorem  aliorum  mentibus, 
aliis  vero  odium  inmittere  dicantur,  quaedam  etiam  ita  venenariae  sunt,  ut  quosdam 
peremisse  multo  populi  rumore  deferantur,  huiusmodi  diaboli  ministras  diligenti  exami-  35 
natione  proditas  sub  acerrima  penitentia  redigendas  statuimus ,  et  in  ipso  tantum 
exitu,  si  tamen  prius  digna  poenitentiae  opera  fecerint,  reconciliandas  esse  permittimus. 

Cap.  24.    Omni  ratione  caret  et  religioni  christianac  noxium  et  contrarium 
noscitur,  ut  Iudei  a  christianis  vectigalia  exigant  aut  ullas  civiles  aut  criminales 
causas  inter  christianos  iudicandi  locum  habeant1*;    quicumque  igitur  iudiciariae  4u 
potestatis  super  christianos  aliquam  administrationem  Iudeo  tractare  permiserit,  a 
christiana  communione  pellatur. 

w)  habitaculo  1.        x)  humo  1.        y)  om.  2.        z)  asserere  2. 

16)  Psahn.  14,  1.  5.  17)  Cfr.  Edict.  Lunyob.  Lintpr.  129,  LL.  IV,  p.  161.  18)  Cfr. 

Wuitz,  VG.  II3,  1,  p.  270,  n.  5;  Lex  Bom.  Visig.  Nov.  Theod.  III,  2.  cum  Interprct.,  ed.  Htinel  45 
p.  256  sg.;  Lex  Bom.  Baet.  Cur.  XVII,  3,  LL.  V,  p.  394. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  —  Nr.  229.  230.  123 


229.  IURAMENTUM  ROMANORUM  ARNOLFO  s» 
IMPERATORI  PRAESTITUM. 

896.  Febr. 

Legitur  iuramentum  in  Ann.  Fuld.  ad  a.  896,  SS.  I,  p.  412.  Qui  oppugnatione 
5  urbis  Romae  ct  ingressu  Arnolfi  regis  relatis  haec  verba  praefigunt:  Iam  apostolicus 
(sc.  Formosus  papa)  . .  .  regem  .  . .  honeste  ad  basilicam  sanctorum  principum  aposto- 
lorum  laetificando  introduxit,  et  secundum  morem  antecessorum  suorum  imperialem 
consecrationem  coronam  capiti  imponens,  Caesarem  Augustum  appellavit.  Dispositis 
ibi  multimodis  rebus,  omnis  Romanorum  populus  ad  sanctum  Paulum  cum  iuramento 
io  imperatori  fidem  promittentes.  Iuramentum  vero  illud,  ne  quem  lateat,  hic  inserere 
proposuimus.  Coronatio  autem  Arnolfi  facta  est  intra  dies  9 — 23.  mensis  Februarii; 
cfr.  Bbhmer-MuJdbacher  nr.  1862/i. 

Iuro  per  haec  omnia  Dei  mysteria,  quod  salvo  honore  et  lege  mea  atque 
fidelitate  domno  Formoso  papae1  fidelis  sum  et  ero  omnibus  diebus  vitae  meae 
i5  Arnulfo  imperatori  et  nunquam  me  ad  illius  infidelitatem  cum  aliquo  homine  sociabo ; 
et  Lantberto  filio  Agildrudae  vel  ipsi  matri  suae  ad  secularem  honorem  nunquam 
adiutorium  praebebo  et  hanc  civitatem  Romam  ipsi  Lantberto  vel  matri  eius  Agil- 
drudae  vel  eorum  hominibus  per  aliquod  ingenium  aut  argumentum  non  tradam. 

1)  Cfr.  Const.  Eom.  824,  tom.  I,  p.  324,  l.  14. 


230.  SYNODUS  RAVENNAS. 

898. 

Acta  huius  synodi  tradita  sunt  1)  ex  codice  Antonii  Augustini,  apographo  codicis 
Mureti,  apud  Baronium,  Ann.  ecclesiast.  ad  a.  904;  praeterea  caput  1.  nobis  servatum 
est:  2)  apud  Balimum  I,  praef.  p.  15,  qui  praeditum  inscriptione:  Item  ex  legibus 

2r.  Romanis  a  domno  Lamberto  imperatore  promulgatis  capitul.  XI.  ex  codice  quodam 
Thuano  nunc  deperdito  publici  iuris  fecit;  3)  in  codice  Vallicell.  A.  5.  annexum  tam- 
quam  captit  XXIII.  Capitulari  Ravennati  898.  supra  p.  109.  edito. 

Iohannes  IX,  cum  a.  898.  m.  Iunio  sedem  pontificalem  obtimiisset ,  Romae  syno- 
dum  congregavit ,  quae  de  restitutionc  Formosi  papae,  cuius  corpus  a  Stephano  VII. 

30  turpissimum  in  modum  contamhiatum  crat  (cfr.  Diimmler,  OstfrdnJc.  ReicJi  III2, 
p.  \11  sq.),  quaereret  et  tractarct  (Mansi  XVIII,  col.  221  sqq.).  Paido  post  una  cum 
Lamberto  imperatore,  ut  rem  Romac  inceptam  ad  fincm  perduceret  (c.  4)  et  cum  ipso 
capitula  ead  robur  et  munimen  sanctae  ecclesiae1  (Rcsponsio)  faccret,  in  magnum  con- 
cilium,   cui  73  episcopi  aderant,   Ravcnnam  convenit   (cfr.  Invcct.  in  Romam,  ed. 

35  Bummler,  Gesta  Berengarii  p.  153;  Auxilii  in  def.  ord.  lib.  I,  c.  8,  ed.  Diimmlcr, 
Auxilius  und  Vulgarius  p.  69 ;  App.  ad  Auxil.  I.  c.  p.  95 ;  Inf.  ct  def.  c.  29,  Mabillon, 
Anal.  vet.  p.  50/  Cuius  acta  in  formam  pacti  inter  imperatorem  ct  papam  initi  redacta 
sunt,  ita  ut  in  c.  1 — 3.  Lambertus  papac  concessiones  praebcret,  in  c.  4 — 10.  IoJiannes 
imperatorem  petitionibus  (cfr.  c.  5.  7.  8:    petimus^)  adiret  (cfr.  Fanta  in  'Mitteilungen 

40  d.  Inst.  f.  bst.  GF:  tom.  suppl  I,  p.  111 (B.  deest;  P.  562.; 

16* 


124 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALTAE.  —  Nr.  230. 


898.  liuia  divina  inspirante  misericordia  vestra  nobiscum  convenit  fraternitas,  ut 

nutu  sancti  Spiritus,  qui  suis  numquam  deest  fidelibus,  communi  omnium  vestrum 
consultu,  fratres  carissimi,  ea,  quae  necessaria  sanctae  Dei  ecclesiae  praevidimus, 
una  cum  spirituali  filio  nostro,  gloriosissimo  videlicet  imperatore  Lamberto,  et  vestro 
sancto  collegio,  et  quae  nocivo  surculo  pullulare  conabantur  in  agro  sanctae  ecclesiae,  5 
canonico  sarculo  eradicare  studeamus,  quae  capitulatim  annotata  sunt,  si  omnibus 
placent,  in  conspectu  omnium  legantur,  examinentur  et  examinata  manibus  omnium 
pro  futura  memoria  roborentur,  ne  ulli  umquam  sine  status  sui  periculo  eadem  violare 
liceat,  sed  rata  et  firma  in  perpetuum  consistant  ad  statum  et  munimen  sanctae  Dei 
ecclesiae,  ad  salvationem  omnium  fidelium  per  Dei  misericordiam.  io 

R  e  sp  o  n  s  i  o a. 

Immensas  Deo  salvatori  nostro  laudes  referimus,  qui  talem  vos  suae  praefecit 
ecclesiae  eius  opportunitatem  decernere,  ut  omne  ab  ea  zizanium  eradicare  conemini, 
prout  in  hac  sancta  synodo  cunctis  nationibus  apertis  declaratur  indiciis.  Capitula 
etiam ,  quae  pro  generali  omnium  cautela  ad  robur  et  munimen  sanetae  ecclesiae  15 
conscripta  sunt,  si  vestrae  placet  pietati,  legantur,  qualiter  per  ea  omnes  doceamur, 
quae  observare  vel  quae  cavere  debeamus,  ne  in  aliquo  a  regulis  sanctorum  patrum, 
quod  Deus  avertat,  deviare  inveniamur. 

Capitulah. 

Cap.  1.  Si  quis  sanctorum  patrum  regulas  contempserit  et  gloriosissimorum  20 
imperatorum  Karolicl  et  Ludowici2  atque  Lotharii43  et  Ludowici '  filii  eiuse  def 
decimis  in  eorum  capitularibus  statuta  atque  sancita8  non  observaverit  easque'1  alibi, 
nisi  in  baptismalibus  ecclesiis  absque  consensu  episcopi  dare  tentaverit  vel  retinere 
praesumpserit11,  et  qui  dat  et  qui  recipit  eisdem1  constitutis  percellatur '.  Quodsi 
neque  sic  correxerit1,  auctoritate  etk  iudicio  sanctae  sedis  apostolicae  et1  sanctione  25 
sanctae  synodi  excommunicationi 1  modis111  omnibus  subiaceat0. 

Cap.  2n.  Si  quis  Romanus ,  cuiuscumque  sit  ordinis,  sive  de  clero ,  sive  de 
senatu,  seu  de  quocumque  ordine,  gratis  ad  nostram"  imperialem  maiestatem  venire 
voluerit  aut  necessitate  compulsus  ad  nos°  voluerit  proclamare,  nullus  eis  contra- 
dicere  praesumat  et  neque  eorum  res  quispiam  invadere  vel  depraedari  aut  eorum  30 
personas  in  eundo  vel  redeundo  vel  morando  inquietare  praesumat7,  donec  liceat 
imperatoriae  potestati  eorum  causas  aut  per  nos"  aut  per  missos  nostros0  deliberare. 
Qui  autem  eos  inquietare  eundo,  redeundo  vel  morando  tentaverit  vel  eorum  quid- 

a)  Jlanc  inscriptionem  add.  Bar.,  nescio  utrum  ex  codice  stmptam,  an  fictam.        b)  Addidi  seeu/n- 
dum  supra  l.Q.lisq.      c)  videlicet  magni  imperatoris  add.  1.3.      d)  necnon  add.  1.3.      e)  quae  add.  1.  35 
f)  ecclesiasticis  add.  1.  3.         g)  sunt  add.  1.  3.         h)  easque  ...  praesumpserit  om.  1;  et  eas  aliubi  3. 

1)  eisdem  .  .  .  correxerit  om.  1.  3.  k)  et  iudicio  om.  1.  3.  1)  et  ...  excommunicationi  om.  2. 
m)  mod.  011111.  om.  1.3.  n)  Imperator  autem  ista  servanda  proposuit  add.  Bar.  ut  ridetur  sua  sponte ;  sed 
minus  recte,  cnm  iam  in  r.  1.  imperator  /oquatur;  cfr.  Fanta  l.c.  o)  ita  1;  Pertz  corr.:  vestram  .  .  .  vos 
...  vestros  ...  vestram  ...  vobis  ...  vestris  ...  vestri.        p)  ita  coniecit  K.  Zeumier;  personas  1.  io 

1)  Karoli  epist.  790-800,  tom.  I,  p.  203,  26  sqq.;  Cap.  Mant.  II.  787,  1.  c.  p.  197,  c.  8;  Cap. 
Mant.  I  787,  l.  c.  p.  195,  c.  11,-  Cap.  cum  episc.  delib.  780-790,  /.  c.  p.  189,  c.  9;  Capp.  cccles.  810-813, 
/.  c.  p.  179,  c.  18;  Capp.  ad  Salz  data  803  -  804,  1.  c.  p.  119,  c.  2;  Synod.  Franconof.  794,  1.  c.  p.  76,  c.  25. 

2)  Cap.  Wormat.  829,  supra  p.  13,  c.  b:  Cap.  eccles.  818.  819,  tom.  I,  p.  277,  c.  12.         3)  Cap.  Olonn. 
82;"),      c.  p.  327,  c.  9.         4)  Cap.  850,  supra  p.  84,  c.  2.         5)  Cfr.  Capp.  per  se  scrib.  818.  819,  45 
tom.  I  p.  288,  c.  5.      6)  Cfr.  Cap.  Rarenn.  898,  supra  p.  110,  c.  9;  Synod.  Pap.  850,  supra p.  121,  c.  17. 

7)  Cfr.  Cupp.  smgill.  trad.,  supra  p.  97,  c.  4. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  — 


Nr.  230. 


125 


piam  rerum  auferre,  postquam  per  nostram"  misericordiam  se  proclamaverint,  im-  898. 
perialis  ultionis  indignationem  incurrat. 

Cap.  3.  Ut  privilegium8  sanctae  Romanae  ecclesiae,  quod  a  priscis  temporibus 
per  piissimos  imperatores  stabilitum  est  atque  firmatum,  ita  nunc  a  nobis"  firmetur 
et  diebus  nostris0,  sicut  condecet,  immutilatum  servetur  et  sancta  Romana  ecclesia 
mater  nostra  exaltetur,  protegatur  ac  defendatur,  quoad  imperii  nostri"  est. 

Cap.  4q.  Ut  synodus,  quae  vestris  temporibus  in  basilica  beati  Petri  apostoli 
pro  nonnullis  malis  eradicandis  et  maxime  pro  causa  domni  Formosi  sanctissimi 
papae  acta  est!l,  vestro  imperiali  consensu  et  venerabilium  episcoporum  et  optimatum 
vestrorum  roboretur  ac  perpetualiter  stabilita  servetur.  Quae  non  invidiae  zelo,  sed 
rectitudinis  gratia  canonice  peracta. 

Cap.  5.  Ut  tantae  impietates,  pro  quibus  nos  ad  vos  venissemus,  quas  etiam 
per  territoria  nostra  vidimus  in  tractationibus,  depraedationibus,  incendiis,  rapinis  et 
violentiis,  a  vobis  diligentissime  inquirantur  et,  prout  necesse  est,  legaliter  emcnden- 
tur,  quoniam  tanto  dolore  perculsi  sumus  talia  contemplantes ,  quod  magis  mori 
cupieramus,  quam  talia  in  nostris  diebus  cernissemus,  de  quibus,  si  emendata  non 
fuerint,  vos  et  nos  a  summo  iudice  distincte  quaeremur.  Ideo  petimus  et  per 
Christum  dominum  adiuramus,  ut  talia  impunita  non  dimittatis. 

Cap.  6.  Ut  pactum10,  quod  a  beatae  memoriac  vestro  genitore  domino  Widone11 
et  a  vobis  piissimis  imperatoribus  iuxta  praecedentem  consuetudinem  factum  est, 
nunc  reintegretur  et  inviolatum  servetur. 

Cap.  7.  De  locis  autem  atque  rebus,  quae  in  eodem  pacto  continentur,  prae- 
cepta1-  nonnulla  illicita  facta  sunt,  quae  petimus,  ut  in  eadem  synodo  terminentur, 
et  quac  non  recte  facta  praecepta  sunt,  corrumpantur. 

Cap.  8.  Ut  patrimonia  seu  suburbana  atque  massae  et  colonitiae  necnon  civi- 
tates,  quae  contra  rationem,  quasi  per  praecepta1-  largita  sunt,  petimus,  reddantur, 
ipsaque  . . 

Cap.  9.  Vestrae  igitur  maiestati  non  manot s  incognitum ,  qualiter  illicitas 
coniunctiones  Romani  et  Longobardi  simul  et  Franci  contra  apostolicam  et  im- 
perialem  voluntatem  facere  praesumpsere  in  territoriis  beati  Petri  apostolorum 
principis:  petimus,  ut,  sicut  a  vestris  antecessoribus  imperatoribus  prohibitum  1 '  est, 
ne  quoquo  modo  fierent,  ita  amodo  vestro  augustali  decreto  omnimodis  prohibeantur 
et  synodaliter,  ne  amodo  ac  deinceps  fieri  tententur,  in  perpetuum  firmiter  statuatur 
atque  firmetur. 

Cap.  10.  De  hoc  sane  prae  omnibus  condolemus,  quia  ad  tantum  apostolicum 
culmen  gratia  Christi  provecti,  cum  ecclesiam  Domini  salvatoris,  quae  Constantiniana 
vocatur,  destructam  cerneremus,  direximus  pro  illius  aliqua  restauratione  ad  trabes 
incidendas,  sed  qui  directi  sunt  a  nobis,  quae  necessaria  erant,  ob'  malitiosorum 
hominum  infestationem  facere  nullo  modo  valucrunt.  Supcr. quibus  omnibus,  caris- 
sime  fili,  videte  nobiscum,  et  quantum  sit  indecens  quantamque  violentiam  sancta 
mater  Romana  ecclesia  sit  passa,  medullitus  considerate,  et  ut  amodo  et  deinceps 
vestro  imperiali  studio  ad  optatum  vigorem  perducatur,  sicut  dilectissimus  eius  filius 
et  imperator  sublimissimus,  operam  date.   Sed  hoc  scire  vos  volumus,  quoniam  sancta 

<l)  Pontifex  his  subicit  ista  add.  Bar.  ul  ridetur  8iia  nponte.  r)  Verba  exciderunt ;  corrumpantur 
rel  avmilie  tupplendum  eat.        s)  maneat  corr.  Goldast,  Const.  tom.  III,  p.  297.        t)  ab  1. 

8)  Infra  c.  6.  9)  Conc.  lioman.  898,  Mansi  XVIII,  col.  221  sqq.;  cfr.  Dtimmler  l  c.  UD, 
p.  420  nqq.  10)  Supra  c.  3.  11)  Cfr.  Widonis  Capit.  ekct.  8H9,  supra  p.  104,  c.  1.  12)  Non  iam 
exstare  ridcntur.  13)  Cfr.  Hlud.  II.  Cap.  Pap.  850,  supra  p.m,  c.  1.2;  Cap.  wu'ss.  Wormat.  829, 
supra  p.  16,  c.  10. 


126 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARTA  REGUM  ITALIAE.  —  Nr.  230.  231. 


898.  Romana  ecclesia  tantum  est  ad  nihilum  deducta,  quod  et  eleemosynae,  quae  pauperi- 
bus  pro  sospitate  vestri  imperii  distribui  solebant,  et  stipendia  clericorum  ac  famu- 
lorum  eius  omnimodis  sunt  evacuata;  pro  quibus  vero  ad  stabilitatem  imperii  vestri 
magis  vos  oportet  cum  vestris  fidelibus  prudenter  tractare,  ut,  sicut  praediximus, 
alicui  restaurationi  ipsius,  quae  nimium  est  affiicta,  operam  detis.  5 


Quia  vestra  omnium  fraternitas  concordi  voce  sibi  placere  profitetur,  quae 
Christi  Dei  nostri  gratia  inspirante  praefiximus,  hortamur,  ut  secundum  debitam 
solicitudinem  commissae  sibi  a  Deo  ecclesiae  curam  unusquisque  vestrum  agere  studeat 
et  gregem  Christi  sanguine  redemptum  bonis  exemplis  ac  salutaribus  documentis 
instruat  habens  semper  prae  oculis  illum  tremendum  iudicem,  qui  suum  sacratis-  io 
simum  sanguinem  pro  omnibus  fudit,  ut,  cum  ante  ipsius  tribunal  steteritis,  unicuique 
vestrum  dicat:  'Euge14  serve  bone  et  fidelis,  quia  super  pauca  fuisti  fidelis ,  supra 
multa  te  constituam:  intra  in  gaudium  domini  tui.'  Cumque  Deo  auxiliante  ad 
propria  veneritis,  ieiunium  indicite,  litaniam  celebrate  rogantes  et  obsecrantes  pium 
et  misericordem  Dominum,  ut  furorem  mitiget,  iram  a  populo  avertat,  pacem  tribuat,  ir. 
schismata  et  seditiones  comprimat,  discordiam  auferat,  retroacta  peccata  tergat  et 
miserando  aboleat ;  quatenus  indultis  omnibus  delictis  misericordiam  rogantibus  largia- 
tur  et  ad  protectionem  et  exaltationem  sanctae  suae  ecclesiae  spiritualem  filium 
nostrum,  excellentissimum  scilicet  imperatorem  Lambertum,  conservet  et  superbarum 
gentium  illi  colla  subiiciat  sua  potenti  dextera  Iesus  Christus  dominus  noster,  cui  20 
est  cum  Patre  et  Spiritu  sancto  honor  et  gloria  in  saecula  saeculorum.  Amen. 

14)  Matth.  25,  23. 


231.  BERENGARII  PROMISSIO 
ANGILTRUDAE  DATA. 

898.  Dec.  1.  25 

'Legebatur  membrcma  autographam  amplectens  sponsionem,  qua  cum  ipsa  AgcUrude 
pacem  statuchat  Bcrengarius,  assuta  diplomati',  quo  imperatrici  possessiones  confirmarit 
(Bohmer  nr.  1301),  dcposito  in  archivo  monachorum  Casinensium  sancti  Sixti  Placentini. 
Ex  quo  in  lucem  protraxit  Muratorius ,  Antiq.  Ital.  tom.  VI,  col.  339,  cuius  editionem 
hic  rcpctimus.  30 

Diploma  illud  ct  promissio  facta  sunt  a.  898.  die  1.  mensis  Decembris,  postquam 
Lamberto  imperatorc  mortuo  Bcrengarius  rex  totius  Italiae  declaratus  est;  cfr.  Gesta 
Bercngarii  Ub.  III,  v.  287 — 298,  ed.  Dummler  p.  125;  Liutprandi  Antap.  lib.  I,  c.  43, 
88.  III,  p.  386.  (B.  deest;  P.  565J 

Promitto  ego  Berengarius  rex  tibi  Ageltrudae,  relicta  quondam  Widoni  im-  35 
peratoris,  quia  ab  hac  ora  et  deinceps  amicus  tibi  sum,  sicuti  recte  amicus  amico 
esse  debet.   Et  cuncta  tua  praeceptalia  concessa  a  Widone  seu  a  filio  eius  Lamberto 
imperatoribus 1  nec  tollo  nec  u-lli  aliquid  aliquando  tollere  dimitto  iniuste. 


1)  Cfr.  ForscJmngm  %.  D.  Gescli.  X,  p.  275  sqq.;  BoJimer  nr.  1270. 1271. 1281. 1284. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  —  Nr.  232.  127 


232.  CAPITULA  INCERTA. 

Capitula,  quae  sequuntur,  tradita  sunt  in  codicibus:  I)  Chisia/no  F.  IV,  75,  fol.  59. 

2)  Cavensi  22,  fol.  210,  m  quo  pr&pter  folium  antecedens  excisum  c.  1.  2.  desiderantur ; 

3)  Holkham.  210,  ex  quo  edita  sunt  ab  Augusto  Gaudenzi,  Antica  compilazionv  di 
:,  di/ritto  romano  ct  visigoto,  p.  206,  c.  XXVI.  XXVII;  4)  Vatic.  reg.  Christ.  263,  fol.  230. 

5)  Ambros.  0.  55,  in  cuius  fine  et  capite  foliis  perturbatis  exstant,  cfr.  II.  IV,  p.  LIV. 
Capiti  primo  in  cod.  5.  praefixa  est  inscriptio:  In  nomine  domini  incipit  capitula, 
quas  singulas  regibus  vel  imperatoribus  institutum  est;  capitibus  2  —  4.  in  cod.  1 : 
Ex  codice  monachorum  sententia;   in  cod.  4:   Ex  codice  nemocanonum;   in  cod.  5: 

io  Ex  codico  et  noin.  canonum  scntentia. 

Capitula  nostra  non  inter  capitularia  numeranda  esse  probavit  A.  Boretius, 
Capitularien  im  Langobardenreich  p.  188  sq.:  Caput  primum  est  Nov.  20.  coustitutionum 
Sirmondicarum ,  valdc  corrupta  sane  et  mutilata,  quam  vero  G.  Hanel  sumptam  ex 
Appendiee  Iuliaui  Epitomes  Novellarum  ab  illa  collectione  iuris  Romani  separavit  et 

15  edidit  'Corpus  leguni1  p.  241.  Unde  c.  2 — 4.  fluxerint,  dicere  non  possum;  Gaudensi 
l.  c.  p.  33.  coniecit  esse  originis  Visigoticae  ct  orta  in  concilio  quodam  Hispano.  Sed 
dubito,  an  canones  concilii  cuiusdam  sint,  cum  multa  poenitentiae  desideretur.  Capid  2. 
simillimum  cst  capiti  16.  supra  p.  63.  ex  codicc  Paris.  4613  edito. 

(B.  deest;  P.  191,  c.  2.  3J 

2o  1.  Duma  relegisscmus  aliquibus  eapitulis  ex  Romanis  legibus  in  novella  Iustiniani  invenimus 

scriptum  inter  cetera  de  tonstitutione  Theodosii  imperatoris  et  Valentiniani  augusti  ad  Albinumb 
praefectuma. 

Utc  nullus  audeat  episcopos.  presbyteros.  diaconos  accusare.  Audemus  quidem  sermonem 
facere  sollerterd  plus  sermonee  de  sanctis  ac  venerabilibus  sacerdotibusf  vel  levitis?  omni  timore'1, 

25  quibus  omnis  terra  inclinat  caput.  Tamen  adhucc  audivinius  perfidiam  in  Urbem'  ad  Deum  vivum 
autk  impium  nomenk  fieri.  Sed  si  quis  ausus1  aut  temerarius  legim  ecclesiae  vel  clero",  per  quem 
omue0  pollet  imperium,  iniuriaP  audere  voluerit  eti*  si  accusationem  seditiori  persona  fuerit'  re- 
posita8  poena  fisco  nostro  idc  estc  centum  pondi  auri  et  centum  pondic  argenti  inferre0  cogatur0 
et  sic  cum  actoribus1  ecclesiae  causam  dicat.    Si  vero  infirmior  fuerit  persona,  prius  cogitet  animo 

30  suo  perfido,  et  sic  aut  accuset,  autu  iniuriam  faciat",  autv  criminis  causam  dicat.  Numquam  ob- 
rectow  patrimonio  nostrox  nescioy  qua  perfidia  attemptare  adsuevitz  militantesx  in  palatio  Cbristi 
terraea  curiae  obducib  iussimus0  manus  eius  implumbari".  Si  autem  voluerit"  superscripta*  degere 
vitaK,  nihilb  sit1  cura  ecclesiae  catholicaek. 

a)  Imperator  Theodosius  et  Valeutinianos  augustus  albino  prefecto  3.       1))  Virum  lliinel.       c)  ont.  3. 

35  d)  solito  plus  timore  capiti  <le  sanctis  Haenel.  e)  sermonem3;  sermones  4.  f)  et  secundis  sacerdotibus 
add.  Ilaenel.  g)  et  eos  cum  addendum  est.  h)  adde:  noniinare.  i)  urbe  I/aenel.  k)  pro: 
et  imperium  nostrum.  1)  ausu  1.  m)  legis  3.4.  n)  clerus  1;  clerico  3;  Haenel.  o)  nomen  3.4 
nostrum  Haenel.  p)  om.  Haenel.  q)  pro:  ditior;  seditiosa  3.  r)  protulerit  Jlacnel.  s)  reponat 
poenam  3.        t)  auctore  3;  auctoribus  4.        u)  aut  ...  faciat  om.  3.       v)  et  Haenel.       w)  ob  recto  4; 

10  obtrectator  3;  obrepto  Haenel.  x)  nostro  ...  militantes  om.  4;  recipiatur  add.  3.  y)  eium  quae  3. 
z)  audeat  Ilaenel.  a)  terrenae  3;  arre  cure  4.  b)  obducit  1.4;  hinc  adduci  Haenel.  c)  et  add. 
Haenel;  enini  illi  add.  3.  d)  itnplum  dari  1.  e)  noluerit  4.  f)  suprascripta  3:  liberam  Haenel. 
g)  vitam  Haenel.  li)  illi  sint  curae  Haenel.  i)  sit  cara  ecclesia  catholica  3;  si  aura  4.  k)  De 
obnoxiis  vero,  si  qui  ambulaverint  cum  episcopo  vel  cum  presbytero  vel  etiain  diacono  sive  in  platea ,  sive 

45  in  agro,  sive  in  qnolibet  loco,  nullo  pacto  eos  retineri  vel  adduci  iubenius,  quoniatu  iu  sacerdotibus  ecclesia 
constat.  Dat.  XV.  Kal.  Ian.  llavenna  Theodosio  XIII.  et  Yalentiniano  III.  AA.  Coss.  add.  Haenel. 


128 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  ITALIAE.  — 


Nr.  232. 


2.  Si  quis  percusserit  sacerdotem,  id1  est  presbyterum  sive  diaconum,  decretum 
est,  ut  det  poenam  auri  libras  X,  id  est  solidos  DCCXX"'1. 

3U.  Si  quis°  percusserit  subdiaconus  et  defensorem  ecclesiae,  detp  poenam 
auriP  libras  V,  hocli  est  solidos  CCCLX'ir. 

4".  Sis  quis  lectorem  percusserit,  detp  poenam  aurip  libras  III*,  hocu  est 
solidos  CCVP. 

1)  id  est  presbyterum  om.  3.  m)  DCCCCXX  4.  n)  Cum  c.  2.  in  unum  cvniuuctum  in  1.  3. 
o)  autem  3.  p)  componat  auri  3.  fj)  hoc  . . .  CCCLX  oui.  3.  r)  CCCXL.  2.  4.  s)  Quod  si 
lect  3.         t)  V  3.         u)  hoc  reliqua  om.  3.         v)  CCIII  4. 

1)  Cfr.  autem  Gap.  legib.  add.  803,  tom.  I,  ^.113,  c.  1.  et  praef.  ad  Concil.  de  cleric.  percuss. 
I.  c.  p.  360. 


XVII. 

PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA. 

840  -  927. 


PRAEFATIO  AD  PACTA  ET  PRAECEPTA 

VENETICA. 

Hegum  et  imperatorum  Germaniae  Ulos,  qui  Italiam  quoque  in  potestate  sua 
tenuerunt,  et  reges  Italiae  indigenos  eum  Venetis  pacta  fecisse,  satis  constat.  Ex  quibus 
verb  usque  ad  aetatem  Ottonis  I.  tria  tantum  nobis  servata  sunt,  Hlotharii  I.  scilicet 
a.  840,  Karoli  III.  a.  880,  euius  praefationem  vero  mfra  eunferas,  Berengarii  I.  a.  888. 

io  Sed  non  dubium  est,  quin  pactum  Hlotharii  iam  alia  antecesserint  aliaque  secuta  sint. 
Nam  iu  ipso  prius  Ravennae  initum  allegatur  (c.  2),  'pactum  antcrius'  nominatur  (e.  2'6), 
verba  fiunt  de  renovando  pacto  (c.  b),  quod  in  quinque  tantum  cmnos  ratum  erat  (pro- 
lugus  p.  131,  l.  5).  Accedit,  quod  traditum  est  iam  Karolum  Magnum  cum  Venetis 
pactum  esse.   Ouius  pactio,  ut  Fanta  in  'Mitteil/ungen  d.  Inst.  f.  dst.  GF."1  tom.  suppl.  I, 

is  p.  77  sqq.  demonstravit ,  quem  hic  sequimur,  a.  812.813.  effecta  et  exemplar  omnium 
pactorum  posteriorum  habenda  est,  quam  decessores  Ka/roli  Magni  iam  iamque  ad  verba 
fere  umissis  scme  quibusdam  vel  additis  repetiverunt  (Fanta  I.  c.  p.  08  sq.J.  Hoc  pactum 
Karoli  Magni  pru  parte  (Fauta  I.  c.  p.  %2)  ex  iUo  urtum  cst ,  quod  Liutprandus  rex 
Langubardorum  cum  Paulutio  duce  Venetiarum  mtra  annos  714  —  710.  fecerat  (Fanta 

2o  /.  c.  p.  85  sq.;  p.  89,)  et  in  nr.  233.  quoque  c.  26.  allegatur.  Quae  vero  sit  summa  /taetu- 
rum  ct  quo  modu  panlatim  mutata  siut,  ex  i^tsis  apparet  et  eis,  quae  cxpusuit  Fauta 
in  cummcntatione  saepe  laudata. 

Pacta  ipsa  ita  composita  sunt,  ut  primo  in  c.  I  —  8.  vicissim  rex  cel  vicini  Veneturum 
(c.  1.  2.6^  et  ipsi  Veneti  (c.  3 — 5.7.  S)  prumissa  et  cunsfitutiunes  faciant,  deinde  se- 

25  quantur  eapihda,  quae  utrasque  pa/rtes  obligent  (c.  9 — 2'i),  denique  illa,  quae  a  partibus 
regis  statuta  sunt  (c.  24 — 32;  Fauta  l.  c.  p.  104  sq.).  Quae  tamen  portiones  haud  ita 
aecurate  distinctae  sunt.  Nam  m  ca,  quae  capita  9 — 23.  comprehendit,  ubi  pleraque 
quidem  apte  personaliter  ex  persona  unius  partis  dicta  occwrrunt  fstatuinius  c.  11;  parti 
vestre  c.  13;  partibus  vestris  c.  20),  unum  autem  caput  integrum  (c.  \1)  insertum  est, 

30  epwd  unum  tanfum  partem  cunstringat.  Inter  eapita  vero  24 — 32.  unum  est  fc.  31,), 
quod  utramque  partem  ubliget.  Qua  de  causa  verisimile  est  ad  exemplum  cartarum 
commutatiunis ,  de  quibus  efr.  Brunner ,  RG.  d.  Urkunde  I.  p.  19,  pactorum  quoque 
duplex  exemplar  eunfeetum  esse,  qua  re  dictatur  in  pactu  furmandu  iuduetus  est  modo 
hunc,  mudu  illum  dieentem  iutrudueere. 

I.L.  CAPITOLARIA  II.  17 


130 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (HLOTHARII  L).  -  Nr.  233. 


Praeter  pacta,  quae  rcges  pro  vicmis  Venetiarum  m  prologo  nomiuatis  mierunt, 
sua  sponte  Venetis  possessionum  confirmationes  vel  praecepta  dederunt.  Quorum  nobis 
non  tradita  sunt  nisi  Hlotharii  I.  a.  840,  Hludowici  II.  a.  856,  cuius pactum  iutra  annos 
847 — 851.  factum  deperditum  est  (Fanta  l.  c.  p.  (59),  Karoli  III.  a.  883,  Widonis  a.  891, 
Rudolfi  924,  Hugoms  a.  927,  quae  aeque  acpacta  aliud  ex  alio  transformata  sunt.  In  illa 
praeeepta  gradatim  singida  quaedam  statuta  ex  paetis  trcmssumpta  sunt,  ita  ut  con- 
firmationes  Widonis,  Rudolfi,  Ilugonis  locum  pacti  tenerent. 

Ut  perspicuum  sit,  quae  ratio  inter  transscriptum  diploma  et  genuinum  sit,  ea, 
quae  derivata  sunt,  minoribus  typis  imprimi  curavimus. 

In  diplomatibus  edendis  qpera  et  auxilio  Pauli  Kehr  v.  cl.  usi  sumus,  qui  col- 
lationes  nobiseum  communicavit  et  textus  ipsos  ex  parte  paravit. 


233.  PACTUM  HLOTHARII  I. 

840. 

Legitur  in  1)  Libro  blanco  fol.  7,  nr.  1,  qui  nunc  servatur  m  arcMvo  rei  publicae 
Venetiarum,  olhn  in  archivo  Vieunensi,  praeditum  hac  mscriptione:  Pactum  inter  Lo- 
tharium  imperatorem  et  dominum  Petrum  ducem  Venecie  pro  firma  pace  habenda  inter 
aliquas  civitates  et  loca  ducatui  Venecie  propinqua;  2)  eod.  Trivisano  fol.  39  ibidem 
servato.  Praebeut  codices  textum  continuo  scriptum  (cfr.  quae  dixit  SicJccl  in  DD.  I, 
p.  478>;  quo  vero  melius  allegari  possit,  in  capitula  distinxi  smgulisque  numeros  uncis 
inclusos  addidi.  Cum  Pacta  Karoli  (PK.)  et  Bcrengarii  (PB.)  nostram  pactiouem  ad 
verbum  fere  repetant,  ipsa  m  textu  parando  adhibuimus.  Cfr.  Bo/imer-3Iiihlbacher  nr.  1033. 

(B.  decst;  P.  deest.) 

In  nomine  domini  nostri  Yesu  Christi  Dei  eterni.  Anno  incarnationis  domini 
octingesimoa  quadragesimo  Lotariusb  divina  ordinante  providentia  imperator  augustus, 
anno  imperii  eius  vigesimo  sexto ,  octavo  kal.  Marcii,  Papie  civitatis  palatio,  hoc 
pactum  suggerente  ac  supplicantc  Petro0  gloriosissimo  duce  Veneticorum  inter  Veneti- 
cos  et  vicinos  eorum  constituit  ac  dcscribere  iussit,  ut  ex  utraque  parte  de  ob- 
servandis  hiis  constitutionibus  sacramenta  dcntur  et  postea  per  observationem  harum 
constitutionum  pax  firma  inter  illos  perseveret.  Vicini  vero  Veneticorum  sunt,  ad 
quos  huius  pacti  ratio  pertinet:  Histrienses,  Foroiulienses'1,  Cenetensese,  Tarvisa- 
nenses,  Vinccntenses ,  Montessilicenses l,  Gavalenses-,  Comaclenses 3,  Ravenenses, 
Cesentensesf,  Ariminenses,  Pisaurenses ,  Fanenses ',  Senegalenses8 ,  Anconenses, 
Humanenses5,  Firmensesh,,  etPinenses',  quibus  locis  vel  presenti  tempore  constituti 
sunt  vel  in  futuro  constituti  fuerint,  maiores  atque  minores.  Quos  constituit  ipse 
imperator,  ut'  cum  Petro  duce  Veneticorum  et  cum  ipso  populo  Veneticorum,  id  estk: 
cum  habitatoribus  Rivo  s  alto,  castro1  Olivoli",  Amorianas      Madamauco11,  Albiola12, 

a)  octogesimo  1.  b)  Lotharius  2.  c)  pro  1.  d)  Forouilenses  1.  e)  Centenses  1. 

f)  Cesenetenses  2.  g)  >Senogalienses  2.  li)  Fermenses  1.  i)  ita  correxi  secundum  Pactum 

Ottonis  I,  DD.  I,  p.  480;  et  1;  om.  2.         k)  idem  1.         1)  castro  Helibolis  1. 

1)  Monselice.  2)  Gavello,  pro\te  ad  urbem  Mirandola.  3)  Comacchio.  1)  Fano.  5)  Umana. 
6)  Fermo.  7)  Penne.  8)  Bialto.         !))  CasteU  Olicolo  m  urbe  Venetiis.          10)  Muranv, 

prope  tul  Venetias.  11)  Malamocco,  ad  mcridicm  Vcnctiarnm.  12)  Palacstrina;  cfr.  Amati,  Dkio- 
nario  corograpMcg  dell'  Italia  I,  p.  165. 


I 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (HLOTHARIT  I.).  -  Nr.  233.  131 

Cluia1*13,  Brundulo11,  Fossiones111 '',  Lauretum16,  Torcelo1',  Amianas's,  Buriano ,9,  840. 
Civitate  nova20,  Fines  -1,  Equilo22,  Caprulas23,  Gradus ,  Caput  Argeles'-1  et  cum 
omnibus  hiis  locis  habitantibus,  tam  episcopis  ac  sacerdotibus  quamn  et°  primatibus 
seu  reliquo  populo,  et  cuncta1'  generalitate  ad  ducatum  Venetie  pertinentibus'1  hoc 

5  pactum  observare  deberent  per  annos  constitutos  numero1'  quinque,  ut  nulla  malitia 
nec  lesio  inter  partes  proveniat;  ets  si,  quod  absit,  aliquods  malum  inter  partes 
commissum  fuerit,  secundum  pacti  huius  seriem  emendare  et  iustitiam  conservare 
ad  invicem  repromittunt. 

(1.)  Et  si  excursus  in  finibus  vestris  Veneciarum  factus  fuerit,  persona  ipsa\ 

io  que  in  capite  fuerit  ad  eandem  malitiam  fatiendam,  intra  sexaginta  dies  parti  vestre 
tradatur",  et  omnia,  que  fuerint  [ablata7],  in  duplum  restituantur ;  et  si  ipsum  duplum 
vobis  non  composuerimus ,  aut  si  personam  ipsam  manibus  vestris  non  dederimus 
infra  sexaginta  dies,  pro  unaquaque  persona,  que  ipsamw  malitiam  perpetraverit, 
auri  solidos  quingentos  componamus. 

is  (2.)  Et  volumus,  ut  omnes  homines  vestros,  postquam  pactum  anterius  factum 

fuit  Ravenne  -\  qui  ad  nos  confugium  fecerunt,  si  eos  invenire  potuerimus,  ad  partem 
vestram  restituamus. 

(3.)  Similiter  repromittimus  vobis.  ut  homines  christianos  de  potestate  vel  regno 
dominationis  vestre~u  scientes  non  emamus  nec  venundamus  nec  pro  quolibet  ingenio 

20  transponamus ,  ut  captivitatem  paciantur  aut  eos  suus  dominus  perdat:  sed  neque 
aliquem  christianum  alicubi*  qualibet  occasione  transponamus  ad  hoc,  ut  propterea 
in  potestate  paganorum  deveniat-'.  Et  si  invenerimus,  quod  aliquis  eos  in  ducatibus 
nostris  adduxerit,  modis  omnibus  ad  partem  vestram  reddamus,  qui  ipsa  mancipia 
christiana  adduxerit  venundanda-v,  et  omnia,  que  secum  adduxerit,  ipse,  qui  eos  ad- 

25  prehenderit,  habeat  concessa-8. 

(4.)  De  captivis  vero,  si  inventi  fuerint  in  ducatibus  nostris:  ipsas  personas, 
que  ipsos  captivos  transposuerint,  cum  omnibus  rebus  et  familiis  ad  partem  vestram 
reddamus;  et  si  hoc  factum  non  fuerit,  tunc  prebeat  sacramentum  iudex  loci  illius, 
ubi  ipsa  mancipia  requiruntur,  cum  quinque  electis,  quales  pars  vestra  elegerit,  quod 

so  ea  mancipia  illuc z  non  fuissent  suscepta  nec  inde  transposita. 

(5.)  Et  hoc  spondimus,  ut,  quicumque  post  renovationem  huius  pacti  ada  nos 
confugium  fecerintb,  cumc  rebus  eorum0  parti  vestre  reddantur. 

(6.)  Si  autem  aliqua'1  scamera  "'  aut  hostis  vel  qualiscumque  persona  per  fines 
nostros  contra  vos  ad  vestram  lesionem  vel  ad  vestra  loca  venire  temptaverit  et  ad 

35  1*)  Clugiae  2.         m)  Susciones  1.  n)  qua  1.         o)  om.  2.         p)  cuncte  generalitati  1. 

q)  pertinente  1.  ii  numerum  1.  s)  ita  J'K.  ]'Jl.:  et  si  qnid  aliquid  1;  et.  si  aliquod  2.  t)  ita  PK. 
PJ}.;  personam  ipsam  codd.  u)  tradaritur  codd.  v)  mppl.  e.v  PK.;  om.  codd.  w)  ipsa  malitia 
perpetravit  1.  x)  ita  PK.  PB.;  alicui  1;  aliqui  2.  y)  renundandam  1.  z)  illic  1.  a)  ad  nos 
om.  1.         b)  ita  PP>.:  lecerif  codd.         c)  cnm  ...  eoruni  om.  1.         d)  ita  PK.;  aliquas  codd. 

40  13)  Chioggia.         14)  Brondato.         15)  Fossone.         16)  Loreo,  nd  orientem  Adriae  nrbis. 

17)  TorceUn,  nd  septentrioncm  Yenetinritm.       18)  Erut  insuia  Yeactiarinn.       19<  Bnrano.       20)  Cfr. 

Stumpf,  Acta  iviperii  medUa  p.  37,  nr.  30:  in  terminationem  Civitatis  novo,  que  vocatnr  Heracliana. 

Eraclea  ad  osthtm  Plavie  fluvii  sita  erut;  cfr.  Amuti,  I.  c.  III,  p.  f>34  sq.         21)  Fine,  Itodie  wm 

exstut;  erat  autem  situ  prope  ad  EquiHum;  cfr.  Amati,  1.  c.  p.  710.  22)  EquHio  rel  Iemlo 

45  erat  usque  ad  a.  1466.  episcojmtus;  hodie  Caruzuccherinu ;  cfr.  Amati  1.  c.  p.  533.         23)  Caorle. 

24)  Cararzere  ud  oppidum  Borif/o;  cfr.  Amidi,  I.  c.  II,  p.  817.  2fj >  Cfr.  Funta  1.  c.  p.  68  sq. 

26)  sc.  Hlotharir,  Fanta  I.  c.  p.  104  sq.  27)  Cfr.  Cap.  MatUuan.  781 Y,  tom.  I,  p.  190,  c.  7. 

28)  Ad  exemphtm  huius  enpitis  in  pncto  unteriore  deperdito  Siatrdi  puctio  eum  Ncujwlilunis  u.  836.  fuctu 

c.  3,  LL.  IY,  p.  218,  composita  est;  cfr.  Fantn  l.  c.  p.  93.       29)  Id  est  spia,  spio,  explorator  Gloss.  ad 

17* 


132 


PACTA  ET  PBAECEPTA  VENETICA  (HLOTHARII  I.).  —  Nr.  233. 


840.  nostvame  pevvenerit  notitiam,  mox  sine  aliqua  tavditate  vobis  nunciabimusf,  ita  ut 
per  nos  nullam  lesionem  habeatis  . 

(7.)    Et !l   hoc   statuimus  ut,    quandocumques  mandatum   domini  imperatoris 
Lotharii  clarissimi  augusti  vel  missorum  eius  nobis11  nuntiatum  fuerit,  inter  utrasque 
partes   ad  vestrum    solatium  navalem'  exercitum   contra   generationes  Sclavorum,  5 
inimicos  silicet  vestros,  in  quo  potuerimus,  solatium  prestare  debeamus  absque  ulla 
occasione32. 

(8.)  Spondimus  quoque,  ut  nullum  inimicorum,  qui  contra  vos  vestrasque  partes 
sunt  vel  fuerint,  nos,  qui  modo  sumus  vel  qui  fuerint,  adiutorium  ad  vestram  lesionem 
faciendam  prcbere  debeamus  sub  quolibet  ingenio  infra  hoc  spatio  pacti.  io 

(9.)  Si  enim  furtum  inter  partes  [factumk]  fuerit,  in  quadruplum' ''  restituatur1. 

(10.)  Si  il  servi  aut  ancille  infra  hoc  spatium  inter  partes  confugerintm,  cum 
omnibus  rebus,  quas  detulerint  secum ,  reddantur,  et  iudex,  qui  ipsos  fugitivos  red- 
diderit,  pro  unoquoque  singulos  auri  solidos  recipiat,  sic  tamen  ut",  si  amplius  re- 
quiritur,  per  sacramentum  ydoneum  dominis  illorum  satisfactum  fiat°.  Si1'  vero  is 
iudex  ipsos  fugitivos  susceperit  et  eos  reddere  negaverit  et  exinde  aliudp  confugium 
fecerint,  pro  unoquoque  fugitivo  auri  soldi q  septuaginta  duo  componantur. 

(11.)  Et  hoc  statuimus  de  fugitivis,  de  quibus  constat,  ad  quos1"  iudices  vel 
loca  ipsi  fugitivi  fugerint:  quodsi  dubium  fuerit3  et  denegaverit*  iudex  vel  auctov** 
loci  illius,  in  quo  liberi  et  servi  requiruntur,  tunc  prebeant"  sacramentum  duodecim  20 
electi,  quod  ibi  nec  suscepti  fuerint  nec  illos  habeant  nec  in  conscientia  eorum  sintu 
nec  aliquas  res  eorum  secum  babuerint".  Si  autem  hoc  distulerit  facere,  post 
primam  et  secundam  contestationem  111  presentia  [testiumv  peractam]  per  iussionem 
iudicis  sui  liceat  eum  pignerare  hominem  de  ipso  loco,  ubi  causa  requiritur,  ita 
tamen  ut  ipsum  pignus  post  peractam  iustitiam  in  integro  reddatur  ;'.  25 

(12.)  Et  nullatenus  liceat  alicui  per  alia  loca  pignus  accipere,  nisi  ubi  fugitivi 
aut  causa  i'equiritur,  ibiw  pigneretur;  et  si  pigneratio  pervenerit,  |nonx  presumat 
alia  pars  pro  pignere  aliam  pignerare  ;s,  sed  expectet  ad  audiendum,  ita  sane  ut 
cause  in  sex  mensium  spatio  fiant  et  sint  finite  cause,  reddens  prius,  quod  ex  iuditio 
condempnatus  fuitxJ,  et  pignus  suum  recipiat.    Si  autem  infra  sex  menses  post-  so 

e)  ita  PK.  PB.;  vcstram  codd.  f)  nunciamus  1.  g)  ita  PB.;  quodcumque  rodd.  h)  ita  PK.; 
vobis  codd.;  cfr.  Fanta  I.  c.  p.  74.  i)  novali  1.  k)  suppl.  cx  PK.  PB.;  om.  codd.  1)  ita  PB.; 
restituantur  codd.  m)  Ua  PK.  PB.;  confugerit  rodd.  n)  om.  1.  <>)  sit  2.  p)  alium  1.  q)  ita  PK.; 
soldos  1;  solid.  2.  r)  ita  PB.;  vos  codd.  s)  fuerint  1.  t)  ita  PK.  PB.;  denegaverint  codd. 
t*)  lege:  actor.  u)  ita  PB.;  prebeat,  sit,  habuerit  e odd.  v)  test.  peract.  suppl.  ex  PB.;  om.  codd.  et  PK.  35 
w)  ita  PK.  PB. ;  aut  codd.      x)  Yerba  11011  . .  .  fuit  suppl.  e:r  PB. ;  in  codd.  et  in  PK.  errore  scribae  omisaa  sunt. 

Lib.  Pap.  Roth.  5,  LL.  IV,  p.  293;  Comment.  ad  Lombardam  I;  \,  ed.  Anschiitz  p.  15,-  cfr.  Osmbriiggen, 
Strafrecht  der  Langobardm  p.  44  sq.  —  Aliter  Gloss.  Matrit.  4,  I.  c.  p.  651:  Scamava.  Id  est  furtum; 
Gloss.  Cav.  102,  /.  c.  p.  655;  Gloss.  Vatic.  84,  1.  c. ;  J.  Grimm,  BA.  p.  635. 

30)  Ilaec  ad  rerba  ferc  recepta  snnt  in  Sicardi  pactionem,  1.  c.  p.  218,  c.  1;  cfr.  Fanta  l.  c.  p.  93.  40 
■  31)  Fanta  l.  c.  p.  74  sq.  demonstravit  hoc  capitulum  ex  anteriorc  guodam  pacto  KaroK  Magni  sumptum 
nderi.  32)  Excusatione  in  Pacto  Berengarii,  infra  nr.  238,  c.  7.  33)  In  iure  Bomano,  Inst. 
Inst.  IV,  \,  §  5,  quadruphtm  m  manifesto  tantum  furto  restituendum  est.  34)  Deswmptum  ex  Edict. 
Both.  264,  LL.  IV,  p.  64,  quocum  ad  rerba  fere  consentit;  cfr.  Fanta  l.  c.  p.  90.  —  Sicardi  pact.,  1.  c. 
p.  219,  c.  6.  hand  dubie  ad  nostrum  capnt  comparatum  est;  cfr.  Fanta  1.  c.  p.  93.  35)  Cfr.  Edict.  45 
Langdb.  Liutpr.  44  /.  c.  p.  127,-  Capp.  per  se  scrib.  818.  819,  tom.  I,  p.  287,  c.  1;  Pippini  Cap.  782—786, 
/.  c.  p.  193,  c.  9.  36)  Edicl.  Both.  245,  /.  c.  p.  60.  post  tertiam  demum  contestationem  pignerationem 
concedit;  cfr.  Wach,  Arrestiwocess  I,  p.  30  sq.  37)  Cfr.  Edict.  Both.  252,  sub  fine,  l.  c.  p.  62; 
Liutpr.  108,  7.  c.  p.  151.        38)  Quod  hodie  'Gegenpfamdung'  rocamus. 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (HLOTHARTI  I.).  —  Nr.  233.  133 

posuerity  ipse  iudex  aut  alia  persona,  quez  pignus  tulit,   iuditiuin  habere,   post  840. 
transactos  illos  sex  menses  in  duplum  iudex  loci  illius  omnimodo  ipsa  pignera  reddat. 
Nam  si  quis  de  alio  loco  pignus  tollerea  presumpserit  aut  sine  causa  tulerit  vel 
aliquem  [probJ  pignere  pignerare  presumpserit,  in  duplo,  quod  tulerit,  restituat  . 
5  (13.)  Si  vero  equi  vel  eque  aut  armentum  aut   aliqua  quadrupedia  fuerint 

ablata  aut  semetipsa  aberravorint0,  modis  omnibus  parti  vestre  reddantur.  Quodsi 
post  primam  et  secundam  contestationem  minime  reddita  fuerint,  tunc  proveniat'1 
pigneratio  de  loco,  ubi  hoc  requiritur,  usque  dum  pars  parti  satisfatiat:  et  post  satis- 
factionem  ipsa  pignera  reddantur. 
io  (14.)  Et  hoc  stetit,  ut,  si  fugitivi  seue  res  reddite  fuerint  et  per  saeramentum 

satisfactio  adimpleta  fuerit,  modis  omnibus  pars  parti  sive  reddendi  sive  iurandi 
securitatem  fatiat. 

(15.)   Si  quis  vero  infra  hoc  spatiumf  pignerare  presumpserit  excepta  memorata 

capitula  causam  perdat,  et  quod  tulerit  restituat. 
15  (16.)    Negocia»40  autem    inter  partes  liceat  dare,  quod  inter  eos  convenerit 

vel  invenire  potuerint  sine  aliqua  violentia  aut  contrarietate  exceptis  abh  aliis,  ita 

ut  equa  conditio  utrarumque  partium  negociatoribus,  in  quibus  fuerit,  conservetur. 
(17.)  De  ripatico  vero  et  transituris'  fluminum  stetit,  ut  secundum  antiquam 

consuetudinem  debeamus  tollere  per  portusk  nostros  et  flumina  et  nullum  gravamen 
20  vel  violentiam  fatiamus;   et  si  factum  fuerit  [etbJ  ad  nostram  notitiam  pervenerit, 

ab  eis  fatiamus  exinde  iustitiam  facere.    Et  homines  vestri  licentiam  habeant  per 

terram  ambulandi  vel  flumina  transeundi.  ubi  voluerint;  similiter  et  homines  nostri 

per  mare. 

(18.)   Sed  et  hoc  convenit,  ut,  si  qua  lesio  inter  partes  evenerit,  legatarii  inter 
25  partes  non  detineantur,  sed  securi  ad  propria  redeant;  similiter  epistolarii,  si  detenti 
fuerint,   relaxentur  et  componantur  eis  solidi1  trecenti:  et  si,  quod  absit,  occisi 
fuerint,  componantur  parentibus  eorum  pro  ipsis  solidi 1  mille,  et  ipsa  persona  tra- 
datur  in  manibus  illorum41. 

(19.)  Si4'-  quis  inter  partes  causas  habuerit,  vadat  semel  velm  bis  cum  epistola 
30  iudicis  sui  et,  si  ei  iustitia  minime  facta  fuerit  infra  dies  quatuordecim,  si  ipse  homo, 
unde  iustitia"  requiritur,  infra  ipsum  locum  fuerit,  infra  dies  septem  licentiam  habeat 
pignerare  iudicem  1 !,  qui  in  ipso  tempore  ordinatus  fuerit,  infra  casam  suam,  quantum 
ipsum  debitum  fuerit;  ot  ipsum  pignus  salvum  sit  usque  ad  supranominatas  noctes. 
Et  si  ipsum  pignus  antesteterit,  componantur  solidi  XII  causa  manente,  ut  inantea 
35  iterum  pigneratio"  fiat,  ubi  potuerit  in  fines,  ubi  causa  requiritur;  sic  tamen 
ut,  ubi  iuditium  ambabus  partibus  denuntiatum  fuerit  resedentes  duo  de  utraque 
parte  de  loco,  ubi  causa  requiritur,  et  quod  ipsi  per  evangelia  determinaverint,  pars 
parti  satisfatiat. 

y)  ita  Fanta  I.  c.  y.  12;").  bene  coniecit;  proposuerh  codd.  PK.  PJ!..  ■/.)  ifa  PB.;  qui  codd. 

4n  a)  tulere  1.  bj  tuppl.  ex  PK.  PB.;  om.  eodd.  c)  aberraverit  PK.  PP>.;  alienaverit  codd.  il)  ila  PK. 
J'B.;  proveniant  pignera  vol  1;  proveniat  pignera  2.  e)  se  1.  f)  spatio  1.  g)  ita  PB.;  negocii  codd. 
h)  om.  1.  i)  transituras  1.  k)  portos  1.  I)  Bolidos  1.  m)  ita  PK.  PB.;  om.  1;  et  2.  n)  iustatiani  1. 
o)  ita  PK.  PB.;  pigneratione  codd.;  non  add.  codd.  et  PK.,  quod  deest  m  PB.  et  Sicardi  pactione  l.  c. 

39)  Ediet.  Roth.  248,  /.  c.  p.  60;  Liutpr.  15,  /.  c.  p.  114.      40)  Fanta  1.  c.  p.  94.  putat  hoe  et  in- 
45  seqvens  caput  transformatum  cssc  m  Sicardi  pactiom  c.  5.  13,  LL.  IV,  p.  219  s</.      41)  Cfr.  Fdict.  Lmu/oh. 
IAutpr,  20,  /.  c.  p.  117.        42)  Compo&itwm  ex  Edict.  Langob.  Liutpr.  27,  /.  c.  p.  119  8}.,  quocwm  ad 
rerba  fere  partim  comentit ;  cfr.  Fanta  l.  c.  p.  91.  —  Heceptuni  esi  vn  Sicardi  pactionem  I.  c.  p.  219,  c.  8; 
Fanta  /.  c.  p.  94.         43)  Cfr.  Wach  I.  c.  p.  26  sq. 


134  PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (HLOTHARII  I.).  —  Nr.  233. 

•  « 

(20.)  Addimus'f  etenim:  si  quis  homicidia1'  perpetraverit  stante  pacto ,  modis 
omnibus  partibus  vestris  ligati  tradantur,  quanti  in  ipso  homicidio  mixti  fuerint;  et 
si  distuleriti  eos  tradere,  pro1  unaquaque  persona  componat  auri  solidos- CCC.  Et  si 
aliquis8  in  silva  pignerationem  facere  voluerit,  sic  fiat  sine  homicidio;  et  si,  quod 
absit,  homicidium  factum  fuerit  in  libero  homine,  componat  pro  ipso  solidos  CCC  et  5 
pro  servo  solidos  quinquaginta4':  et  si  plage  peracte  fuerint  in  libero  homine,  com- 
ponat  solidos  quinquaginta  et  pro  servo  solidos  XXX. 

(21.)  Et  hoc  stetit,  ut  de  feminis  ac  mulieribus  seu  puellis  vel  gregibus40 
equarum  vel  gregibus  porcorum  indomitorum*  nulla  pigneratio  fieri  debeat;   et  si 
qua  pars  facere  presumpserit,   componat  solidos  quinquaginta,   et  ipsa  pigneratio  10 
salva  restituatur". 

(22.)  Similiter  stetit,  ut  in  rebusv  sanctorum  ecclesiarumque  Dei  nulla  pigneratio 
fieri  debeat,  excepto  si  cum  sacerdotibus  ipsarum  ecclesiarum  causas  habuerit:  et 
antea  compelatio  fiat  semel  aut  bis;  posteaw  fieri  debeat  pigneratio  4< ;  namx  qui 
aliter  facere  presumpserit,  duplum  componat4S,  et  si  nesciens  pigneraverit,  prebeat  is 
sacramentum  *°,  et  sit  solicitus,  ut  ipsum  pignus  salvum  restituat. 

(23.)  Et  hoc  stetit  de  cautionibusy  sive  de  quibuslibet  commendationibus ,  ut, 
si  quis  aliquid"  dederit  ad  negociandum  sive  aliqua  pignera  posuerit  et  solidos  mu- 
tuaverit,  ut  secundum  legem50  et  iustitiam  incedat  iuditium;  et  iustitiam  fatiat  pars 
parti  de  hiis  et  similibus  causis,  de  quibus  in  anteriori  pacto  continetur.  20 

(24.)  Et  hoc  stetit,  ut  de  capulo,  [quoda]  Rivoaltenses,  Amorianenses,  Metha- 
maucensesb.  Albiolenses,  Torcelenses,  Commanencesc;,t  fecerunt  ab  hodie'  in  annos 
XXX,  ubi  capulaverunt,  habeant  licentiam  capulandi,  sicut  supradictos  annos  habuerunt 
consuetudinem ,  sive  per  flumina,  sive  per  mare:  et  flumina,  que  aperta  habuerunt'1 
in  fine  Tarvisiana,  ab  hodie  in  annos  triginta  reaperiantur e.  2:> 

(25.)  Equilenses  vero  capulare  debent  in  ripa  sancti  Zenonisr'-  usque  ad  fos- 
sam  Metamauri''1  et  Gentionis'-  secundum  consuetudinem  omnem  arborem  non  por- 
tantem  et  vegere  cum  carro  aut  ad  collum  aut  quantum  sibi  placuerit  antepositaf 
fossaf  Gentionis.  ubi  minime  presumat  cum  nave  introire ;  et  arbores  non  portantes 
infra  ipsos  fines  designatas  licentiam  habeat,  quantum  sibi  ad  collum  portare  potuerit,  ao 
lignamen  faciendum ,  non  ad  pectus  trahendum,  nec  amplius  per  nullum  capitulum 
arbores  portantes  deleretg;  et  qui  presumpserit  arbores  portantes  delere,  componat 
solidos  C,  et  si  aliter  introire  presumpserit,  suprascripte  subiaceat  pene.  Et  licentiam 
habeant  peculia  vestra  in  ipsos  fines  pascere  [etb]  pabulare. 

p)  homicida  1.  q)  ita  codd.  et  PB.;  distulerint  PK  r)  per  unamquamque  personam  1.  35 

s)  aliquem  1.  t)  indomitos  1.  u)  restituat  1.  v)  ita  PK.;  res  codd.  w)  posita  1.  x)  ita  PK.; 
nam  qualiter  codd.  y)  ita  PK.  PB.;  causatioiiibus  codd.  z)  aliquis  1.  a)  suppl.  ex  PK.  PB.; 
om.  codd.  li)  Mecamaucenses  1.  c)  Commanenses  2.  PK.\  PB.  et  PO.  Iioc  loco  praebenl  Amianenses. 
d)  fuerunt  1.  e)  reperiantur  codd.  i')  ita  PB.;  antepositam  causa  1;  anteposita  causa  2.  g)  delere  2; 
delendum  J'K.         h)  suppl.  ex  PB.;  om.  codd.  *0 

44)  Ex  hoc  capite  Sicardi  paztionis  c.  7.  9,  1.  c.  p.  219,  derwata  esse  dicit  Fanta  1.  c.  p>.  94. 
4.*>)  llac  compositiones  concordant  cum  Edict.  Langob.  Liutpr.  62,  /.  c.  p.  132.  et  Edict.  Roth.  130,  /.  c. 
p.  30,  pro  libero  et  servo  primi  ordims.  4G)  Cfr.  Edict.  Jtoth.  249,  /.  c.  p.  (31;  Liutpr.  14G,  /.  c.  p.  173. 
47)  Wach  l.  c.  p.  29  sq.  48)  Cfr.  supra  c.  12.  snb  fme.  49)  Edict.  Both.  248,  1.  c.  p.  (30.  50)  Edict. 
Langob.  Liutpr.  1G.  G7,  1.  c.  p.  114.  134:  cfr.  Fanta  1.  c.  p.  92.  .r>l)  Qui  sint,  dicere  non  possum;  4fj 
inter  ricinos  Ycnetoriini  sapra  p.  130  sq.  non  nominantur.  Fortasse  legendum  esf:  Commacini,  de  quibus 
mde  Memorator.  de  merced.  Commacinorum ,  LL.  IV,  p.  17G;  Diez,  Etymol.  WB.  d.roman.  Sprachen  II, 
s.  r.  macon.  52)  Quid  sit,  dici  non  p>otest.  53)  Id  est:  Metamauci,  Malamocco?  cfr.  Bbhmer- 
Miihlbacher  nr.  1033. 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  f HLOTHAHIl  I.).  -  Nr.  233. 


135 


(26.)  De  finibus  autem  Civitatis  nove  statuimus,  ut,  sicut  a  tempore  Liuth-  840. 
prandi  regis  terminatio  facta  est"  inter  Paulutionem'55  ducem  et  Marcellum  magistrum 
militumk,  ita  permanere  debeat1,  secundum  quod  Aistulfus  ad  vos  Civitatinos  novos 
largitus  est. 

5  (27.)  Placuit  autem  super  liec  omnia,  ut  missi  domini  Lotharii™  imperatoris 
omni  tempore  parati  sint  iustitias  facere,  ita  ut  unusquisque  ex  utraque  parte  suam 
pleniter  recipiat  iustitiam;  et  ipsi  missi  ad  partem  domini  nostri,  quicquidn  iussum 
fuerit,  recipiant". 

(28.)  Peculiarurri  quoque0  vestrarum  partiump  greges0-  pascere  debeat  cum 
iii  securitate  usque  in  terminum,  quem  posuit  Paulutius*  dux  cum  Civitatinis  novis8, 
sicut  in  pacto  legitur,  de  Plave  maiore56  usque  in  Plave  sicca  ",  quod  est  terminus 
vel  proprietas  vestra. 

(29.)  Caprisani  vero  in  silva,  ubi  capulaverunt,  in  fines  Foroiulianos*  semper 
fatiant"  redditum,  et  ea  capulent,  sicut  antea  capulaverunt. 
i5  (30.)   Et  stetit,  ut  de  Graderrse  civitate  secundum  antiquam  consuetudinem 

debeat  dare  |S   et   capulas   facere,    ubi  antea  fecerunt   in  finev  Foroiuliano,  sicut 
antiquitus  fecistis" 

(31.)  Reservamus  in  eodem  pacto,  ut  pars  parti  de  causis  ecclesiarum  et 
monasteriorum  iustitias  fatiant. 
20  (•'-•)   Et60  hoc  stetit  de  Clugiensil)iisx,  ut  revertantury  per  loca  sua  ad  habi- 

tandum. 

(33.)  I)e  eunuchis  vero  statuimus,  ut,  si  quis  eos  abinde*  inantea  facere 
presumpserit  secundum  inolitam  consuetudinem,  ut  ipsam  penam6:1  sustineat  ipse  aut 
se  de  nobis  redimat:  et  si  hoc  negaverit  se  fecisse,  cum  duodecim  electis  se  Ln- 
as  culpabillem  reddat,  sin  autem,  penam  sustineat. 

(31.)  Volumus62,  ut  pro  sex  mancusis  solum  ab  uno  homine  sacramentum 
recipiatur,  et  si  plus  fuerit  usque  ad  duodecim  mancusos,  duorum  horninum  iura- 
mentum  sit  satisfactum;  et  ita  usque  ad  duodecim  libras  Yeneticorum  semper  ad- 
dendum  per  duodccim  electos  iuratores  perveniat,  uta,  quantae  sint  librae.  tanti  sint 
30  etiam  iuratores"'1 ' ;  narn  si  ultra  duodecim  librarum  questio  fuerit,  iuratores  ultra 
duodecim  non  excedant. 

(35.)  Statuimus  enim  de  pigneribus,  que  irrter  partes  posita  fuerint,  ut,  si 
qua  contentio  de  hiis  orta  fuerit,  illi  tribuatur  arbitrium  iurandi,  qui  pignus  habuerit1'. 

i)  Paulinionem  t.         k)  magistro  milite  L.        I)  debeanf  L.        m)  Lotarii  2.        m  ita  PB.; 
35  fjuefjiie  fuerit  recipiat  codd.        <>)  ita  PB.{  peouliarumque  codd.        p)  et  portium  2.        q)  grege  L 
r)  Paulicius  L.      s)  Civitatinofl  novoe  L.      t)  Foroiuliano  L.      n)  faiiunt  1.      v)  finea  L.      w)  Ua  /'/>'.; 
cessistis  codd.      xj  ('lugeusis  L.      y)  revertatur  1.      z)  aliliiuc  2.      a)  ut  quautae  ...  iuratores  om.  I. 
b)  In  margine  cod.  2:  desunt  reliqua;  efr.  PB.  • 

54)  .4.714 — 717;  c/r.  Fanta  l.c.  p.  K<|.       '>;>)  Id  csl:  inter  JAiitprandnm  ct  Vcnclos  1'aiilutioucm 
*0  et  MarccUum:  efr.  Fanta  I.  e.  p.  N6sfj.  56)  Piavt  \\nmcn.  57)  Mouticano  rirna;  cfr.  Kdtilr 

sehutter,  Vcncdiy  unter  Peter  II.  p.  23,  n.  5.  58)  Sc.:  redditum.  59)  Hic  aeque  ac  m  PK. 
capitnlum  de  tributo  a  Venetin  sobendo  deletam  cst :  cfr.  I'Il.,  c.  3(J.  et  Fanta  l.  c.  p.  (i2.  77.  60)  Cfr. 
snjira  p.  132,  n.  31.  61)  Sc.:  castrationis.  62)  Cfr.  Edict.  Itoth.  859,     C.  ji.  82.  88)  Cfr. 

Aethelredi  I,  1,3  rctus  rersio,  Schmid,  (lcscl.c  d.  .\iii)clsiichsen ,  cd.2.  p.2()\:  iusiimunluni  tiiiius  librae. 


136 


PACTA  ET  PP.AECEPTA  VENETICA  (HLOTHARII  I.).  —  Nr.  234. 


234.  PRAECEPTUM  HLOTHARII  I. 

840.  Sept.  1. 

Exstat  in  1)  Libro  blanco  fol.  10 v  nr.  2,  ubi  inscribitur:  Privilegium  confirmatio- 
nis  Lotharii  imperatoris  factum  domino  Petro  duci  Venetiarum  de  rebus  ducatus 
Venecie,  que  infra  dictionem  sui  imperii  consistere  noscebantur;  2)  Chronica  Andreae 
Danduli,  de  cuius  permuUis  codicibus  uno  tantum  atquc  antiquissimo  codicc  servato 
in  bibliotheca  Marciana,  Zanetti  400,  ex  collatione  Henrici  Simonsfeld  v.  cl.  usi  sumus. 
Errore  conductus  E.  Miihlbacher,  Bohmer  -  Milhlbachcr  nr.  1054,  laudans  Bomanin, 
Storia  di  Vcnczia,  dicit,  praeeeptum  nostrum  etiam  scrvari  in  cod.  Trivisano.  Sed 
Bomanin  l.  c.  I,  p.  362.  ipsum  edidit  ex  Cltrouica  Dandidi  ct  l.  c.  II,  p.  465.  variantcs 
lectiones  cx  Libro  blanco  attulit. 

De  indicio  tcmporis  cfr.  Middbacher  iu  lSB.  d.  Wicn.  AJc,  phil.-hist.  Cl.\  tom. 
LXXXV,  p.  498.  (B.  deest;  P.  deest.) 


In  nomine  domini  nostri  Iesu  Christi  Dei  eterni.  Lotharius  divina  ordinante 
providentia  imperator  augustus.  Dignum  est,  ut  celsitudo  imperialis,  quantum  cete- 
ros  honoris  ac  potestatis  fastigio  antecellit,  tantum  erga  omnes  pictatis  sue  munus 
impendere  satagat.  Igitur  omnium  fidelium  sancte  Dci  ecclesie  [aca]  nostrorum  pre- 
sentium  silicet1'  et  futurorum,  comperiat  magnitudo ,  quia  Petrus  dux  ac  spatharius 
Veneticorum  per  Heverardum  fidelem  comitcm  nostrum1  ac  per  missum  suum  Patri- 
tium  nomine  nostram  deprecatus  est  maiestatem,  ut  ex  rebus  sui  duchatus,  que  infra 
dictionem  imperii  nostri  consistere  noscuntur,  confirmationis  nostre  preceptum  fieri 
iuberemus,  per  quod  ipse  ac  patriarcha ,  pontifices  atque  populus  illi  subiectus  sibi 
debitas0  res  absquc  cuiusquam  contrarietate  seu  refragatione  retinere  quivissent, 
quemadmodum  temporibus  avid  nostri  Karoli  per  decretum  cum  Grecis  sanccitum- 
possiderunt.  Cuius  petitionem,  ut  nobis  celestis  suffragatio  copiosior  adsit,  libcnter 
adquiescentes  hos  excelentie  nostre  apices  decrevimus  fieri ,  per  quos  statuentes 
decernimusc,  ut  nullus  in  territoriis,  locis  pecculiariis  aut  ecclesiis,  domibus  seu 
rebus  et  reliquis  possessionibus  presignati  duchatus,  que  infra  potestatem  imperii 
nostri  site  esse  noscuntur,  iniquam  ingerere  presumatf  inquietudinem,  diminorationem 
seu  calumpniosam  contradictionem  aut  subtractionem  nephandam ;  set  liceat  eas  pre- 
fato  duci,  patriarche,  episcopis  ac  populo  sibi  subiecto  seu  successoribus  eorum  ac 
heredibus  quiete  absque  cuiusquam  insultantis  machinatione  aut  sinistrag  quippiamh 
molientis  tergiversatione  iure  gubernare  et  gubernando,  prout  liquidius  in  presignato1 
decreto  continetur,  legaliter  possidere.  Et  ut  hec  nostraek  confirmationis  atque 
coroborationis  auctoritas  a  fidelibus  sancte  Dei  ecclesie  et  nostris  verius  credatur  et 
nostris  successoribus  per  tempora  labentia  omni  munimine  stabiliatur,  manu  propria 
fideliter  eam  firmavimus,  et  anuli  nostri  impressione  adsignari1  iussimus. 

a)  om.  cocld.;  suppl.  ex  Praec.  Hlud.  II.  b)  oni.  2.  c)  debita  1.  d)  avii  1.  e)  decrevimus  2. 
f)   presumant.  2.  g)  siuistrmu  1.  lij   cuiuspiam  2.  i)   praedesignato  2.  k)   nostra  1. 

1)  signari  2. 

1)  Comitem  marchionem  Vorihdii ;  cfr.  Dummler,  Ostfr&rik.  Reich  I',  p.  119.  2)  Spectat  ad 
pacem  mter  Karohtm  e,t  Graecos  a.  812.  factam;  cfr.  Fanta  I.  c.  p.  81  sq.;  p.  85. 


REGUM  ITALIAE  PACTA  ET  PKAECEPTA  VENETICA  (HLUDOWICI II.).  —  Nr.  234.  235.  137 

Signum"1  Lotharii  serenissimi  augusti.  840. 
Ercambaldus "  notarius  ... 
Data  Kal.  Sept.  anno  Christo  propitio  imperii  domini  Lotharii  piissimi  augusti 
in  Italia  XXII.  et  in  Francia  II,  indictione  octava0;  actum  Teodonis  villa  palacio 
regio ;  in  Dei  nomine  felliciter  amen"1. 

m)  fc>ignum  .  .  .  amen  om.  cod.  Marc.  et  codd.  Estenses  Chron.  Danduli  apud  Muratorium,  SS.  rer.  Ital. 
XII,  col.  177,  qui  lamen  affert  ex  cod.  Ambros.  Chron.  Danduli,  ubi  exstat  monoijramma  falsum  et  lejuntur 
Croinbaldus  et  Thermis  villa  pro  Ercambaldus  et  Theodonis  villa.         n)  Erombaldi  uot.  1.         o)  pro  IV. 


235.  PRAECEPTXJM  HLUDOWICT  TL 

856.  Mart.  23. 

Traditum  cst  in:  1)  Libro  blanco  fol.  11,  nr.  3,  qui  cxhibct  inscriptionem:  Privi- 
legium  confirmationis  Ludovici  imperatoris  factum  supradicto  Petro  duci  Venecie; 
2)  cod.  Trivisano  fol.  49.  Praeceptum  lllotharii  ad  verbum  repetitur.  Cfr.  Bbhmcr- 
Muhlbachcr  nr.  1171.  (B.  dccst;  P.  dccst.) 

In  nomine  domini  nostri  Yesu  Christi  Dci  cterni.  Ludovicus"  gratia  Dei  im- 
perator  augustus.  Dignum  est,  ut  celsitudo  imperialis,  quantum  ceterosb  honoris  ac  potestatis 
fastigio  antecellit,  tantum  erga  omnes  pietatis  sue  munus  impcndere  satagat.  Igitur  oiunium 
(idelium  sancte  Dei  ecclesie  ac  nostrorum,  presentium  silieet  et  futuroruni,  comperiat  magnitudo, 
quia  Petrus  dux  ac  spatharius  Veneticorum  per  Everardum  dilectissimum  ducem  et  familiarem 
nostrum  atque  per  missum  suumc  Deusdedit  nomine  nostram  deprecatus  est  maiestatem,  ut  ex 
rebus  sui  ducatus ,  que  infra  ditionem  imperii  nostri  consistere  noscuntur,  confirmationis  nostre 
preceptum  fieri  iuberemus,  per  quod  ipse  ac  patriarcha,  pontifices  atque  populus  sibi  subiectus 
sibi  debitas  res  absque  cuiuspiam  contrarietate  seu  refragatione  retinere  quivissentd,  quem- 
admodum  temporibus  bisavie  nostri  Karoli  jier  decretum  cum  Grecis  sanceitum  possiderunt. 
Cuius  petitionem,  ut  nobis  celestis  suflragatio  copiosior  adsit,  libenter  adquiescentes  hos  ex- 
celentie  nostre  apices  decrevimus  fieri,  per  quos  statuentes  decernimus  ,  ut  nullus  in  territoriis, 
locis  peculiariis8  aut  ecclesiis,  domibus  seu  rebus  et  reliquis  possessionibus  presignati  ducatus, 
que  infra  potestatem  imperii  nostri  scita  esse  noscuntur,  iniquam  ingerere  presumath  inquietu- 
dinem,  diniinorationem  seu  calumniosam  contradictionem  aut  subtractionem  nefandani ;  sed  liceat 
eas  prefato  duci,  patriarehe,  episcopis  ac  populo  sibi  subiecto  seu°  successoribus  eorum  ac  heredi- 
bus  quiete  absque  cuiusquam  insultantis  machinatione  aut  sinistra  quippiam  raolientis  tergi- 
versatione1  iure  gubernare  et  gubernando,  prout  liquidius  in  presignato  decreto  continetur,  le- 
galiter  possidere  .  Et  ut  hec  nostre  confirmationis  atque  coroborationis  auctoritas  a  fidelibus 
sanete  Dei  ecclesie  et  nostris  verius  eredatur  et  a  nostris  successoribus  per  terapora  labcntia 
omni  munimine  stabiliatur,  manu  propria  subter  eara  firmavimus,  et  anuli  nostri  impressione 
adsignari  iussimus. 

Signum  (M.)  Lodovici1  gloriosissimi  augusti. 

Data  X.  Kal.  Aprilis  anno  Christo  propitio  imperii  domini  Lodovici"1  serenissimi 
augusti  in  Italia  VI",  indictione  IV;  actum  Mantua0  palatio  regio;  in  Dei  nomine 
feliciter  amen. 

a)  Hlodovicus  2.  b)  ceteris  1.  c)  om.  1.  d)  quivisset  1.  e)  bisavii  1.  f)  decrevimus  1. 
g)  peculiaribus  2.  h)  presumant  1.  i)  tergiversationem  1.  k)  postulare  1.  1)  Hlodovici  secundi  2. 
m)  Hlodovici  excellentissimi  2.       n)  V  2.       o)  Mantuae  2. 


LL.   CAPrrOLABM  II. 


18 


138 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (KAROLl  III.).  —  Nr.  236. 


236.  PACTUM  KAROLI  III 

880.  Ian.  11. 

JPactum  Karoli ,  quod  in  uno  codice  Trivisano  fol.  54.  exstat  et  primo  publici 
iuris  factum  est  a  Fauta  in  'Mitteilungen  d.  Inst.  f.  dst.  GF.'  tom.  suppl.  I,  p.  123  sqq., 
ad  verbum  conscntit  cum  Facto  Hlofharii,  supra  p.  130.  cdito,  ita  ut  Karolus  in  c.  7.  27. 
ad  exemplum  Hlotharii  impcrator  nominctur.  Tamen  verisimile  cst  nostrum  non  ad 
exemplar  Pacti  Hlotharii  scriptum  csse,  cum  hoc  non  valerct,  nisi  in  quinque  annos, 
sed  ex  pacto  derivatum,  quod  Karolus  ipse  antea  itemque  Paviae  inisset  (c.  2).  De  tcmpore, 
quo  de  pacto  ageretur  ct  dijdoma  ipsum  conficcretur,  cfr.  Bbhmer-Miihlbacher  nr.  1554. 

In  capite  12.  Facti  et  Karoli  ct  Hlotharii  verbis  non  presuraat  ...  condempnatus 
fuit  omissis  atque  in  capite  19.  verbo  non  addito  sensus  plane  corruptus  est.  Ex  qua 
consensione  codicum  cum  efficeretur  menda  codicum  Pacti  Hlotharii  I.  etiam  in  excmplar 
authenticttm  Pacti  Karoli  III,  si  gcnuinum  esset,  reccpta  esse,  K.  Zcumer,  ut  nobiscum 
benevolenter  communicavit,  de  genuitate  Pacti  Karoli  III.  suspicatur. 

Pactum  Hlotharii  et  Hcrengarii  litteris  PHl.  PB.  signavi;  cfr.  supra  p.  130,  praef. 

(B.  deest;  P.  deest.) 

In  nomine  sancte  ct  individue  Trinitatis.  Karolus  divina  favente  gratia  rex, 
anno  autem  regni  eius  hic  in  Italia  in  Dci  nomine  primo,  inditione  tertiadecima, 
tertio  Idus  Ianuarii,  Ravenna  urbe,  hoc  pactum  sugerente  ac  suplicante  Ursoa  Vencticorum 
duce  inter  Veneticos  ac  vicinos  eorum  constituit  ac  renovando  describi  ct  competonter  or- 
dinari  iussit,  ut  ex  utraqueb  parte  de  observandis  his  constitutionibus  sacranienta  dentur  et 
postea  per  observationem  harum  constitutionum  pax  firma  inter  illos  perseveret.  Vicini  vero 
Veneticorum  sunt,  ad  quos  huius  pacti  ratio  pertinet0:  Istrienses,  Foroiulienses,  Cenetenses,  Tarvisia- 
nenses,  Vincentinenses,  Montesilicenses,  Patavienses,  Ferrarienses,  Cavallenses,  Comaclenses,  Raven- 
nates,  Cesenetenses,  Ariminenses,  Pisaurenses,  Fanenses,  Senegallienses,  Anconenses,  Humanenses, 
Firmenses  et  Quinensesd,  etiam  totius  regni  nostri ,  in  quibus  locis  quicumque  vel  presenti 
tempore  constitutus  est  vel  futuris  temporibus  constitutus  fuerite,  maiores  atque  minores. 
Quod  constituitf  ipse  vero  piissimus  rex  cum  Urso  duce  Veneticorum  et  eum  ipso  populo 
Vcneticorum,  id  est:  cum  habitatoribus  Rivoalti,  castri  Olivoli,  Amorianae,  Methamaucensis,  Albiolae, 
Clugiae,  Rrunduli,  Fossiones,  Laureti,  Torcelli,  Amiani,  Burianae,  Civitatis  novae,  Finis,  Equili, 
Caprularum,  Gradus,  Caput  Argeris  et  cum  omnibus  habitatoribus,  tam  episcopis  et  sacerdotibus 
quam  et  frimatibus  seu  et  reliquo  populo,  et  cuncta  generalitate  ad  ducatum  Venetiae  pertinentibus 
hoc  pactum  observare  debebunt  per  annos  constitutos  numero  quinque,  ut  nulla  malitia  nec  laesio 
inter  partes  facta  proveniat;  et  si,  quod  absit,  aliquid  mali  inter  partes  commissum  fuerit,  se- 
cundum  pacti  huius  seriem  emendare  et  iustitiam  conservare  ad  invicem  repromittant,  cuilis- 
cumque  gentis  sit. 

(1.)  Quodsi  excursus  in  finibus  vestris  Venetiarum  factus  fuerit,  persona  ipsa,  quae  in 
capite  fuerit  ad  eandem  malitiam  faeiendam,  intra  sexaginta  dies  parti  vestrae  tradatur8,  et  omnia, 
quae  fuerint  ablata,  in  dujjlum  restituantur ;  quodsi  ipsum  duplum  vobis  non  composuerimus, 
aut  si  personam  ipsam  vestris  manibus  non  dederimus  infra  sexaginta  dies,  pro  unaquaque  per- 
sona,  quae  ipsam  malitiam  perpetraverit,  auri  solidos  quingentos  comj)onamush. 

(2.)  Et  volumus,  ut  onines  homines  vestros,  postquam  pactum  anterius  factum  fuit  Papiae  ', 
qui  ad  nos  confugium  fecerunt,  si  eos  invenire  potuerimus,  ad  partem  vestram  restituamus '. 

a)  gloriosissimo  add.  PUl.  h)  nostra  c.  c)  Cod.  hoc  loco  addil  Icadicis,  ijnod  e  Tradicis 

correclum  esse  videtur;  Fanta  l.  c.  p.  123.  leyi  vult  Italicis,  cum  Diimmler  iu  ' Forschungen  z.  D.  Gesch.' 
tom.  X,  p.  279.  in  PB.  nou  immerito  tamquam  tjlossam  deleat.  d)  Pinenses  PIIL;  Piciienses  Pactum 
Ottonis  I.       e)  constituens  c.       f)  constituerunt  c.       g)  tradantur  c.       h)  compona  c.       i)  restitua  c. 


1)  Cfr.  Funta  L.  c.  p.  6<J. 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (KAP.OLI  III.).  —  Nr.  236. 


139 


(3.)  Similiter  repromisistis  k  nobis,  ut  homines  christianos,  qui  liberi  sint,  de  potestate  880. 
vel  regno  dominationis  nostrac  scienter  non  emamus  nec  venundamus  nec  pro  quolibet  ingenio 
transponamus,  ut  captivitatem  patiantur  aut1  eos  suus  dominus  perdat:  sed  neque  aliquem  chri- 
stianum  alicubi  qualibet  ocasione  transponamus  ad  hoc.  ut  propterea  in  potestate  paganorum 
5  deveniat.  Et  si  invenerimus,  quod  aliquis  eos  in  ducatum  nostrum  adduxerit.  modis  omnibus 
ad  partem  vestram  reddere  debeamus,  qui  ipsa  mancipia  adduxerit  christiana  venundanda,  et 
omnia,  quae  secum  adduxerit,  ipse,  qui  eos  adprehenderet.  habeat  concessa  sibi. 

(4.)    De  captivis  vero,   qui  inventi  fuerint m  in  ducatibus  nostris:    ipsas  personas,  quae 
COsdem  captivos  transposuerint",  cum  omnibus  rebus  [et0]  familiis  ad  partem  vestram  reddamus; 
10  et.  si  hoc  factum  non  fuerit,  tunc  prebeat  sacramentum  iudex  loci  illius,  ubi  ipsa  mancipia  re- 
quiruntur,  cum  quinque1'  elleetis.  quales  pars  vestra  ellegerit,  quod  ea  mancipia  illuc  suscepta 
non  fuerint  nec  inde  transposita. 

(5,)    Et  hoc  spondemus ,  ut ,  quicumque  post  renovationem  huius  pacti  ad  nos  confugium 
fecerunt,  cum  omnibus  rebus  eorum  parti  vestrae  reddantur. 
15  (6.)   Si  autem  scamara  aliqua  vel  hostis  aut  qualiscumque  persona  per  fines  nostros  contra 

vos  ad  vestram  laesionem  vel  ad  vestra  loca  venire  tentaverit  et  ad  nostram  notitiam  pervenerit, 
mox  sine  aliqua  tarditate  vobis  nunciabimus.  ita  ut  per  nos  nullam  habeatis  laesionem. 

(7.)    Et  hoc  statuimus,  ut.  quandocumqueq  mandatum  domini  imperatoris  Caroli  clarissimi 
augusti  vel  missorum  eius  nobis  fuerit  nunciatum,  inter  utrasque  partes  ad  vestrum  solatium  oum 
20  navali  exercitu  contra  generationes  Sclavorum,  inimicos  scilicet  vestros,  in  quo  potuerimus,  solatiuni 
prestare  debeamus  absque  ulla  ocasione. 

(8.)    Spondemus  quoque,  ut  nullum  inimicorum.  qui  contra  vos  vestrasque  partes  sunt  vel 
qui  fuerint,  nos,  qui  modo  sumus  vel  qui  fuerint.  adiutorium  ad  vestram  laesionem  faciendam 
praebere  debeamus  sub  quolibet  ingenio  infra  hoc  spatio  pacti. 
25  (9.)    Si  enim  furtum  inter  partes  factum  fuerit,  in  quadruplum  restituaturr. 

(10,)   Si  servi  aut'  ancillae  infra  hoc  spatium  inter  partes  confugerint.  cum  omnibus  rebus. 
quas  detulerint  secum,  reddantur,  et  iudex,  qui  ipsos  fugitivos  rediderit,  pro  unoquoqne  singulos 
solidos  auri  recipiat,  sic  tamen  ut ,   si  amplius  [requiritur s] .  per  sacramentum  idoneum  dominis 
illorum  satisfactum  fiat.    Si  vero  iudex  ipsos  fugitivos  susceperit  et  eos  negaverit  reddere  et 
30  exinde  aliud  confugium  fecerint,  pro  unoquoque  fugitivo  auri  solidi  septuaginta  duo  componantiir. 
(11.)    Et  hoc  statuimus  de  fugitivis ,  de  quibus  constat,  ad  quos*  iudices  vel  loca"  ipsi 
fugitivi  fugerint :   quodsi  dubium  fuerit  et  denegaverit  iudex  vel  actor  loci  illius.   in  quo  liberi 
vel  servi  requiruntur,  tunc  prebeant  sacramentum  duodecim  ellecti.  quod  ibi  nec  suscepti  fuerint 
nec  illos  habeant  nec  in  conscientia  eorum  sintv  nec  aliquas  res  illorum  secum  habuerintv. 
35  Si  autem  hoc  distulerit  w  facere,  post  .primam  et  secundam  contestationem  presentia  [t(istiumx 
peractam]  per  iussionem  iuilicis  sui  liceat  eum  pignorare  hominem  de  ipso  loco,   ubi  causa  re- 
quiritur,  ita  tamen  ut  ipsum  pignus  post  peractam  iustitiam  in  integro  reddatury. 

(12.)  Et  nullatenus  liceat  alicui  per  alia  loca  pignus  accipere ,  nisi  ubi  fugitivi  aut  causa 
requiritur,  ibi  pignoretur;  et  si  pignoratio  pervenerit.  [nonz  presumat  alia  pars  pro  pignere  aliam 
40  pignerare,  sed  expectet  ad  audiendum ,  ita  sane  ut  cause  in  VI  mensium  spatio  fiant  et  sint 
finite  cause,  reddens  prius ,  quod  ex  iuditio  condempnatus  fuitz],  et  pignus  suum  recipiat.  Si 
autem  infra  VI  menses  postposuerit  a  ipse  iudex  aut  alia  persona,  que b  pignus  tulit .  iudicium 
habere,  post  transactos  illos  VI  menses  in  duplum  iudex  loci  illius  omnimodo  ipsa  pignora  reddat. 
Nam  si  quis  de  alio  loco  pignus  tollere  presumpserit  aut  sine  causa  tulerit  vel  aliquem  pro 
45  pignore  pignorare  praesumpserit,  in  duplo,  quod  tulerit,  restituat. 

(13.)  Si  vero  equi  vel  equae  aut  armentum  aut  aliqua  quadrupedia  fuerint  ablata  aut 
semetipsa  aberraverint c,  modis  omnibus  parti  vestrae  reddantur.  Quodsi  poat  primam  et  seeundam 
contestationem  minime  reddita  fuerint,  tunc  proveniat  pignoratio  de  loco,  ubi  hoc  requiritur, 
us<pje  dum  pars  parti  satisfaciat;  et  post  satisfactionem  ipsa  pignora  reddantur. 
5o  (14.)  Et  hoc  stetit,  ut,  si  fugitivi  seu  res  redditae  fuerint  et  per  sacramentum  satisfaetio 
adimpleta  fuerit,  modis  omnibus  pars  parti  sive  redendi  sive  iurandi  securitatem  faoiat. 

(15.)   Si  quis  vero  infra  hoc  spatium  pignorare  presumpserit  excepto  memorato  capitulo 
causani  perdat,  et  quod  tulerit  restituat. 

k)  repromisigti  c.         1)  ut  c.         m)  ut  add.  c.         n)  transposucnt  c.         o)  om.  c.         p)  quin- 
55  quaginta  r.         q)  qaodcumqae  c.         r)  reatitu&ntar  c.         s)  om.  c.        t)  nos  c.         u)  abi  add.  c. 
v)  sit,  babaerit  c.       w)  distaleriat  c.       x)  test.  peract.  mppl.  ex  PB.;  om.  rill.  et  c.       y)  reddantur  c. 
z)  Cfr.  PHl.,  jj.  132,  nol.x.         a)  proposucrit  c. ;  cfr.  PHI.         b)  qui  c.         c)  aberraverit  C. 

18* 


140 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (KAROLI  III.).  - 


Nr.  236. 


(10.)  Negociad  autem  inter  partes  liceat  dare,  quod  inter  eos  convenerit  vel  invenire 
potuerint  sine  aliqua  violentia  aut  contrarietate  exceptis  ab  aliis,  ita  ut  aequa  conditio  utrarum- 
que  partium  negociatoribus,  in  quibus  fuerit,  conservetur. 

(17.)    De  ripatico  vero  et  transituris  fluminum  stetit,  ut  secundum  antiquam  consuetudinem 
debeamus  tollere  per  portus  nostros  et  flumina  et  nuljum  gravamen  vel  violentiam  faeiamus;  et  si  5 
factum  fuerit  et  ad  nostram  notitiam  pervenerit,  ab  eis  faciamus  exinde  iustitiam  facere.  Et  homines 
vestri  licentiam  habeant  per  terram  ambulandi  vel  flumina  transeundi,  ubi  voluerint;  similiter  et 
homines  nostri  per  mare. 

(18.)   Sed  et  hoc  convenit,  ut,  si  qua  laesio  inter  partes  evenerit,  legatariie  non  detinean- 
tur,  sed  securi  ad  propria  redeant;  similiter  et  epistolarii,  si  detenti  fuerint,  relaxentur  et  com-  10 
ponantur  eis  soldi  trecenti;   et  si,  quod  absit,  occisi  fuerint,  componantur  parentibus  eorum  pro 
ipsis  soldi  mille,  e.t  ipsa  persona  tradatur  in  manibus  eorum. 

(19.)  Si  quis  inter  partes  causas  habuerit,  vadat  semel  vel  bis  cum  epistola  iudicis  sui 
et,  si  ei  iustitia  minime  facta  fuerit  infra  dies  XIV,  si  ipse  homo,  unde  iustitia  requiritur,  infra 
ipsum  locum  fuerit,  infra  dies  VII  licentiam  habeat  pignorare  iudicem,  qui  in  ipso  tempore  ordina-  15 
tus  fuerit,  infra  casamf  suam,  quantum  ipsum  debitum  fuerit;  et  ipsum  pignus  salvum  sit  usque 
ad  supranominatas  noctes.  Et  si  ipsum  pignus  antesteterit,  componantur  soldi  XII  causa  manente, 
[ut8]  inantea  iterumh  pignoratio  fiath,  ubi  potuerit  in  fines,  ubi  causa  requiritur;  sic  tamen  ut, 
ubi  iudicium  ambabus  partibus  denunciatum  fuerit,  resedentes  duo  de  utraque  parte  de  loco ,  ubi 
causa  requiritur,  et  quod  ipsi  per  evangelia  determinaverint,  pars  parti  satisfaciat.  20 

(20.)  Et  llOC  stetit,  ut,  si  quis  homicidium  perpetraverit  stante  pacto,  modis  omnibus 
partibus  vestris  ligati  tradantur,  quanti  in  ipso  homicidio  mixti  fuerint;  et  si  distulerint  eos 
tradere,  pro  unaquaque  persona  componat  auri  solidos1  trecentos.  Et  si  aliquis  in  silva  pignora- 
tionem  facere  voluerit,  sic  fiat  sine  homicidio;  et  si,  quod  absit,  homicidium  factum  fuerit  in 
libero  homine ,  componat  pro  ipso  auri  solidos  trecentos  et  pro  servo  solidos  L;  et  si  plaga  25 
peraeta  fuerit  in  libero  homine,  componat  solidos  L  et  pro  servo  solidos  XXX. 

(21.)  Et  hoc  stetit,  ut  de  feminis  ac  mulieribus  seu  puellis  vel  gregibus  equorum  vel 
gregibus  porchorum  indomitorum  nulla  pignoratio  fieri  debeat;  et  si  qua  pars  facere  presumpserit, 
componat  solidos  L,  et  ipsa  pignoratio  salva  restituatur. 

(22.)    Similiter  stetit,    ut  in  rebus  sanctorum  ecclesiarumque  Dei  nulla  pignoratio  fieri  30 
debeat,  excepto  si  cum  sacerdotibus  ecclesiarum  ipsarum  causas  habuerit;  et  antea  compellatio  fiat 
semel  aut  bis;  postea  fieri  debeat  pignoratio;  nam  qui  aliter  facere  presumpserit,  duplum  componat, 
et  si  nesciens  pignoraverit,  praebeat  sacramentum,  et  sit  sollicitus,  ut  ipsum  pignus  salvum  restituatur. 

(23.)   Et  hoc  stetit  de  cautionibus  sive  de  quibuslibet  commendationibus,  ut,  si  quis  ali- 
quid  dederit   ad  negociandum   sive  aliqua  pignora  posuerit  et  solidos  mutuaverit,  ipsik,    qui  35 
scriptum  fiduciationis  -  aut  pignus  habuerit,  ipse  faciat  iuramentum  et  tunc  secundum 
legem  et  iustitiam  incedat  iudicium;   et  iustitiam  faciat  pars  parti  de  his  et  similibus  causis, 
de  quibus  in  anteriori  pacto  continetur. 

(24.)   Et  hoc  stetit,  ut  de  capulo,  quod  Rivoltenses,  Olivolenses,  Amorianenses,  Metha- 
maucenses,  Albiolenses,  Torcellenses,  Commanenses  fecerunt  ab  hodie  in  annos  triginta,  uhi  capu-  40 
laverunt,  habeant  licentiam  capulandi,  sicut  supradictos  annos  habuerunt  consuetudinem,  sive  per 
flumina,  sive  per  mare;  et  flumina,  quae  aperta  habuerunt  in  fine  Tarvisiana,  ab  hodie  in  annos 
t  riginta  reaperiantur 

(25.)  Equilenses  vero  capulare  debent  in  ripa  sancti  Zenonis  usque  ad  fossam  Metha- 
mauri  et  Gentionis  secundum  consuetudinem  omnem  arborem  non  portantem  et  vegere  cum  carro  45 
aut  ad  collum  aut  quantum  sibi  placuerit,  anteposita"1  fossam  Gentionis,  ubi  minime  praesumat  cum 
nave  introire;  et  arbores  non  portantes  infra  ipsos  fines  designatos  licentiam  habeat,  quantum  sibi 
ad  collum  portare  potuerit,  lignamen  faciendum,  non  ad  pectus  thraendum,  nec  amplius  per  nullum 
capitulum  arbores  portantes  delendum;  et  qui  presumpserit  arbores  portantes  delere,  componat  soli- 
dos  C,  et  si  aliter  introire  praesumpserit ,  suprascriptae  subiaceat  paenae.  Et  licentiam  habeant"  50 
peculia  vestra  in  ipsos  fines  pascere  [et°]  pabulare. 

d)  negocii  c.  e)  inter  partes  add.  PHl.  PB.  f)  causam  c.  g)  om.  c.  h)  et  iteruin 
pignoratio  11011  fiat  c;  cfr.  PHl.  i)  solidi  c.  k)  Fanta  l.  c.  p.  127  corr.  ipse.  1)  reperiantur  c. 
m)  itaPB.;  antepositam  causam  c.       11)  habeat  c.       o)  suppl.  ex  PB.;  om.  c. 

2)  I.  e.  scrijjtum  de  oblic/atione  rei;  cfr.  Gloss.  Cav.,  LL.  IV,  p.  653:  Caucio.  Id.  scriptum  55 
obligationis;  Brunner  in  'Z.  f.  Handelsrecht'  XXII,  p.10  sqq. 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (KAROLI  III.).  —  Nr.  23(3.  237. 


141 


(26.)  De  finibus  autem  Civitatis  novae  statuimus,  ut,  sicut  a  tempore  Liuthprandi  regis  880. 
terminatio  facta  est  inter  Paulutionem  ducem   et  Marcellum  magistrum  militum ,   ita  permanere 
debeatP,  [seeundum<t]  quod  Aistulfus  ad  vos  Civitatinos  novos  largitus  est. 

(27.)    Placuit   autem   super  haec  omnia,   ut  missi  domini  imperatoris  Karoli  omni  in 
5  tempore  parati  sint  iustitias  facere,  ita  ut  unuscpjisque  ex  utraque  parte  suam  pleniter  recipiat 
iustitiam;  et  ipsi  missi  adr  partem  domini  nostri,  quicquid9  iussum  fuerit,  reeipiant9. 

(28.)    Peculia[rum<!  quoque   vestrarum   partiumq]   greges1  pascere  debeat  cum  securitate 
usque  in  terminum,  quem  posuit  Paulutius  dux  cum  Civitatinis  novis,  sicut  in  pacto  legitur,  de  Plave 
maiore  usque  in  Plavi  sicca,  quod  est  terminus  vel  proprietas  vestra. 
io  (29-)    Caprisani  vero  in  silva,  ubi  capulaverunt,  in  fines  Foroiulianos  semper  faciant  reditum, 

[etu  ea]  eapulentv,  sicut  antea  capulaverunt. 

(30.)  Et  stetit,  ut  de  (iradensi  civitate  securidum  antiquam  consuetudinem  debeat  dare 
et  capulas  facere,  ubi  antea  fecerunt  in  fine  Foroiuliano,  sicut  antiquitus  fecistisw. 

(31.)    Reservamus  in  eodem  pacto,  ut  pars  parti  de  causis  ecclesiarum  et  monasteriorum 
15  iustitias  faciant. 

(32.)   Et  hoc  stetit  de  Clugiensibus,  ut  revertantur  per  loca  sua  ad  habitandum. 
(33.)   De  eunuchis  vero  statuimus,  ut,  si  quis  eos  abindex  inantea  facere  presumpserit 
secundum  inolitam  consuetudinem ,  ut  ipsam  paenam  substineat  ipse  aut  se  de  nobis  redimat;  et  si 
hoc  negaverit  se  fecisse,  cum  duodecim  ellectis  se  inculpabilem  reddat,  sin  autem,  paenam  sustineat. 

20  (34.)    Volumus,  ut  pro  sex  mancusis  solumy  ab  uno  homine  sacramentum  recipiatur,  et 

si  plus  fuerit  usque  ad  duodecim  mancusos,  duorum  hominum  iuramentum  sit  satisfactum;  et  ita 
usque  ad  duodecim  libras  Venetieorum  semper  addendum  per  duodecim  ellectos  iuratores  perveniat, 
ut,  quantae  sint  librae,  tanti  sint  etiam  iuratores;  nam  si  ultra  duodecini  librarum  questio  fuerit, 
iuratores  ultra  duodecim  non  excedant*. 

25  (3^-)    Statuimus  enim  de  pignoribus,  quae  inter  partes  posita  fuerint,  ut,  si  qua  contentio 

de  his  orta  fuerit,  illi  tribuatur  arbitrium  iurandi,  qui  pignus  habuerit8. 

p)  debeant  c.  q)  Laama  in  cod.  r)  a  parte  c.  s)  ila  PB. ;  cousque  fuerit  reeipiat  c. 
t)  gregem  r.  u)  et  ea  om.  c.  v)  decapnlent  c.  w)  ita  PB.;  cessistis  c.  x)  ab  c.  y)  solid.  c. 
z)  excedat  c.         a)  Jn  margine:  desunt  reliqua. 


237.  PRAEOEPTUM  KAROLI  III. 

883.  Mai.  10. 

JProfrrimus  hoc  iwacccphim  cx  1 )  Libris  pactorum  lib.  7.  fol.  1 .  ct  2)  Lihro  blanco 
fol.  1 1  v,  nr.  4,  in  quo  mscribitur:  Privilegium  confirmationis  Karoli  imperatoris  factum 
domino  lohanni  duci  Venecie  de  rebus  sui  ducatus,  ct  que  infra  dictionem  sui  imperii 

35  site  esse  noscuntur.  Praeterea  cxstat  hi  copia  scrvata  Venetiis  in  archivo  rci  publicac, 
Atti  rcstituiti  nr.  108,  anni  1382,  21.  Febr.,  'desitmpta  cx  quodam  Ubro  autentico  ct 
antiquo,  m  quo  privilegia  <i  scripture  autcnticc  conscripta  sunf  (i.  c.  cx  Zdbris  pactorum), 
et  apud  Andrcam  Dandulum,  cuius  textus  in  codicc  Marciano  traditus  cx  Libro  blanco 
drrivatus  cst.    Cctcri  vcro  codiccs  Danduli  chronicac,  Estcnscs  scilicet  ct  Ambrosianus 

40  (i/md  Muratorium,  SS.  rcr.  Ital.  XII,  jirarbcnt  tcxtum,  qui  a  Libris  pactorum  originem 
duxisse  vidctur.  Ex  Libris  pactorum  lib.  I.  diptoma  transscriptum  est  in  Libros 
pact.  lib.  II.  fol.  75.  Codcx  vero  Trwisanus  ij/su/i/  non  continct;  cfr.  Bdhmcr-Midd- 
bacher  nr.  1615. 

Pracccptum  nostrum  ex  parte  ad  exemplum  Praeccpli  Hhtdowici.  supra  p.  137, 
45  ct  Hlotharii,  supra  j>.  130,  compositum  est. 

De  indicio  temporis  cfr.  Muhlbacher  in  'SB.  </.  Wien.  Ah.  phil.-hist.  (!/.'  tom.XCII, 
p.  381,  n.2.  (B.  dccst;  P.  dcest.) 


142 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (KAROLI  III.).  -  Nr.  237. 


In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis.  Karolus  divina  favente3  clementia 
imperator  augustus.  Dignum  est,   ut  celsitudo  imperialis,  quantum  ceteros  honoris  ac 

potestatis  fastigiob  antecellit,  tantum  ergac  omnes  pietatisc  sue  munus  impendere"  satagat. 
Igitur  omnium  fidelium  sancte  Dei  eelesie  [ace]  nostrorum,  presentium  silicet  ac  futurorum,  com- 
periat  magnitudo,  quia  Iohanes  Veneticorum  duxf  per  legatos  suos,  Laurentium  venerabilem 
episcopum  1  atque  Vigilium  seu  Leonem  Veneticos,  nostram  deprccatus  est  clementiam, 
ut  ex  rebus  sui  ducatus  quamque  et  suam  proprietatem,  quam  in  Venetia  habere  videtur 
vel  que  infrag  ditionem  imperii  nostri  site  esse  noscuntur,  ei  confirmationis ■  nostre  preceptum 
fieri  iuberemus,  per  quod  ipseh  suique  heredes  ac  patriarcha,  pontifices,  abbates  atque  populus 
sibi  subiectus  sibi1  debitas  res  absque  cuiuspiam  contrarietate  seuk  refragatione  retinere  quivis- 
sent,  quemadmodum  temporibus  bisavi  nostri  Karoli  per  decretum  cum  Grecis  sancitum  pos- 
siderunt,  Peciit™  etiam  celsitudinem  nostram,  ut,  in  quibuscumque  patriis  ac  pro- 
vintiis  regni  nostri  quispiam  Vencticus  esset,  sue  potestati  maneret  subiectus  atque 
omni  fide  vel  obedientia  submissus"1.  Cuius  peticionibus,  ut  nobis  celestis  suffragatio  copiosior 
adsit,  libenter  adquiescentes  hos  excellentie  nosti-e  apices  decrevimus  fieri,  per  quos"  statuentes 
decernimus,  ut  nemo  ex  nostro  regno  in  finibus  Civitatis  nove  veP  Milidise0  sive  in 
villa,  que  dicitur  Caput  Argeris,  vel  in  finibus  atque  possessionibus  eius  vel  etiam 
vineis,  terris,  pratis,  pascuis,  silvis  atque  piscationibus  ipsius  aut  in  ceteris  locis, 
quibus  in  pacto'-  eorum  relegitur11,  vel  ubi  infra  ditionem  imperii  nostri  proprietates 
habere  videntur,  aliquam  venationem  aut  pabulationem  exerceat,  unde  homines  eius, 
qui  in  eo  ambitu  circuminhabitant,  aliquam  sustineant  molestationem  vel  fortiam,  sed 
securiter  atque  in  pace  ibi  vivere  queant;  immo  per  loca  et  flumina  cuncto  nostro 
in  regno  libere  sua  peragant  negotia  '',  ita  tamen  ut  nullum  gravamen  sentiat  populus 
eius,  nisi,  quod!  equum  est,  tantumodd  telonaria  et  ripatica  solvat.  Nam  vero  pre- 
dictus  dux  suique  heredes  nullo  in  loco  persolvant  de  quacumque  re,  sed  ex  nostra 
largitate  quieto  more  ubique  sua  perficiant.  Statuimus  etiam,  ut  nullusq  in  territoriis, 
locis  peeuliaribus  aut  ecclesiis,  domibus  seu  rebus  et  reliquis  possessionibus  presignati  ducatus 
ac  suar  proprietate,  quam  in  Venetia  obtinere  videtur  vel  que  infra  potestatem  imperii 
nostri  sita  esse  noscuntur,  iniquam  ingerere  presumat  3  inquietudinem,  diminorationem  seuk  calumnio- 
sam  contradictionem  aut  subtractionem  nefandam;  sed  liceat  eas  prefato  duci  ac  patriarche,  epi- 
scopis,  abbatibus  vel  populo  sibi  subieeto  seu  successoribus  eorum  ac  heredibus  quiete  absque 
cuiusquam  insultantis  machinatione  aut  sinistra  quippiam  tergiversatione  iure  gubernare  et  guber- 
nando,  prout  liquidius  in  presignato  decreto  continetur,  legaliter  possidere.  Concessimus  quo- 
que  sancte  metropolitane  eius  ecclesie  vel  episcopatibus  sibi  subiectis1  atque  et' 
monasteriorum  cenobiis  iustitiam  requirendam  de  suis  rebus  in  annos  legales,  se- 
cundum  quod  Ravennas  habet  ecclesia4.  Sed"  hoc  constituimus  atque  per  hoc  nostrum 
preceptum  mansurum  confirmamus,  ut,  in  quacumque  patria  regni  nostri  quislibet 
Veneticorum  fuerit,  eius  sit  potestate  distringendus  eiusque  per  omnia  [debeatv]  obedire 
preceptis,  adeo  ut  nulla  maior  vel  minor  persona  contra  eum  quempiam  Veneticum 
defendere  presumat".  Adiungimus  inter  hec  pro  amore  Dei  omnipotentis,  quia 
nefarium  malum  est  alicuiusw  interficere  seniorem  aut  ducatus  sui  privari  honorex, 

:i)  iuvante  2.        b)  fastigium  1.        c)  erga  Deum  sospitatis  2.       d)  impcnsare  1.       e)  om.  codd. 

f)  ac  spatharius  add.  Praec.  Hlud.        g)  intra  1.        li)  ipsi  2.  i)  om.  2.       k)  se  2.       1)  bisavii  2. 

m)  Peciit  .  .  .  submissus  om.  1.       n)  quas  1.       o)  Milidissce  2.  p)  legitur  2.       q)  miila  2.       r)  sue  2. 

s)  presumant  2.  t)  subiectus  1.  u)  Sed  . . .  presumat  om.  1.  v)  om.  2;  suppl.  ex  Praecepto 
WidonU,  hifra  nr.  239.        w)  alicui  suum  2.        x)  bonorem  2. 

1)  Castelli  Olivoli.  2)  Supra  p.  138  etlito;  cfr.  Fanta  l.  c.  p.  69.  3)  Cfr.  supra  p.  140,  c.  17. 
4)  Romana  eeclesia  m  Praec.  Mndolfi,  mfra  nr.  240;  cfr.  Nm\  111. 131,  c.  G  fCm-p.  iur.cir.  ed.  Kriefjelii  III, 
p.  480.594;,-  Nor.  9  (l.  c.  p.  81  j;  L.  23.  Cod.  De  ss.  eccles.  I,  2  (Corp.  iur.  cir.  ed.  Mommsen  et  Krueger 
II,  p.  16);  Auth.  Quas  actiones  ad  L.  23.  Cod.  cit.  (I.  c.  p.  510). 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (KAROLI  III,  BERENGARII  I.).  —  Nr.  237.  238.  143 


ne  quislibet  deinceps  hoc  agere  presumat;  quod  qui  fecerit,  exilio  retrudatur,  et  883. 
ceteri  in  hoc  facinore  deprehensi  centum  libras  auri  componere  cogantur,  medietatem 
palatio  nostro  et  medietatem  prefato  duci  suisque  heredibus.    Quodamodo  statuimus, 
ut,  si  quis  ex  cunctis  locis  nostri  imperii  hanc  nostram  iussionem  postponere  pre- 

5  sumpserit  et  omnia,  que  superius  dicta  sunt,  observare  neglexcrit,  similiter  centum 
libras  auri  componat,  salva  ex  omni  populo  Veneticorum  debita  obedicntia  et  sin- 
gulorum  hominum  iustitia  atque  querela.    Porro  ut  ety  hoc  verius  credatur  dili- 
gentiusque  observctur,  propria  manu  firmavimus  ct  anulo  nostro  iussimus  sigillari. 
Signum  (M.)  domni  Karoli  serenissimi  imperatoris  augusti. 

io  Inquirinus  notarius  advicem  Liutwardiy  archicancellarii  recognovi2. 

Data  VIa.  Idus  Mai.,  anno  incarnationis  domini  DCCCLXXXIII ,  indictione  I, 
anno  vero  imperii  domni  Karoli  in  Italia  III,  in  Francia  II;  actum1'  Mantua;  in  Dei 
nomine  feliciter  amen. 

y)  om.  2.         z)  om.  1.         a)  III  2.         b)  in  add.  2. 


238.  PACTUM  BERENGARII  I 

888.  Mai.  7.  (11). 

Primo  in  lucem  editum  ab  Ernesto  Dihnmlcr  in  'Forschungen  z.  D.  Gesch? 
tom.  X,  p.  279  sqq.  lcgitur  in  1)  Libro  blanco  fol.  17,  nr.  8,  in  quo praefigitur  iuscrij>tio: 
Pactum  inter  Bcrengarium  regem  et  dominum  Petrum  ducem  Veneciarum  pro  firma 
20  pace  firmanda  inter  Veneticos  et  vicinos  eorum:  2)  cod.  Trivisano  fol.  71.  et  dcrivatum 
est  cx  Pacto  Karoli  (PK.) ,  supra  p.  138,  additis  sunc  ct  omissis  quibusdam  verbis. 
Ex  duplici  temporis  iudicio  cfficitur,  de  pacto  die  7.  mensis  Maii  actum,  diploma 
ipsum  die  11.  confcctum  esse.  (B.  deest;  P.  decst.) 

In  nomine  sanctc  et  individue  Trinitatis.    licrengarius  rex  anno  regni  eius 

25  primo.  indictione  scxta,  Nonas  Madii,  in  Olona  curte  regia,  hoc  pactum  sugerente"  ac 
supplicantc  Petro  Vcncticorum  ducc  inter  Vcncticos  ct  vicinos  coruni  constituit  ac  renovanduni 
descrilji  et  conipctcntcrb  ordinari  iussit,  ut  cx  utraquc  parte  dc  obscrvandis  hiis  constitutionilms 
sacranienta  dentur  ct  postca  pcr  observationem  harum  constitutionum  pax  firina  inter  illos  pcr- 
severet.     Vicini  vero  Vencticorum  suntc,  ad  quos  huius  pacti  ratio  pertinet1':   Histricnscs,  Foro- 

30  iulcnscse,  Ccnetensesf,  Tarvisiancnscs ,  ViccntensesB,  Montcsilienses '',  1'adavcnscs1,  Fcrraricnscs, 
Kavalenses,  Comaclenses,  Ravenatcs,  Cesentcnsesk,  Ariminenscs,  Pisaurcnses,  Fancnscs,  Scne^alienscs, 
Anconenses,  Humanenses,  Firmenses  et  Quincnses1,  etiam  ct  tocius  rc^ni  nostri,  in  quibus  locis 
quicumque  vel  i^resenti  temporc  constitiitus"'  cst  vcl  futuris  tcnq^oribus  constitutus"  fucrit,  minores 
atque  maiores.     Quod  constituit0  ipse   piissimua   rex   cum  Petro  duce  Veneticorum  ct  cum  ipso 

35  poj)ulo  \rcncticorum,  id  cst:  cum  habitatoribus  Hivo  alto.  castro  Oliboli,  Amorianc,  Mctamauccnsc, 
Albiole,  Cluge,  Brundulo,  Fossoncs,  Laurcto,  TorceUi,  Amiane,  Hurianc,  Civitatis  novc,  Finis, 
f^quilo,  Caprnlas,  Gradua,  Caput  Axgelea  et  cum  omnibus  habitantibus  vestre  potestatis1',  tam 
cum  vestro'1  patriarchatu  seu  episcopis  ac  aacerdotibus  quam  et  primatibua  seu  et  reliquo 
populo  et  cuncta r  gcneralitate  ad  cluchatum  Vcnetie  pertincntibus  hoc  pactuiu  obscrvarc  dcbebunt 

4t)  per  annos  constitutos  numcro  quinquc ,   ita  ut  nulla  malitia  nec  lcsio  inter  partes  facta  pro- 

a)  sugerentem  1.       h)  om.  2.  c)  est  1.       d)  Icadicis  udd.  codd.,  dclet.  aulcm  in  cod.  2,-  cfr.  PK. 

e)  Foriulenses  1.       f)  Cenicenses  1.  g)  Vincentinensea  2.       li)  Monteailicensea  2.       i)  Paduanenses  2. 

k)  Cesenetenses  2.          1)  Qiiiiiineiises  1.          m)  conatitutum  codd.          n)  ila  PK.;  constituena  codd. 

o)  cunstituerit  codd.         p)  potestati  1.  q)  nostro  patriaicliato  1.        r)  cunctc  generolitati  1. 


144 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (BERENGARII  I.).  —  Nr.  238. 


888.  veniat3;   et  si,  quod  absit,  aliquid  malum  inter  partes  commissum  fuerit,  secundum  pacti  huius 
seriem  emendare  et  iustitiam  conservare  ad  invicem  repromittat,  cuiuscumque  gentis  sit. 

(1.)    Quodsi   excursus  in   finibus  vestris  Venetiarum   factum  fuerit,   persona  ipsa,   que  in 
capite  fuerit  ad  eandem  malitiam  faciendam,  infra  sexaginta  dies  [parti1  vestrae  tradatur,  et  omnia, 
quae  fuerint  ablata,  in  duplum  restituantur;  quodsi  ipsum  duplum  vobis  non  composuerimus,  aut  si  5 
personam  ipsam  vestris  manjbus  non  dederimus  infra  sexaginta  dies1],  prou  unaquaque  personav, 
quae  ipsam  malitiamv  perpetraverit,  auri  solidos  quingentosw  componamusx. 

(2.)  Et  volunms,  uty  omnes  homines  vestros,  postquam  pactum  anterius  factum  fuitz 
Ravenne1,  qui  ad  nos  confugium  fecerunt,  si  eos  invenire  potuerimus ,  ad  partem  vestram 
restituamus a.  io 

(3.)  Similiter  repromisistis  nobis,  ut  homines  christianos,  qui  liberi  sint,  de  potestate  vel 
regno1'  dominationis  nostre  scienter  non  emamus  nec  venundamus  nec  pro  quolibet  ingenio  trans- 
j)onamus,  ut  captivitatem  patiantur  autc  eos  suus  dominns  perdat;  sed  neque  aliquem  christianum 
alicubi  qualibet  occasione  transponamus  ad  hoc,  ut  propterea  in  potestate  paganorum  deveniat.  Et 
si  invenerimus'1,  quod  aliquis0  eos  in  ducatum  nostrum  adduxerit,  modis  omnibus  ad  partem  vestram  15 
reddere  debeamus,  qui  ipsa  mancipia  adduxerit  christiana  venundanda,  et  omnia,  que  secum 
habuerit,  ipse,  qui  eos  adprehenderet,  habeat  concessa  sibi. 

(4.)    De  captivis  vero,  qui  inventi  fuerintf  in  ducatibus  nostris :  ipsas  personas,  que  eosdem 
captivos  transposuerintK,  cum  omnibus  rebus  [eth]  familiis  ad  partem  vestram  reddamus;  et  si  hoc 
factum  non  fuerit,  tunc  prebeat  sacramentum  iudex  loci  illius,  ubi  ipsa  mancipia  requiruntur,  cum  20 
quinque'  electis,  quales  pars  vestra  elegerit,  quod  ea  mancipia  illuck  suscepta  non  fuerint  nec  inde 
transposita. 

(5.)  Et  hoc  spondemus,  ut,  quicumque  post  renovationem  huius  pacti  ad  nos  confugium 
fecerint,  cum  omnibus  rebus  eorum  parti  vestre  reddantur. 

(6.)    Si  autem  aliquis  scamera  vel  ostis  aut  qualiscumque  persona  per  fines  nostros  contra  25 
vos  ad  vestram  lesionem  vel  ad  vestra  loca  venire  temptaverit  et  ad  nostram  pervenerit  notitiam, 
mox  sine  aliqua  tarditate  vobis  nunciabimus1,  ita  ut  per  nos  nullam  habeatis  lesionem. 

(7.)    Et  hoc  statuimus,   ut,  quandocumque  mandatum  domini  rcgis  Bereilgariim  nobis11 
fuerit  nuntiatum,  inter  utrasque0  partes  ad  vestrum  solatium  cum  navali  exercitu  contra  gentes 
Sclavorum,  inimicos  scilicet  nostros     vestrosque,  in  quo  potuerimus,  solatium  prestare  debeamus  30 
absque  ulla  excusatione. 

(8.)  Spondimus  etiam,  ut  nullump  inimicorum,  qui  contra  vos  vestrasque  partes  sunt  velq 
fuerint,  nos,  qui  modo  [sumusr]  vel  qui  post  nos  erunt,  adiutorium  ad  vestram  lesionem 
faciendam  prebere  debeamus  sub  quolibet  ingenios  infra  hoc1  spatium  pacti. 

(9.)  Siu  furtum  inter  partes  factum  fuerit,  in  quadruplum  restituatur.  35 
(10.)  Si  servi  aut  ancille  infra  hoc  spatium  inter  partes  confugerint,  cum  omnibus  rebus, 
quas  detulerint  secum,  reddantur,  et  iudex,  qui  ipsos  fugitivos  reddiderit,  pro  unoquoque  singulos 
auri  soldos  recipiat,  sicv  tamen  ut,  si  amplius  [requiritur "] ,  per  sacramentum  ydoneum  doniinis 
illorum  satisfactum  fiat.  Si  vero  iudex  ijjsos  fugitivos  susceperit  et  eos  negaverit  reddere  [etr] 
exinde  [aliudr]  confugium  fecerint,  pro  unoquoque  fugitivo  auri  soldos  septuaginta  duo  componatw.  40 

(11.)  Et  hoc  statuimus  de  fugitivis,  de  quibus  constat,  ad  quos  iudices  vel  ad  que  loca* 
confugerint:  quodsi  dubium  fuerit  et  denegaverit  iudex  vel  auctor  loci  illius,  in  quo  liberi  et  servi 
requiruntur,  tunc  prebeant  sacramentum  duodecim  electi,  quod  ibi  nec  susceptix*  fuerint  nec  illos 
habeant  nec  in  conscientia  illorum  sint  nec  aliquas  res  illorum  secum  habuerint.  Si  autem  hoc 
distulerit  facere,  post  primam.v  et  secundam  contestationemy  presentia  testium  peractamz  pcr  iussionem  *5 
hidicis*  sui  liceat  ei  pignerare  hominem  de  ipso  loco,  ubi  causa  requiritur,  ita  tamen  ut  ipsum 
pignus  post  actam  iustitiam  [inr]  integro  reddaturb. 

s)  perveniat  codd.  t)  parti  .  .  .  dies  propter  homoiuleleuton  dies  om.  codd.  u)  per  unaqueque  1. 
v)  persona  ipsa  malitial;  persona  ipsa,  quae  malitiam  2.  w)  quingenti  1.  x)  compona  1;  componat  2. 
y)  ita  codd.  ■/.)  fuerit  corr.  fuit  1;   fuerit  2.         a)  restitutam  1.         b)  reguum  1.         c)  ut  codd.  !>o 

d)  inveniremus  1.  e)  aliquid  1.  f)  ut  add.  2.  g)  transposuerit  codd.  h)  om.  codd.;  suppl. 
ex  PHl.  i)  quinquaginta  codd.  k)  illum  1.  I)  nuntiamus  1.  m)  clarissimi  augusti  vel  missoruin 
eius  nobis  PK.  n)  vobis  codd.  o)  vestrasque  codd.  p)  nullus  codd.  q)  vel  qui  PK.  r)  om.  codd. 
s)  ingenium  1.  t)  hos  1.  u)  Si  enim  PK.  v)  si  1.  w)  coinponaut  1.  x)  ipsi  fugitivi  add.  PK. 
x*)  suspecti  codd.    y)  prima  et  secunda  contestatione  1.    z)  peracta  codd.    a)  iuditii  codd.    h)  reddentur  1.  55 


1)  A.  880.;  c/r.  Funtu  l.  c.  p.  bU 


2)  Cfr.  suj>ru  p.  132,  n.  31;  Fuuta  l.  c.  p.  75. 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (BERENGARII  L).  —  Nr.  238. 


145 


(12.)  Et  nullatenus  liceat  alicui  pignus  accipere  per  alia  loca,  nisi  ubi  fugitivi  aut  causa  888. 
requiritur,  ibi  pigneretur;  et  si  pigneratio  pervenerit,  non  presumat  alia  pars  pro  pignere  aliam 
pignerare,  sed  expectet  ad  audiendum,  ita  sanec  ut  cause  in  sex  mensium  spatio  fiant  et  sint  finite 
cause,  reddens  prius,  quod  ex  iuditio  condempnatus  fuit,  et  pignus  suuni  recipiat.  Si  autem  infra 
5  sex  menses  postposueritc*  ipse  iudex  aut  alia  persona,  que  pignus  tulit,  iuditium  habere,  post  trans- 
actos  sex  menses  illos  in  duplum  iudex  loci  illius  omnimodo  sua  pignora  reddat.  Nam  si  quis  de 
alio  loco  pignus  tolere  presumpserit  aut  sine  causa  tulerit  vel  aliquem  pro  pignere  pignerare  pre- 
sumpserit,  in  duplum,  quod  tulerit,  restituat. 

(t3.)    Si  vero  equi  vel   eque   aut  armentum   aut  aliqua  quadrupedia  fuerintd  ablata  aut 
lu  semetipsa  aberaverint*1,   modis  omnibus  parti  vestre  reddantur.    Quodsi  post  primam  et  secundam 

contestationem  minime  reddita  fuerint,  tunc  proveniat  pigneratio  de  loco,  ubi  hoc  requiritur,  usque 

dum  pars  partie  satisfatiat;  et  post  satisfactionem  ipsa  pignera  reddantur. 

(14.)    Et  hoc  stetit,  ut,  si  fugitivi  seuf  res  reddite  fuerint  et  per  sacranientum  satisfactio 

adimpleta  fuerit,  modis  omnibus  pars  parti  siveg  reddendi  sive  iurandi  securitatem  faciat, 
u  (^5.)    Si  quis  vero  infra  hoc  spatium  pignerare  presumpserit  exceptis  memoratis  capitulis, 

causam  perdet,  et  quod  tulerit  restituat. 

(16.)   Negocia  autem  inter  partes  liceat  dare,  quod  inter  eos  convenerith  vel  invenire 

potuerinth  sine  aliqua  violentia  aut  contrarietate1,  ita  ut  equa  conditio  utrartimque  partium  negocia- 

toribus,  [ink]  quibus  fuerant,  conservetur. 
2o  (17-)    De   ripatico  vero1  stetit,   ut   secundum   antiquam  eonsuetudinem  debeamus  tollere  • 

per  portus  nostrosm,   et  nullum  gravamen  aut  violentiam  fatiamus;   et  si  factum  fuerit  et  ad 

nostram  noticiam  perveneritn,   fatiamus  exinde  iustitiam  fieri.     Et   statuimus   de  ripatico, 

ut  nequaquam  plus  debeamus  tollerc  nisi  omncm  quadragesimam  libram".   Et  habeant 

licentiam  homines  vestri  per  nostram  terram  ambulandi p,  ubi  voluerint;    et  similiter  homines 
25  nostri  per  mare. 

(18.)  Sed  et  hoc  eonvenit,  ut,  si  qua  lesio  inter  partes  eveneritq,  ligatarii  inter  partes 
non  detineantur,  sed  securi  ad  propria1  reddeant;  similiter  et  epistolarii,  si  detenti  fuerint,  relaxentur 
et  componantur  [eis k]  solidos  trecentos  et  si,  quod  absit,  occisi  fuerint ,  componantur  parentibus 
eorum  pro  ipsis  solidos  mille,  et  ipsas  persona  tradatur8  in  manibus  eorum. 

30  (19.)   Si  quis  inter  partes  causas  habuerit,  vadat  semel  vel  bis  cum  epistola  iudicis*  sui 

[etk],  si  ei  iustitia  minime  facta  fuerit  infra  dies  quatuordecim ,  si  ipse  homo,  unde  iustitia  re- 
quiritur,  infra  ipsum  locum  fuerit,  infra  dies  septem  licentiam  habeat  pignerare  iudicem ,  qui  in 
ipso  tempore  ordinatus  fuerit,  infra  casam"  suam,  quantum  ipsum  debitum  fuerit;  et  ipsum 
pignus  salvum  sit  usque  ad  prenominatas  noctes.    Et  si  ipsum  pignus  antesteterit,  componantur 

3.1.  solidi  duodecimv  causa  manente,  ut  in  eaw  pigneratio  fiat,  ubi  potuerit  in  finibus,  ubi  eausn 
requiritur;  sicx  tamen  [uty],  ubi  iuditium  ambabus  partibus  denuntiatum  fuerit.  residentes  duo 
dc  utraque  parte  de  loco,  ubi  causa  requiritur,  et  quod  ipsiz  per  evangelium  determineraverint * 
pars  parti  satisfatiat. 

(20.)   Addidimus  etiam,  ut,  si  quis  homicidium  perpetraverit,  stante  pacto,  modis  omnibus 
40  parti  vestre  ligati  tradantur,  quanti  in  ipso  homicidio  misti  fuerint;  et  si  distulerit ''.  proc  una- 

quaque  persona0  componat  auri  soldos  CCC.   Et  si  aliquam  in  silva  pignerationem  facere  voluerit, 

sic  fiat  sine  homicidio;  et  si.  quod  absit,  homicidium  factum  fuerit  in  libero  homine  ,  componat* 

solidos  CCC  pro  ipso  et  pro  servo  solidos  L;   et  si  plaga  facta  fuerit  in  libero  homined,  com- 

ponat  solidos  L  et  pro  servo  solidos  XXX. 
4s  (21.)    Et  hoc   stetit.    ut  de  feminis  ac  mulieribus  seu  puellis  vel  gregibus  equarum  in- 

domitisf  vel  gregibus  porcorum  [nullag]  pigneratio  fieri  debeat;   si  qua  pars  facere  presumserit, 

componat  solidos  L,  et  ipsa  pigneratio  salva  restituatur. 

(22.)    Similiter  stetit  de  rebus  sanctorum1'  ecclesiarumquc  Dei,  quod1  [nullag]  pigneratio 

fieri  debeat,  excepto  si  cum  sacerdotibus  ipsarum  ecclesiarum  causas  habuerit;  et  antea  [compellatiok 

50  c)  om.  1.        c*)  proposuerit  codd.;  cfr.  PIIl.        A)  fuerit,  aberaverit  codd.       e)  pacti  fatiat  codd. 

f)  aut  res  res  1.  g)  sue  codd.  h)  conveneriiit,  poterint  codd.  .i)  exceptis  ab  aliis  /ttc  desunt.  k)  om. 
codd.  \)  et  transituris  flumiimin  add.  PK.  m)  nostr.  et  flumiua  PK.  n)  ab  eis  add.  PK.  «i  libra  1. 
p)  vel  flumina  transeundi  add.  PK.  q)  convenerit  codd.  r)  propriam  1.  s)  ipse  persone  tradantur  1. 
t)  iudici  suo  codd.        u)  casa  codd.        v)  ita  PK.;  componant  solidos  trecentos  codd.        w)  inantea  et 

55  iterum  PK.  x)  si  codd.  y)  om.  codd.  z)  ipse  codd.  a)  determinaverit  1.  b)  eos  tradere  add.  PK. 
c)  per  unaiiKmamque  personam  1.         d)  bominem  1.         e)  pro  ipso  auri  add.  PK.         f)  indomiti  1. 

g)  om.  codd.       h)  sanctarum  ecclesiarum  '2.       i)  om.  1.    k)  compellatio  ...  ut  om.  codd 

LL.  CAPITULARIA  II.  19 


146 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (BERENGARII  I.)  -  Nr.  238. 


fiat  semel  aut  bis;  postea  fieri  debeat  pignoratio;  nam  qui  aliter  facere  presumpserit,  duplum  com- 
ponat,  et  si  nesciens  pignoraverit,  praebeat  sacramentum,  et  sit  sollicitus,  utk]  ipsum  pignus  salvum 
restituat. 

(23.)  Et  hoe  stetit  de  cautionibus  sive  de  quibuslibet  commendationibus,  si  aliquis1  dederit 
ad  negociandum  sive  aliqua  pignera  posuerit"1  et  solidos"  mutuaverit,  ut°  secundum  legem  et 
iustitiam  incedat  iuditium;  et  iustitiam  fatiant  pars  parti  de  hiis  [etp]  similibus  causis,  de  quibus 
in  anteriori  pacto  continetur. 

(24.)  Et  hoc  stetit,  ut  de  capulo,  quod  Riyoaltenses,  01ivolensesq,  Amorianenses,  Mcta- 
maucenses,  Albiolenses,  Torcelenses,  Amianenses  fecerunt  ab  hodie,  retro  in  annis  triginta,  ubi 
capulaverunt,  habeant  licentiam  capulandi,  sicut  per  suprascriptos  annos  habuerunt  consuetudinem, 
[sivep]  per  flumina,  sive  per  mare;  et  flumina.  quae  aperta  habuerunt  in  fine  Tarvisiana,  [abp] 
hodie  in  annos  triginta  reaperiantur r. 

(25.)  Aquilensess  vero  capulare  debent  [inp]  ripa  sancti  Zenonis1  usque  in  fossa  Meta- 
mauri  et  Gentionis  secundum  consuetudinem  omnem  arborem  non  portantem  et  vegere  cum  carro 
aut  ad  collumu,  quantum  sibi  placuerit  ,  anteposita  fossa  Gentionisv,  ubi  minime  presumat  cum 
navi  introire;  et  arbores  non  portantes  infra  ipsos  fines  designatos  licentiam  habeat,  quantum 
sibi  voluntas  adcreveritw;  et  licentiam  habeant  peculia  vestra  in  ipsis  finibus  pascere  et 
pabulare  x. 

(26.)  Placuit  autem  super  hec  omnia,  ut  missi  domini  Berengarii  regis  omni  tempore 
parati  sint  iustitias  facere,  ita  ut  unusquisque  ex  utraque  parte  suamv  pleniter  recipiatz  iustitiam; 
et  ipsi  missi  ad  a  partem  domini  nostri,  quicquid0  iussum  fuerit,  recipiantc. 

(27.)  Peceuliarium  quoqued  partium  gregem  pascere  liceat  cum  securitate  usque  in  ter- 
minum,  quem  posuit  Paulutius  duxe  cum  Civitatinis  novise,  sicut  in  pacto  legitur,  de  Plave  maiori 
usque  in  Plave  sicca,  que  est  terminusf  vester. 

(28.)  Caprisani  vero  in  silva,  ubi  capulaverunt ,  ing  flne  Foroiuliano  semper  faciant  red- 
dituni,  et  capulent,  sicut  ante  capulaveruntg. 

(29.)  Et  stetith,  ut  de  Gradense  civitate  secundum  antiquam  consuetudinem  debeat  dare 
et  capulas1  facere,  ubi  antea  fecerunt  in  fine  Foroiuliano,  sicut  antiquitus  fecistis. 

(30.)  Et  promisistis  nobis  cum  cunctok  ducatu  Veneticorum  annualiter  inferre 
de  denariis  Papiensibus  libras  viginti  quinque. 

(31.)  Reservavimus  in  eodem  pacto,  ut  pars  parti  de  causis  ecclesiarum  vel  monasteriorum 
iustitias1  faciant. 

(32.)    Et  hoc  stetit  de  Clugiensibus™1,  ut  ita  sint  per  loca  sua  ad  habitandum. 

(33.)  De  eunuchis  vero  statuimus,  ut,  si  quis  eos  ab"  hoc  die  inantea  facere  presumpserit 
sccundum  inolitam  consuetudinem,  ut  ipsam  penam  suscipiat0  aut  se  de  nobis  redimat;  et  si 
hoc  negaverit  se  fecisse,  cum  duodecim  electis  se  inculpabillem  reddatp. 

(34.)  Volumus,  ut  pro  sex  mancusis  solum  ab  uno  homine  sacramentum  recipiatur,  et  si 
amplius  fuerit  usque  ad  duodecim  mancusos,  duorum  hominum  iuramentum  sit  satisfactum;  et  ita 
usque  ad<J  duodecim  libras  Veneticorum  semper  addendum  per  duodecim  electos  iuratores  perveniat, 
ut,  quantae  sint  libre.  tanti  sint  et  iuratores;  nam  si  ultra  duodecim  librarum  questio  fuerit,  iuratores 
duodecim  non  excedantr. 

(35.)  Statuimus  de  pigneribus  etiam,  que  inter  partes  posita  fuerint,  ut,  si  qua  de  eis 
contentio  orta  fuerit,  illi  tribuatur  arbitrium  iurandi,  qui  pignus  habuerit,  soli  sine  electiss. 

(36.)  De  cautionibus  similiter. 

Petrus  canzelarius  advicem  Adelardi  episcopi  et  archicanzelarii  recognovi. 

1)  aliquid  add.  PK.  m)  posuerint  2.  n)  solum  mutaverit  codd.  o)  ita  etiam  PHL;  cfr.  autem  PK. 
p)  vm.  codd.  q)  Oblivolenses  1.  r)  reperiatur  codd.  s)  Equilenses  2.  t)  Zenoni  1.  u)  aut 
add.  PK.  v)  om.  1.  w)  Hoc  loco  capitulum  valde  abbreviatum  est;  cfr.  PK.  c.  25.  x)  Hic  deesl 
in  codd.  capitulum  de  Jiuibus  Civitatis  novae.  Quod  vero  cum  adsit  in  Pacto  Ottonis  I.  errore  scribae 
omissum  esse  mihi  videtur.  y)  sua  2.  '  z)  recipiant  codd.  a)  a  parte  2.  b)  quisquis  1.  c)  recipiat 
codd.  d)  vestrarum  add.  PK.  e)  dux  Civitatis  (Civitati  2)  nove  codd.  f)  terminum  vestrum  1 ; 
terminus  vel  proprietas  vestra  PK.  g)  in  fine  . .  .  capulaverunt  om.  1.  h)  extit.it  codd.  i)  capula  2. 
k)  cunctum  ducacatum  1.  1)  iustitiam  faciendam  codd.  m)  Clugientibus  codd.  n)  ad  hanc 
diem  2.  o)  ipse  add.  PK.  p)  sin  autem,  paenam  sustineat  add.  PK.  q)  in  2.  r)  accedant  codd. 
s)  electus  1. 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (WIDONrS).  —  Nr.  239.  147 

Data  IIIII*.  Idus  Magias,  anno  incarnationis  domini  DCCCCLIII1,  indictione  III u ;  888. 
actum  Sala°'  curte  regia. 

t)  ita  codd.       u)  ila  codd.  pro  VI. 
3)  Salo. 


.  239.  PRAECEPTUM  WIDONIS  IMPERATORIS. 

891.  lun.  20. 

Ad  exemplum  Praecepti  Karoli,  supra  p.  142,  compositum  traditum  est  in 
1)  Libro  Manco  fol.  13,  nr.  5,  qui  exhibet  inscriptionem:  Privilegium  confirmationis 
Lodovici  (sic,  pro  Widonis^)  imperatoris  factum  domino  Petro  duci  Venetiarum  ex 
10  rebus  sui  ducatus  et  que  infra  dictionem  sui  imperii  site  esse  noscuntur;  2)  cod. 
Trivisano  fol.  59.  Praeceptum  locum  tenuit  pucti ,  ex  quo  quaedam  transsumpta  sunt; 
cfr.  quae  supra  p.  130  diximus.  (B.  deest;  P.  deest.) 

In  nomine  sancte  et  individue  trinitatis.  Widoa  gratia  Dei  imperator  augustus. 
Dignum  est,   ut  celsitudo  imperialis,   quantum  ceteros  honoris  ac  potestatis  fastigio  ante- 

15  cellit,  tantum  erga  omnes  pietatis  sue  munus  inipendere  satagat.  Igitur  omnium  fidelium  sancte 
Dei  ecclesie  nostrorumque ,  presentium  silicet  ac  futurorum ,  comperiat  magnitudo ,  quia  Petrus 
Veneciarum  dux  per  legatos  suos,  Dominicum  videlicet  presbiterum  et  capelanum  suum, 
Mauritium  quoque  atque  Yitalem  Veneticos,  nostram  deprecatus  est  clementiam,  ut  ex  rebus 
sui  ducatus  quamque  et  suam  proprietatem ,  quamt>  in  Venetia  obtinere  videtur  vel  que  infra 

2o  dictionem  imperii  nostri  scita  esse  noscuntur,  ei  confirmationis  nostre  preceptum  fieri  iuberemus, 
per  quod  ipse  suique  heredes  ac  patriarcha,  pontifices,  abbates  atque  populus  sibi  subiectus  sibi 
debitas  res  absque  cuiuspiam  contrarietate  seu  refragatione  retinere  quivissent ,  quemadmodum 
temporibus  boni  predecessoris  nostri  Karoli  imperatoris  per  decretum  cum  Grecis  sancitum 
possiderunt.     Petiit  etiam  celsitudinem  nostram,  ut,  in  quibuscumque  patriis  ac  provintiis  regni 

25  nostri  quispiam  Veneticus  esset  ,  sue  potestati  maneret  subiectus  atque  omni  fide  vel  obedientia 
submissus.  Cuius  petitionibus,  ut  nobis  celestis  suffragatio  copiosior  adsit,  libenter  adquiescentes 
hos  excelentie  nostre  apices  decrevimus  fieri,  per  quos  statuentes  decernimus,  ut  nemo  ex  nostro 
regno  in  finibus  Civitatis  nove  vel  Milidisce  sive  in  villa,  que  dicitur  Caput  Argelisc,  vel  in 
finibus  atque  possessionibus  eius  vel  etiam  vineis,  terris,  pratis,  pascuis,  silvis  atque  piscationibus 

.•>o  illius  aut  in  ceteris  locis,  quibus  in  pacto  eorum  relegitur,  vel  ubi  infra  dicionem  imperii  nostri 
proprietates d  habere  videntur,  aliquam  contrarietatem  ae  machinationem  facere  presumat 
nec  etiam  venationem  aut  pabulationem  ibi  exerceat,  et  nullatenus  homines  eius,  qui  in  eo 
ambitu  circuminhabitant ,  aliquam  sustineant  molestationem  vel  fortiam ,  sed  securiter  atque  in 
pace  ibi  vivere  queant;   immo  per  loca  et  flumina  cuncto  nostro  in  regno  libere  sua  peragant 

35  negocia,  ita  tamen  ut  nullum  gravamen  sentiat  j)opulus  eius,  nisi,  quod  equuni  est,  tantummodo 
telonaria  et  ripatica  solvat.  Nam  vero  predictus  dux  suique  heredes  ac  successores  nullo  in 
loco  persolvant  de  quacumque  re,  sed  ex  nostra  largitate  quieto  more  ubique  sua  perfitiant. 
Statuimus  etiam,  ut  nullus  in  territoriis,  locis  peculiaribus  aut  ecclesiis,  domibus  seu  rebus  et 
reliquis  possessionibus  presignati  ducatus  ac  sua  proprietate,  quam  in  Venetia  obtinere  videtur  vel 

40  que  infra  potestatem  imperii  nostri  scita  esse  noscuntur,  iniquam  ingerere  presumat  inquietu- 
dineme,  diminorationem  seu  calumniosam  contradictionem  aut  subtractionem  nephandam;  sed  liceat 
eas  prefato  duci  ac  patriarche,  episcopis,  abbatibus  vel  populo  sibi  subiecto  seu  successorihus 
eorum  ac  heredibusf  quiete  absque  cuiusquam  insultantis  machinatione  aut  sinistra  quippiamK 
tergiversatione  iure  gubernare  et  gubernando,   prout  liquidius  in  presignato  decreto  continetur, 

45  lecraliter  continere.  Itemque  precipimus  de  proprietatibus  sive  possessionibus  predicti 
ducis,  quas  in  territoriis  regni  nostri  habere  videtur1',  ut,  si  de  eis  aliqua  contentio 


a)  Luido  1;  Vido  2.  b)  que  1.  c)  Caput  Ageris  2.  (1)  proprietas  codd.  e)  inqiiietitudinein  1. 
f)  et  successoribus  add.  codd.      g)  quappiain  2.      h;  ita  Praeceptum  Rudolfi  in/ra  p.  149,-  videntur  codd. 

19* 


148  PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (WIDONIS,  RUDOLFI).  —  Nr.  239.  240. 


orta  fuerit  et  ad  iuramentum  causa  pervenerit,  secundum  seriem  pacti 1  diffiniatur  per 
electos  duodecim  iuratores:  et  cuiuscumque  gentis  sit  homo  ille,  cum  quo  predictus 
dux  contentiones  habuerit,  iuratores  tamen  de  illo  commitatu  eligantur,  ubi  causa 
requiritur.    Concessimus  quoque  sancte  metropolitane  eius1  ecclesie  vel  episcopatibus  sibi  sub- 
iectis  atque  monasteriorum  cenobiis  iustitiain  requirendani  de  suis  rebus  in  annos  legales,  secundum  9 
quod  Ravennask  habet   ecclesia.     Sed  et  hoc  constituimus   atque  per  hoc  nostrum  preceptum 
mansurum  confirmamus,  ut,  in  quacumque  patria  regni  nostri  quislibet  Venetieorum  fuerit,  eius  sit 
potestate  distringendus  eiusque  per  omnia  debeat  obedire  preceptis,  adeo  ut  nulla  maior  vel  minor 
persona  contra  eum  quempiam  Veneticum  dertendere  presumat1.    Quodamodo  statuimus,  ut,  si  quis 
ex  cunctis  locis  nostri  imperii  hanc  nostram  iussionem  postponere  presumpserit  et  omnia,  que  superius  10 
dicta  sunt,  observare  neglexerit,  similiter  centum  libras  auri  componat,  salva  ex  omni  populo  Vene- 
ticorum  debita  obedientia  et  singulorum  hominum  iustitia  atque  querela.    Porro  ut  hoc  verius  cre- 
datur  diligentiusque  observetur,  propria  manu  firmavimus  et  annulo  nostro  iussimus  sigillari. 
Signum  (M.)  domini  Widonis"1  serenissimi  imperatoris  augusti. 
Morontius  presbiter  et  notarius  advicem  Helbunei  archicancellarii  recognovi.  »5 
Data  XII.  Kal.  lulias,  annon  incarnationis  domini  DCCCXCI,  indictione  VI °, 
anno  primo  imperii  domini  Widonis"1  serenissimi  imperatoris  augusti;  actum  Papiae; 
in  Dei  nomine  feliciter1'  amen. 

i)  ecclesie  eius  1.  k)  Ravennatis  1.  1)  Praecepium  Karoli  supra  p.  142  s.  fine.  Jioc  loe.o 

praehei  capitulum  de  interfectione  seniorum.  m)  Luidonis  coild.  u)  ano  1.  o)  ita  codd.  prolK.  20 
p)  fel.  amen  om.  2. 

1)  Cfr.  supra  p.  142,  n.  2. 


240.  PRAECEPTUM  RUDOLFI. 

924.  Febr.  29. 

Legitur  iu  1)  Lihro  blanco  fol.  14 v,  nr.  6,  praefixa  rubrica:  Simile  privilegium  25 
confirmationis  llodulfi  imperatoris  factum  domino  Ursio  duci  Yeneciarum;    2)  cod. 
Trivisano  fol.  61.     Derivatum  ex  Praecepto  Widonis,  supra  p.  147,  aeque  ac  illud 
dipioma  pro  pacto  habitum  est;  cfr.  supra  p.  130.  (B.  deest;  P.  deesti) 

In  nomine  domini  nostri  Iesu  Christi  Dei  eterni.  Rodulfus  rex.  Dignum  est, 
ut  celsitudo  regalis,  quantum  ceteros*  honoris  ac  potestatis  fastigio1'  antecellit,  tantum  erga  3p 
omnes  fideles  pietatis  sue  munus  impendere  satagat.  Igitur  omnium  fidelium  sancte  Dei  ecclesie0 
nostrorumque,  presentium  silicet  0  ac  futurorum,  comperiat  solertia,  quia  Vrsus  Veneticorum  dux 
per  legatos  suos,  Dominicum  silicet  venerabilem  Madamaucensem (1  episcopum  atque  Stepha- 
num  Coloprinum ',  nostram  deprecatus  est  clementiam,  ut  cum  ex  rebus  sui  ducatus  quam- 
que  et  ex  sua  proprietate,  quam  in  Venetia  obtinere  videtur  vel  que  infra  dictioneme  regni  3,i 
nostn  scita  esse  noscuntur,  ei  confirmationis  nostre  preceptum  fieri  iuberemus,  per  quod  ipse 
suique  heredes  ac  patriarcha,  pontifices  quoque  et  abbates  atque  populus  sibi  subiectus  pro- 
prietates  suas  silfi  debitas[quef|  res  absque  cuiuspiam  contrarietatem  seu  refragationem  retinere 
securiter  queant,  quemadmodum  temporibus  domini  Karolig  per  decretum  cum  Grecis  sancci- 
tum  possiderunt.    Petiit  etiam  celsitudineni  nostram,  ut,  in  quibuscumque  patriis  ac  provintiis  regni  40 

a)  veteros  honores  1.  \>)  fastigium  1.  c)  ita  el  Praec.  Hugonis  infra  p.  150;  silicet  n.  p. 
videlicet  codd.  d)  Madaniaucensis  1.  e)  dictione  1.  f)  ita  Praec.  Hug.;  debitas  codd.  g)  im- 
peratoris  add.  Praec.  Widonis. 


1)  Coloprini  erant  ex  nobilibtis  Venetorum;  cfr.  Chron,  Venetum  V.  VI,  SS.  XIV,  p.  27,  /.  16: 
p.  28,  l,  12;  p  29,  /.  36;  p.  35,  l.  12.  21.  45 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (RUDOLFI).  —  Nr.  240. 


149 


nostri  quispiam  Veneticus  esset,  sue  potestati  rnaneret  subiectus  atque  omni  fide  vel  obedientia  sub-  924. 
missus.  Cuius  petitionibus,  ut  nobis  celestis  suffragatio  copiosior  adsit,  libenter  adquiescentes  hos 
excelentie  nostre  apices  decrevimus  fieri,  per  quos  statuentes  decrevimus,  ut  nemo  ex  nostro  regno 
in  finibus  Civitatis  nove  vel  Millidisse  sive  in  villa,  que  dicitur  Caput  Argelles  h,  vel  in  finibus  atque 
r>  possessionibus  eius  vel  etiam  vineis,  terris,  pratis,  pascuis,  silvis  atque  piscationibus  ipsius  aut  in 
ceteris  locis,  in1  quibus  in  pacto  eorum  relegitur,  vel  ubi  infra  dictionem  regni  nostri  pro- 
prietates  habere  videntur  vel  invenirek  potuerint,  aliquam1  venationem  aut  pabulationem1  ex- 
erceat™,  unde  homines  eius,  qui  in  eo  ambitu"  circuminhabitant ,  aliquam  sustineant  molesta- 
tionem  vel  contrarietatem,  sed  securiter  atque  in  pace  vivere  queant;  imo  per  loca  et  flumina 

10  cuncto  nostro  in  regno  libere  sua  peragant  negocia,  ita  tamen  ut  nullum  gravamen  sentiat0 
populus  eius  vel  eius  negociatores,  nisi,  quod  equum  est,  tantummodo  telonaria  et  ripatica 
solvant.  Nam  vero  predictus  dux  suique  heredes  suique  negociatores  nullo  in  loco  persolvant 
de  quacumque  re,  sed  ex  nostra  largitate  quieto  more  ubique  sua  perficianti1.  Statuimus  etiam,  ut. 
nullus   in  territoriis,  locis  peculiaribus  aut  ecclesiis,  domibus  seu  rebus  et  reliquis  possessionibus 

15  presignati  ducatus  acq  sua  proprietate,  quam  in  Venetia  obtinere  videtur  vel  que  in  potestate 
regni  nostri  sita  esse  noscuntur,  iniquam  ingerere  presumat  inquietudinem1"  vel  diminorationem 
seu  calumniosam  contradictionem  aut  subtractionem  nephandam,  seds  liceat  eas  prefato  duci  ac 
patriarche,  episcopis,  abbatibus  vel  populo  sibi  subiecto  seu  successoribus  eorum  ac  heredibus  quiete 
absque  cuiusquam  insultantis  machinatione1  aut  sinistra*  quippiam"  tergiversatione 1  iurev  gubernai-e 

20  et  gubernando,  prout  liquidius  in  presignato  decreto  continetur,  legaliter  continere.  Itemque  pre- 
cipimus  de  proprietatibus  sive  possessionibus  predicti  ducis,  quas  in  territoriis  regni  nostri  habere 
videtur,  ut,  si  de  eisw  aliqua  contentio  orta  fuerit  et  ad  iuramentum  causax  perveneritJ',  secundum 
seriem  pacti  dif'finiaturz  per  electos  duodecim  iuratores;  et  cuiuscumque  gentis  sit  homo  ille,  cum 
quo  predictus  dux  contentiones  habuerit,  iuratores  de  illo  comitatua  tamen  eligantur,  ubi  causa  re- 

25  quiritur.  Concessimus  quoque  sancte  metropolitane  eius  ecclesie  vel  episcopatibus b  subiectis  atque 
monasteriorum  zenobiis  iustitiain  requirendam  de  suis  rebus  in  annos  legales,  secundum  quod 
sanctac  Romana  habet  ecclesiac-\  Sed  et  hoc  constituimus  atque  per  hoc  nostrum  preceptum 
inviolabiliter  mansurum  confirmamus,  ut,  in  quacumque  patria  regni  nostri  quislibet  Veneticorum 
fuerit,  eius  sit  potestate  distringendusd  eiusque  per  omnia  debeat  obedire  preceptis,  adeoe  ut  nulla 

30  maior  vel  minor  persona  contra  eum  quempiam  Veneticum  deffendere  presumat.  Insuper  etiam 
etf  concedimus  per  hoc  regie  auctoritatis  preceptum,  ut  tam  nos ,  quam  nostri  de- 
cessores  nichil  amplius  eos  cogamus  pacti  causa  persolvere,  nisi  tantum  annualiter 
denariorum  libras  XXV g  !.  Simulque  eis  numorumh  monetam  concedimus,  secundum 
quod  eorum  provintie  duces  a  priscis  temporibus  consueto  more  habuerunt,  ita  ut 

35  nullo  umquam  tempore  repetantur  aut  exigantur  per  aliquem  neque  ab  ipso  Urso' 
duce  neque  a  successoribus  eius,  sed  in  ea,  quamk  in  presenti  concedimus,  per- 
petualiter  donacione  consistant.  Si  quis  autem  contra  hoc,  quod  in  presenti  per 
huius  edicti1  tenorem  Veneciarum  duci  populoque  ipsius  concessimus ,  agere  pre- 
sumpserit,  ut  instituta  nostra  violet  aut  infringat,  ne  quod  temptavit,  perficere  possit, 

40  sciat  se  compositurum  auri  obrizi  libras  centum,  medietatem  camere  nostre  et  me- 
dietatem  duci  Veneciarum,  qui  per  tempora111  fuerit.  Et  ut  hoc  cercius  credatur  et 
ab  omnibus  inviolabiliter  conservetur,  manu  propria  i'oboravimus  et  annuli  nostri 
impressione  subter  iussimus  insigniri. 

Signum  (M.)  domini  Rodulfi  serenissimi  regis. 

*S  h)  Caput  Ageris  2.         i)  ita  e.t  Praec.  Hug.         k)  ita  2.  et  Praec.  Hug.;  liaborc  1.         1)  cfr. 

Praee.  Wid.       m)  exerceant  codd.       n)  amitn  1.       o)  sentiant  codd.       ]>)  perfolvanl  1.       q)  a  codd. 

r)  inquietitudinem  1.     s)  silicet  at  1.     t)  machinationem,  sinistram,  tergiversationem  1.     n)  quappiam  2. 

v)  regnbernare  codd.     w)  eas  1.     x)  causam  1.     y)  pervenerint  1 .     z)  diffiniantur  eoddi     a)  isomitato.l. 

b)  sibi  add.  Praec.  Wid.  c)  sanctam  Homanani  ecclesi.ini  1.  d)  constringeiidus  1.  e)  adea  codd. 
50  f)  et  om.  2.       g  )  XXII  codd.:  cfr.  autem  Praec.  Huy.  et  infra  n.  3.        li  I  itu  Praec.  Jlug.;  numia  codd. 

i)  Urse  1.        k)  qua  1.        1)  dicti  1.        ni)  tempore  om.  per  1. 


2)  Cfr.  Praec.  Karoli,  supra  p.  142,  n.  4. 
Fantu  l.  c.  p.  70. 


\\>  Cfr.  Pact.  Berengarii,  supra  p.  146,  c.  30; 


15.0 


PACTA  ET  PRAECEPTA  VENETICA  (HUGONIS).  —  Nv.  241. 


Data  II.  Kal.  Mar.,  anno  dominiee  incarnationis  DCCCCXXIV,  domni  Rodulfi 
invictissimi  regis  hic  in  Italia  IV",  indictione  tercia  decima;  actum  Papie;  in  Christi 
nomine  feliciter  amen. 

n)  ita  codd.  j)ro  III. 


241.  PRAECEPTUM  HUGONIS. 

927.  Febr.  26. 

Transscriptum  ex  Praccepto  Rudolfi,  supra  p.  148,  exstat  in  1)  Libro  blanco 
fol.  16.  nr.  7,  ubi  inscribitur :  Simile  privilegium  confirmationis  Ugonis  imperatoris 
factum  predicto  Ursio  duci;  2)  cod.  Trivisano  fol.  63.  et  aegue  pacti,  ratum  habuit; 
cfr.  supra  p.  130.  (B.  deest;  P.  deest.)  io 

In  nomine  domini  nostri  Yesu  Christi  Dei  eterni.    Hugo  Dei  gratia  rex. 

Dignum  est,  ut  celsitudo  vegalis,  quantum  cetevosa  honovis  ac  potestatis  fastigio  antecellit,  tan- 
tum  evga  omnesb  sospitatis  sue  munus  impendeve  satagat.  Igituv  omnium  fidelium  sancte  Dei 
ecclesie  nostroruinque,  presentiurn  silicet  ac  futuvovum,  compeviat  solevtia,  quia  Uvsus  Veneticovum 
dux  pev  legatos  suos,  Iohanem  Fabianicum  et  Stephanum  Colopvinum,  nostvam  depvecatus  ts 
est  clementiam,  ut  cum  ex  vebus  sui  ducatus  [quamquec  et  ex  sua0]  pvopvietate,  [quam(1 
ind  Venetiad]  obtineve  videtuv  [veld  qued]  infva  dictionem6  vegni  nostvi  sita  esse  noscuntuv, 
ei  confivmationis  nostve  pveceptum  fievi  iubevemus,  pev  quod  ipse  suique  hevedes  ac  patviavcha, 
pontifices  quoque  et  abbates  atque  populus  sibi  subiectus  pvopvietates  suas  sibi  debitasque  ves  abs- 
que  cuiuspiam  contvavietate  seu  vefvagatione  vetineve  secuvitev  queant,  quemadmodum  a  tempovibus  20 
domini  Kavoli  pev  decvetum  cum  Gvecis  sanccitum  possidevunt.  Peciit  etiam  celsitudinem  nostvam, 
ut,  in  quibuscumque  patviis  ac  pvovintiis  vegni  nostvi  quispiam  Veneticus  essetf  sue  potestati 
manevet  subiectus  atque  omni  fide  vel  obedientia  submissus.  Cuius  petitionibus,  ut  nobis  celestis 
suffragatio  copiosiov  adsit,  libentev  adquiescentes  hos  excelentie  nostve  apices  decvevimus  fievi,  pev 
quos  statuentes  decvevimus,  ut  nemo  ex  nostvo  vegno  in  finibus  Civitatis  nove  vel  Milidisse  sive  in  25 
villa,  que  dicituv  Caput  Avgelles,  vel  in  finibus  atque  possessionibus  eius  vel  etiam  vineis,  tevvis. 
pratis,  pascuis,  silvis  atque  piscationibus  ipsius  aut  in  cetevis  terris,  in  quibus  [ind]  eovum 
pacto  velegituv,  vel  ubi  infva  dictioneme  imperii  nostvi  pvopvietates  ipse  aut  sui  videntuv 
habeve  vel  invenive  potuevint8,  aliquam  venationem  aut  pabulationem  exevceat,  unde  homines 
eius  vel  negociatores ,  qui  in  eo  ambitu  civcuminhabitant,  aliquam  sustineant  molestationem  30 
vel  contvavietatem ,  sed  secuvitev  atque  in  pace  viveve  queant;  imo  pev  loca  et  flumina  cuncto 
inf  nostvo  vegno  libeve  sua  pevagant  negocia,  ita  tamen  ut  nullum  gvavamen  sentiat  populus 
eius  vel  eius  negociatoves ,  nisi,  quod  equum  est,  tantummodo  telonavia'1  et  vipatica  solvant. 
Predictus  vevo  dux  et  hevedes  illius  et  proprii  negociatoves  eorum  in  omnibus  habeant 
libertatein  suam  propria  peragendi  absque  ulla  publica  functione.  Statuimus  etiam,  ut  35 
nullus  in  tevvitoviis,  locis  aliquibus  peculiavibus  aut  ecclesiis,  domibus  seu  vebus  et  veliquis 
possessionibus  pvesignati  ducatus  ac>  sua  pvopvietate,  quek  in  potestate  vegni  nostvi  sita  esse 
noscuntuvk  vel  in  Venetia  optineve  videtuv,  iniquam1  ingeveve  pvesumat  inquietudinem  vel  diminora- 
tionem  seu  calumniosam  contradictionem  aut  nephandam  subtractionem,  set  liceat  easm  pvefato  duci 
ac  patviavche,  episcopis,  abbatibus  vel  populo  sibi  subiecto  et  hevedibus  ac  successovibus  eovum  40 
quiete  absque  cuiusquam  insultantis  machinatione  aut  sinistva"  quippiam0  tevgivevsatione  iureP 
gubevnave  et  gubevnando,  pvout  liquidius  in  pvesignato  decveto  continetuv,  legalitev  contineve. 
Itemque  pvecipimus  de  pvopvietatibus  sive  possessionibus  pvedicti  ducis,  quas  in  tevvitoviis  vegni 
nostvi  habeve  videtuv,  ut,  si  de  eis  aliqua  contentio  ovta  fuerit  et  ad  iuramentum  causa  pevvenevit, 
sccnndum  seviem  pacti  diffiniatuv  pev  electos  duodecim  iuvatoves;  et  cuiuscumque  gentis  sit  homo  45 

a)  cetero  honoris  2;  veteros  honores  1.        b)  fideles  add.  Praec.  Jtud.       c)  quamque  ...  sua  om. 

codd.        d)  om.  codd.        e)  dictione  1.        f)  om.  1.       g)  potuerit  2.        li)  celonaria  1.  i)  a  codd. 

kj  ila  codd.;  in  Praec.  Rud.  verba  quae  .  .  .  noscuntur  j>onta  sunt  post  optinere  videtur  vel.  1)  iniqua  1. 
m)  eos  codd.       11)  sinistre  1.       0)  quappiam  2.       p)  regubernare  codd, 


PACTA  ET  PKAECEPTA  VENETICA  (HUGONIS).  — 


Nr.  241. 


151 


ille,  cum  quo  predictus  dux  contentiones  habuerit,  [iuratoresd]  de  illo  comitatui  eligantur,  ubi  causa  927. 
requiritur.    Concessimus  quoque  sancte  metropolitane  eius  ecclesie  suisque  episeopatibus  subiectis 
atque  et  monasteriorum  zenobiis  iustitiam  requirendam  de  suis  rebus  in  annos  legales,  secundum 
quod  sancta  Romana  habet  ecclesia.    Sed  et  hoc  constituimus  atque  per  hoc  nostrum  preceptum 

5  inviolabilliter  mansurum  confirmamus,  ut,  in  quacumque  patria  regni  nostri  quislibet  Veneticorum 
fuerrt,  eius  sit  potestate  distringendus  eiusque  per  omnia  debeat  obedire  preceptis,  adeo  ut  nulla 
maior  vel  minor  persona  contra  eum  queinpiam  Veneticum  defendere  presumat.  Insuper  et  con- 
cedimus  per  hoc  regie  auctoritatis  preceptum,  [utd]  tam  nos,  quam  nostri  decessores  nichil 
amplius   eos  cogamusr  pacti  causa  persolvere,    nisi   tantum  annualiter  denariorum  libras  XXV- 

iii  Simulque  eis  numorum  monetam  concedimus,  secundum  quod  eorum  provintie  duces  a  priscis  tempori- 
bus  consueto  more  habuerunt,  ita  ut  nullo  umquam  tempore  repetantur  aut  exigantur  per  aliquem 
neque  ab  ipsos  Urso  duce  neque  a  successoribus  eius,  set  in  ea,  quam  in  presenti  concessimus,  per- 
petualiter  donatione  consistant.  Si  quis  autem  contra  hoc,  quod  in  presenti  per  huius  edicti1 
tenoremu  Veneticorum   duci  populoque   ipsius   concessimus,   agere   presumpserit,    ut  instituta 

15  nostra  violet  aut  infringat,  nev  quod  temptavit,  perficere  possit  ,  sciat  se  compositurum  auri  obrizi 
libras  eentum,  medietatem  camere  nostre  et  medietatem  duci  Veneticorum,  qui  per  tempora 
fuerit.  Et  ut  hoc  cercius  credatur  et  ab  omnibus  inviolabilliter  observetur,  manu  propria  roboravi- 
mus  et  annuli  nostri  impressione  subter  iussimus  sigillari. 

Signum  dominif  (M.)  Hugonis  gloriossissimi  regis. 

Data  anno  domini  incarnacionis  DCCCCXXVIIW,  IV.  Kal.  Marc,  indictione 
quinta  decima,  anno  dominix  Hugonis  gloriossissimi  regis  primo ;  actumv  Papiaz; 
in  Christo  nomine  feliciter  amen. 


q)  tanien  add.  Praec.  Rud.  r)  cogarn  codd.  s)  ut  se  1.  t)  dicti  1.  u)  tenore  1.  v)  nec  2. 
w)  DCCCCXXIV  2;  e  corr.  1.       x)  vero  2.       y)  actu  1.       z)  Papiae  2. 


XVIII. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANGIAE 

ORIENTALIS. 

847-878. 


HLOTHARII,  HLUDOWICI  ET  KAROLI 
CONVENTUS  APUD  MARSNAM  PRIMUS. 

847.  Febr. 

Vide  supra  p.  68  sqq. 


HLOTHARIL  HLUDOWIGI  ET  KAROLI 
CONVENTUS  APUD  MARSNAM  SECUNDUS. . 

851.  aestate. 

Vide  supra  p.  72  sqq. 


242.  HLUDOWICI,  KAROLI  ET  HLOTHARII II. 
CONVENTUS  APUD  CONFLUENTES. 

860.  Iun.  1—7. 

Acta  huius  conventus  uobis  tradita  sunt:  1)  a  Si/rmondo,  Karoli  Calvi  Capitula 
p.  228  sqq.;  2)  a  Baronio,  Ann.  eccles.  ad  a.  860.  edita  ex  codice  Antonii  Augustini; 
et  in  codicibus:  3)  Vatic.  Palat.  582  fol.  86 v.  4)  Paris.  9654  fol  79 v.  5)  Monac. 
3853  fol.  26SV,  ad  quem  prope  accedit  bb)  cod.  Paris.  3878,  qui  fol.  158.  rubricas 
capituhrum  servavit;  6)  Vatic  reg.  Christ.  291  fol.  111.  7)  Vatic.  4982  fol.  122.  20 
Iuramentum,  quod  recjes  sibi  vicissim  iuraverunt  exstat  quoque,  Hludowici  scilicet, 
8)  iu  Ann.  Fidd.  ad  a.  86(1,  SS.  I,  p.  373;  Karoli  9)  ajmd  Hincmarum,  Expositiones 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  242. 


153 


ad  Karolum,  Opera  I,  p.  1067.  Cod.  5.  cxhibct  tantam  nomina  optimatum  ct  c.  4 — 7.  10;  K60. 
codd.  2 — 4.  omittunt  Adnuntiationem  Karoli;  3.  4.  etiam  trium  regum  Adnuntiationes, 
quarum  acquc  ac  capitum  1.  3.  10.  12.  rcliquis  sanc  omissis  cxccrpta  praebet  cod.  6. 
In  codd.  3—5.  Capitula  praeponuntur  nominibus  cpiscoporum  ct  laicorum  ct  in  codd.  3.  4. 

:>  hac  inscriptionc  perpcram  composita  praedita  sunt:  Anno  incarnationis  domni  nostri 
Ihesu  Christi  DCCCLX.  Haec  sunt  capitula  venerabilium  regum  Hlotharii,  Hluduwici 
et  scilicet  Karoli,  quae  inter  se  firmaverunt  pridie  Id.  Iun.  in  pago  Treiectinse  iuxta 
ipsum  locum  Treiectum.  Eo  ordine,  quo  hic  prodcunt  acta,  cxstant  in  codd.  1.2.0.7, 
qui  bene  convenit  cum  illis,  quae  Karolus  a.  862.  ad  Saponarias  (infra  p.  159,  c.  \) 

io pronuntiavit:  apud  Confluentes  nos  ...  communi  fidelium  nostrorum  consilio  recon- 
ciliavimus  et  sacramento  nos  confirmavimus  etcapitula  a  communibus  fidelibus 
nostris  dictata  et  nobis  relecta  nos  observaturos  promisimus  et  publice  communibus 
fidelibus  nostris  adnuntiavimus. 

Karolus  II,  cum  ineunte  anno  859.  Hhidowictim  regem  Franciae  orientalis  e 

"  regno  suo,  quod  hic  mense  Siptcmbri  a.  858.  hostiliter  invascrat,  expidissct ,  una  cum 
Hlothario  II.  nepote  opcram  dcdit,  ut  fratrcm  ad  rcconciliationcm  et  paccm  rcvocanf. 
Qua  de  causa  reges  primum  die  4.  mcnsis  Iunii  859.  Wormatiae  pcr  episcopos  (cfr. 
infra  Sgnod.  Mctt.  859,),  tum  iuxta  Anternacum  castcUum  ij>si  cum  Hludowico  de  pacis 
conditionibus  tractaverunt  (Ann.  Fuld.  ad  a.  859,  SS.  I,  p.  373;  Ann.  Bcrtin.  ad  a.  859, 

2o  ed.  Waitz  p.  52^).  'Cuius  coUoquii  effcctus  differtur  usque  ad  8.  Kdcndas  Novembris 
apud  Basiliam  civitatcm.  Quo  lodoico  advenientc  Karlus  propter  lotharii  absentiam 
ab  itinere  coepto  rcrcrtitur  (Ann.  Bertin.  I.  c).  Itaque  anno  dcmum  860.  'ludoicus, 
Karhcs  et  lotharius  rcges  Kalendas  Iunias  apud  castrum  quod  Confluentcs  vocatur 
conveniunt,  ibique  de  pace  inter  sc  diu  tractantcs,  tandem  concordiam  atque  amicitiam 

25  ipsi  per  se  iuramento  firmanf  (Ann.  Bcrtin.  I.  c.  p.  54;  cfr.  ctiam  Ann.  Fuld.  ad 
a.  860,  l.  c). 

Adnuntiatio  Karoli,  quae  in  capitc  actorum  conventus  exstat,  ab  illis  separanda 
esse  videtur.  Karohis  enim  pronuntiat  'hoc  anno\  anno  igitur  860,  Hhidowicum  sol- 
licitatum  esse,  ut  in  regnum  suum  veniret,  quod  factum  rc  vcra  iam  anno  858.  accidit; 

?,o  eodem  anno  860.  se  ipsum  a  fulclibus  adhitum  fratrem  expidisse,  bis  cum  illo  trac- 
tassc.    Quae  indicia  temporis  cum  inter  se  magnopcre  discrepcnt  ncquc  ad  a.  858.  aut 
859.  aut  860.  referri  p>ossint,  incertum  relinquo,  cui  anno  Adnuntiatio  tribuenda  sit.  . 
Ex  verbis  vero:  unde  nos  . . .  vestra  fidelitas  sic  adiuvavit  (l.  45,)  et:  quod  quia  .  . . 
utile  nobis  videtur,  volumus  vobis  illud  dicere :  et  si  vobis  ...  vidctur;  cum  vestro 

35  consilio  volumus  illud  recipere  (l.  3  sqq.)  apparet  illam  ad  solos  fidcles  Karoli  dircctam 
esse  et  emissam,  priusquam  optimates  trium  rcgum  ad  conditiones  pacis  dclibcrandas 
convenissent;  alitcr  Diimmler,  Ostfrdnk.  Reich  I'1,  p.  456;  Bbhmer-Muhlbacher  nr.  1402&. 

Capitida,  quae  cpiscopi  et  laici  adunati  acccptaverunt,  maxima  cx  parte,  cxccptis 
scilicct  c.  6  —  9,  ex  Conv.  apud  Marsnam  II.  851,  supra  p.  Tl  sqq.,  desumpta  sunt,  quac 

4o  igitur  dcrivata.  quo  facilius  ab  reliquis  disccrnantur,  minoribus  typis  imprimi  curavinms. 

(B.  II,  137;  P.  468.; 

Adnuntiatio  domni  Karoli. 

Vos  scitis,  quomodo  aliquanti  homines  minus ,  quam  necessc  fucrat,  Dcum 
timentes,  nostrum  fratrem  Illudowicum  quasi  sub  bona  intcntione  hoc  anno  sol- 
45  licitaverunt,  ut  in  regnum  nostrum  taliter  veniret,  sicut  ipsi  scitis:  unde  nos  Dcus 
et  vestra  fidelitas  sic  adiuvavit,  sicut  et  bene  cognoscitis.  Post  hoc  laboravit  adiu- 
vante  Domino  iste  carissimus  nepos  noster,  ut  inter  nos  pax  fieret,  sicut  per  rcctum 
esse  debet,  ct  ut  monentibus  episcopis  ad  illam  caritatem  et  fraternam  concordiam 
rediret,  sine  qua  nullus  christianus  salvus  esse  non  potest.    Propterea  transmisit  ad 

LL.    CAPITULABM  II.  20 


154 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  — 


Nr.  242. 


860.  nos  suos  missos,  et  mandavit  nobis  primum  tale  missaticum,  quod  nobis  impossibile 
visum  fuit.  Deinde,  quia  illud  missaticum  non  suscepimus,  aliud  missaticum  nobis 
sui  missi  dixerunt;  quod  quia  et  secundum  Deuni  salubre  et  sccundum  scculum 
utile  nobis  videtur,  volumus  vobis  illud  dicere:  et  si  vobis  ita,  sicut  et  nobis,  videtur, 
cum  vestro  consilio  volumus  illud  recipere  et  quod  Deus  concesserit,  ad  necessarium  5 
effectum  perducere. 

Haec  sunt  nomina  episcoporum,  qui  anno"  incarnationis  dominicae  DCCCLXa, 
Nonis  Iuniis  in  secretario  basilicae  sancti  Castoris  consideraverunt  cum  nobilibus 
acb  fidelibus  laicis  firmitatem,  quam  gloriosi  reges  nostri  Hludowicus  et  Karolus 
atque  Hlotharius  inter  se  feccrunt  VII c.  Idus  Iunias  in  codem  monasterio,  et  qui  10 
haec  capitula  ab  omnibus  conservanda  acceptaveruntu:  Hincmarus,  Guntharius2, 
Altfridus11,  Salomon4,  Adventius5,  AttodG,  Francoe\  TeudericusfS,  Luitbertus»9, 
Gebehardus 10,  Christianus  n,  Vulfadus  abbas12,  Witgarius  abbas1'. 

Haec  nomina  laicorum:  Chuonradus 14,  Evrardus1',  Adalardus'1 1(l,  Arnustus"17, 
Warnarius18,  Liutfridush19,  Hruodulfush  19,  Erkingarius2",  Gislebertush'21,  Ratbodush  ls.  15 
Arnulfus18,  Hugohl,s,  item  Chuonradus h22,  Liutharius  2  ;,  Beringariusi2t,  Matfridush2j, 
Bosoh26,  Sigerih18,  Hartmannush18,  Liuthardusk18,  Richuinus11'27,  Wigricushls,  Hun- 
fridus28,  Bernoldushls,  Attohl2!l,  Adalbertus"'0,  Burchardus11  ls,  Christianush18,  Leu- 
tulfus™31,  Hessils,  Herimannus  |s,  item  Hruodulfus :;'2,  Sigeardusn  ls. 

Sacramentum0  firmitatis  Hludoivici  regis.  20 
Amodo  et  quamdiu  vixero,  istum  fratrem  meum  Karolump  et  nepotes  meos 
Hludowicum1'  ctq  Hlotharium1'  atque  Karolump  ad  Dei  voluntatem  ct  sanctae  eius 
ecclesiac  statum  et  honorem  atque  defensionem   et  ad  nostram  communem  salutcm 
et  honorcm   et  ad  populi  christiani  nobis  commissi  salvamentum  et  pacem   et  ad 

a)  anno  . . .  DCCCLX.  om.  3 — 5.  b)  ac  fidelibus  om.  1.  2.  c)  octavo  2;  VII  . . .  acceptaverunt  25 
01».  5.  d)  Hatto  3 — 5.  e)  om.  2.4.  f)  Deodericus  4.  g)  ita  1;  Leutbertus  rell.  h)  IIoc 
loco  om.  2,  suppl.  autem  infra ;  cfr.  not.  m.  i)  Berengarius  3.  5.  k)  om.  4.  1)  Hatto  3.  4 ;  om.  5. 
m)  Leuthulphus ,  llernodulphus,  Adalardus,  Luitiridus ,  Gislebertus,  Huto,  Matfridus,  Boso,  Kithuenus, 
Bernoldus,  Burchardus,  Hessi,  Arnustus,  Bynodulphus,  Ratbotus,  item  Chuanradus,  Sigeri,  Ilarmainus, 
Wigricus,  Atto,  (  hristiauus ,  Ilerimannus,  Sigardus  2.  n)  Sigardus  3;  Sigehardus  4.5.  o)  Hanc  30 

inscriptionem  Jinxit  Sirmondus.         p)  natura  apud  Hincmarum,  orta  ex  abbreriatura  N,  quae  pro  nomini- 
bus  posita  erat;  cfr.  Bohmer -Miildbaclier  nr.  14026.         q)  om.  1.2.4. 

1)  Eemensis.        2)  Colmiensis.         3)  Hildesheimensis.        4)  Constantiensis.        5)  Mettensis. 
6)  Virkhmensis.         7)  Leodiensis.         8)  Mindensis.         9)  Mimigemafordensis.         10)  Spirensis. 
11)  Autissiodorensis.       12)  Resbucensis.       13)  Ottenburanus,  postca  episcojms  Augustcnsis.       14)  Frater  35 
Iudithae  imperatricis;  cfr.  Ecklmrt,  Francia  orientalis  II,  p.  47G  sqq.,  qui  nomina  lakorum  muxima  ex 
parte  commentatus  est.  15)  'Comes  in  dioecesi  Tornacensi',  Eckhart  l.  c.  16)  Senesccdcus  Hlu- 

doicki  Pii,  avunculus  Irmintrudis  uxoris  Karoli  regis ;  cfr.  Simson ,  Ludivig  d.  Fr.  II,  p.  241. 
17)  Marchio  in  Baiuvaria.  18)  Qui  sit,  dicere  non  possim.         19)  Acunculus  Hlolharii  regis; 

cfr.  Dummler,  Ostfrank.  Reich  II1,  p.  33,  u.  2.  20)  Comes  Alumannicus ,  patcr  Rkhardis  uxoris  40 
Karoli  III.  21)  Comes  Masuariorum,  gener  Hlothurii  I;  cfr.  Diimmler,  l.  c.  I'2,  p.  296,  n.  2. 

22)  Filius  Chiwnrudi   supra  nominati,  comes  Autissiodorensis ;    cfr.  Dummler,  l.  c.  p.  442,  n.  1. 

23)  'Comes  in  Saxonia  a.  880.  a  Danis  occisus'?  Eckliart  l.  c.  24)  Filius  Gebeliardi  comitis  pagi 
Logunahu ;  cfr.  Stein,  Konrad  I,  p.  44.  25)  Comes  regni  Hlotliarii,  filius  Matfridi  comitis  Aureliu- 
nensis;  cfr.  Dummlcr  l.  c.  I2,  p.  119,  n.  4;  II"-,  p.  17,  n.  1.  26)  Filius  comitis  Buioini  vel  Biivini,  45 
frater  uxoris  Karoli  II,  inde  ab  a.  879.  rex  Burgundiae.  27)  'Comes  m  Alsatia'  Eckhurt  l.  c. 
28)  Marchio  Gothiae.  29)  'Comes  Moguntinus'?  Ecklutrt  l.  c.  30)  'Comes  in  Baiuvaria'?  Eck- 
luirt  l.c.       31)  Comes  vcl  dux  Saxouiuc.       32)  'Comes  et  ubbus  s.  Ricliurii  Centulcnsis' ?  Eckhurt  l.c. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  242. 


155 


legis  ac  iustitiae  atque  rectae  rationis  conservationem,  quantum  mihi  Deus  scire  et  8(10. 
posse  donaverit  et  ipsi  me  obaudierint  etr  a  me  ipsi  quaesierinf,  vero  consilio 
et  secundum  quod3  mihi  rationabiliter  et  salubriter  possibile  fuerit,  sincero  auxilio 
adiutor  ero1  ad  regnum  illorum  continendum,  et  nec  in  vita  nec  in  membris  neque 
5  in  regno  illorum  eos  forconsiliabo  in  hoc,  ut  ipsi  erga  me  similem  promissionem 
faciant  et  conservent".    Sicv  me  Deus  adiuvet  et  istae  sanctae  reliquiae. 


Capitula0  ab  omnibus  conservanda. 

1.  Ut  omnium  pr&eteritorum  malorum  et  contrarietatum  et  supplantationum  ac  malarum 
machinationum   atque  molitionum   seu  nocumentorum  invicem   actorum   abolitio  ita  inter  nos  et 

10  apud  nos  fiat  et  a  nostris  cordibus  penitus  avellatur  cum  omni  malitia  et  rancore,  ut  nec  in  me- 
moriam  ad  retribuendum  duntaxat  mali  vel  contrarietatis  atque  exprobrationis  seu  improperii 
de  caetero  exinde  quiddam  veniat. 

2.  Ut  tanta,  Domino  cooperante,  inter  nos  verae  caritatis  benignitas  abhinc  inante  semper 
maneat  'de"°  corde  puro  et  conscientia  bona  et  fide  non  ficta'  sine  dolo  et  simulatione,  ut  nemo 

15  suo  pari  suum  regnum  aut  suos  fideles  vel  quod  ad  salutem  sive  prosperitatem  ac  honorem  regium 
pertinet,  discupiat  aut  forconsiliet  aut  per  occultos  susurrones  libenter  composita  mendacia  seu 
detractiones  acceptet. 

3.  w  Ut  unusquisque  fideliter  suuni  fratremx,  ubicumque  necessitas  illi  fuerit  et  ipse 
potuerit,  aut  per  se  aut  per  filium  aut  per  fideles  suos  et  consilio  et  auxilio  adiuvet,  ut  regnum, 

20  fideles,  prosperitatem  atque  honorem  regium  debitey  valeat  obtinere.  Et  veraciter  unusquisque 
erga  alterum  certatim  demonstret,  quia  in  fratris2  sui  adversitate,  si  evenerit,  fraterno  modo  con- 
tristetur  et  in  prosperitate  illius  laetetur.  Et  talem  fidem,  sicut  inter  nos  modo  abhinc  inante 
conservaturos  confirmatum  habemusy,  sic  unusquisque  infantibus  fratris  sui,  si  obierita,  qui  super- 
fuerit  conservabit. 

2r'  4.    Etb  quia  per  vagos  etc  tyrannica  consuetudine  inreverentes0  homines  pax  et  tran- 

quillitasd  perturbari  solet.  volumus,  ut,  ad  quemcumque  nostrum  talis  venerit,  ute  de  his,  quae 
egit,  rationem  et  iustitiam  subterfugere  possite,  nemo  ex  nobis  illum  ad  aliud  recipiat  vel?  retineat, 
nisi  ut  ad  rectam  rationem  ets  debitam  emendationem  e  perducatur.  Et  si  rationem1'  rectam1'  subter- 
fugerit,  omnes  in  commune,  in  cuius  regnum  venerit,  illum  persequamur,  donec  ad  rationem  per- 

30  ducatur  aut  de  regno  deleatur. 

5.  Siniiliter1  et  de  eo  agendum  est,  qui  pro  aliquo  capitali  eth  publicoh  crimine  a  quo- 
libet  episcopo  corripitur1'  vel1'  excommunicatur  autk  ante  excommunicationem  crimen  faciensk 
regnum  et  regis  regimen  mutat,  ne  debitam  poenitentiam  suscipiat  aut1  susceptam  legitime  peragat1. 
interdum  etiam  incestam  propinquani  .suam  aut  sanctimonialem  vel  raptam  sive  adulteram,  quam 

35  illic  ei  non  licebat  habere,  fugiens  secum  ducit:  hic  talis,  cum  episcopus,  ad  cuius  curam  pertinebit, 
nobis  notum  fecerit,  diligenter  perquiratur,  ne  morandi  velm  latendi  locum  in  regno  alicuius  nostrum 
inveniat  et  Dei  ac  nostros  fideles  suo  morbo  inficiat;  sedn  a  nobis  vel  ministris  rei  publicae  con- 
stringatur  et,  ut  simul  cum  diabolica  praeda,  quam  secum  duxit,  ad  episcopum  suum  redeat",  et 
de  quocumque  erimine  publico  debitam  poenitentiam  suscipiat0   aut  susceptam  legitime  pcragat, 

40  compellatur0. 

6.  Utp  nemo  cpiscoporum  hominem  peccantem  ab  ecclesia11  et  christiana'1  com- 
munione  alienet,  donec  illum  secundum  evangelicum  ^u-aeceptum,  ut  ad  emendationcm 
et  poenitentiam  redeat,  commonitum  habeat.  Qui  peccans  si  commonitus  inobediens 
et  incorrigibilis  permanserit  et  ad  cmendationem  redire  noluerit,  regiam  vel  rei 

45  r)  et  ...  quaesierint  om.  2.        s)  ut  1.  4.  9.        t)  Et  reliqua  !».        u)  Explicit  8.        v)  Si  1.  4. 

w)  Cap.  3.  in  loco  raso  iti  cod.  3.  x)  parein  codd.  3.  4.  y)  debite  .  . .  liabenius  Jinis  capilis  2. 

in  cod.  3.  z)  pari  3.4.  a)  ille  add.  3.4.  b)  Ut  nemo  vagum  hominnm  recipiat,  sed  fagentem 
omnes  perse<iuantur  rubr.  in  bb.  c)  et  .  .  .  inreverentes  om.  3.  5.  <1)  regni  add.  2.  o)  ut  ...  possit 
owi.  3 — 5.       f)  vel  retin.  om.  3 — 5.      g)  et . . .  emendatioBem  otn.S — 5.       li)  om.  3 — J3.      i)  De  en,  qui 

50  ab  eplscopo  aliquo  exconimunicatus  fuerit  et  insticiam  fugerit  rubr.  in  .>b.  k)  aut  .  ..  faciens  om.  3  —5. 
1)  aut  . . .  peragat  om.  3 — 5.  m)  vel  lateiuli  om.  4.  5.  n)  sed  . .  .  redeat  om.  3 — 5.  o)  suscipere 
compellatur  3.");  compellantur  4;  media  desunt.  p)  Ut  nemo  episcopornm  hominem  excommunicet,  donec 
acvangelicae  ammoneatur  rubr.  in  bb.         <()  ccclcsiae  cliristiaua  1. 

33)  1.  Timoth.  1,5. 

20* 


156 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  242. 


860.  publicae  potestatem  per  ser  episcopus  velr  per  ministros  suos  adeat8,  ut  constringatur 
et  ad  emendationem  ac  poenitentiam  peccator  redeat.  Qui  etiam ,  si  ita  ad  cor- 
rectionem  perduci  nequiverit,  tunc  secundum  leges  ecclesiasticas34  medicinali  se- 
paratione  a*  communione  ecclesiastica*  segregetur.  ' 

7.  Utu  illis  hominibus,  qui  in  talibus  perturbationibus,  sicut  in  his  praeteritis 
annis  acciderunt,  in  Deum  et  in  sanctam  ecclesiam  atque  in  nos  peccaverunt,  si  sev 
ex  veritate  recognoscentes w  petierint  et  deinceps  nobis  veraciter  fideles  esse  voluerint 
et  in  regnis  nostris  pacifici  ac  quieti  et  legibus  ac  iustitiae  obedientes  extiterint, 
rationabilis  miseiicordia3u  impendatur  non  solum  in  indulgentia  commissorum  et  in 
concessione  proprietatum,  verum  etiam  et  in  largitione  honorum  secundum  nostram 
rationabilem  possibilitatem. 

8.  UV6  de  rapinis  ac  depraedationibus  et  de  conspirationibus  atque  seditionibus 
et  de  raptis  feminarum,  sicut  ecclesiasticae  et  christianae  leges  atque  progenitorum 
nostrorumv  capitula  continent,  ita  in  omnibus  et  ab  omnibus  conserventur. 

9.  Uty'  alia  etiam  capitula  eorundem  progenitorum  nostrorum  de  sanctae 
ecclesiae  honore  et  immunitate  ac  conservatione  et  de  regio  etiam  honore  atquev 
vigorev  et  populi  nobis  commissi  lege  ac  iustitia  in  omnibus  et  ab  omnibus  con- 
serventur. 

10.  Utx  nostri  fideles,  unusquisque  in  suo  ordine  et  statu,  veraciter  sint  de  nobis  securi, 
quia  nullum  abliinc  in  antea  contra  legem  etv  iustitiam  vel  auctoritatem  ac  iustam  rationemy  autz 
dampnabimus  auta  debonorabimusa  aut  opprimemus  vel  indebitis  macliinationibus  adfligemus,  eta* 
illorum,  scilicet  veraeiterb  nobis  fidelium1',  communi  consilio  secundum  Dei  voluntatem  etc  commune 
salvainentuin c  ad  restitutionem  sanctae  Dei  ecclesiae  etd  statum  regni  et  ad  honorem  regiumd  at- 
que  pacem  populi  commissi  nobis a  pertinenti a  adsensum  praebebimus,  in a  hoc  a,  ut  illi  non a  solum a 
non  sint  nobis  contradicentes a  eta  resistentes  ad  ista  exequenda,  verum  etiam  sic  sint  nobisa  fideles 
eta  obedientesa  ac  veri  adiutores  atquee  cooperatores  vero  consilio  et  sincero  auxilioe  ad  ista  per- 
agenda,  quaea  praemisimusa,  sicut  per  rectum  unusquisquef  in  suo  ordine  etB  statu  suo6  principi1' 
et>  suo  seniori1  esseh  debet. 

11.  Ut  sic  simul  coniuncti  et  nos  fratres  ac  nepos  noster  ad  invicem  et  nos  cum 
fidelibus  nostris  etk  fideles  nostri  nobiscum  et  omnesk  simul  cum  Deo  nos1  reconiungamus ,  et1, 
ut  nobis  sit  propitius,  ilbim  pro  devoto  munere  offeramus™.  Et  unusquisque  omnium1  nostrum 
absque  sua  propria1  excusatione  vel1  iustificatione1  recognoscamus,  in  quibus  aut  singillatim  aut 
communiter  contra  illius  mandata  etu  decreta  suorum  sanctorum"  fecimus0  autP  consensimus0  in 
ordine  ecclesiastico  et  statu  regni,  et  per  singula  in  medium  illa1  producamus,  et  nemo  nostrum 
suo  aut1  amico  aut  propinquo  velq  confoederato,  immoq  nec  sibi  ipsi  seculariter  parcat,  utr 
spiritaliter  et  salubriter  parcere  possitr;  quin,  sicut  praemisimus  in  praecedenti  capitulo,  vero  con- 
silio  ets  sincero  auxilios  illa  in  commune  certatim  emendare*  totis1  vhibus1  procuremus,  quantocius 
rationabiliter1  poterimus. 

12.  Et  si  aliquis  de  subditis  in  quocumque  ordine  et1  statu1  de  hac  convenientia  exierit 
autu  se  retraxeritu  vel  huic  communi  decreto  contradixerit ,  seniores  cum  veraciter1  fidelibus  suis 
haec  secundum  Dei  voluntatem  et  legem  ac  iustam  rationem,  velit  nolit  ille,  qui  divino  consilio  etv 
decretov  et  huic  convenientiae  resigjens1  et1  contradicens  fuerit,  exequantur w.    Et  si  aliquis  de 

r)  seipsos  et  2.  s)  adeaut  2.  t)  communionis  ecclesiasticae  om.  a  2.  u)  Ut  illis  hominibus, 
qui  in  nos  peccaverunt,  rationalis  misericordia  iinpendatur  rubr.  in  bb.  v)  om.  2.  w)  veniam  add.  2. 
x)  Ut  nostri  fideles  unusquisque  in  suo  ordine  et  statu  a  nobis  securi  sint  rubr.  in  5b.  y)  et  . . .  ratio- 
nem  om.  3—5.  z)  om.  4.5.  a)  om.  3—5.  a*)  sed  2.4.5.  b)  veraciter  ...  fidelium  om.  3—5. 
c)  et  ...  salvamentum  om.  3 — 5.  d)  et  .  . .  regium  om.  3—5.  e)  atque  . . .  auxilio  om.  3 — 5. 

t')  o7u.  1.2.  g)  et  . . .  suo  om.  3 — 5.  h)  principi  suo  esse  4.  5.  i)  et  ...  seniori  om.  3.  k)  et  . . . 
omnes  om.  3.  4.  1)  om.  3.  4.  m)  illi  . . .  offeramus  om.  3.  4.  n)  et  . . .  sanctorum  om.  3. 4.  o)  consen- 
simus  vel  tecimus  6.  p)  aut  consensimus  om.  3.  q)  vel  ...  immo  om.  3.  4.  r)  ut  ...  possit  om.  3.  4. 
s)  et  . . .  auxilio  om.  3.4.  t)  emendari  1.2.  u)  aut  ...  retraxerit  om.  3.4.  v)  et  om.  4;  decreto 
om.  3.  4.  w)  haec  sequatur  3.  4. 


34)  Cfr.  siqn-a  p.  66,  n.  2.         35)  Cfr.  Brunner  in  'Z.  f.  RG.  XXXI,  germ.  Abt>  p.  83. 
36)  Cfr.  infra  c.  6.  7.         37)  Ibidem  c.  4. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  242. 


157 


senioribus  de  hac  convenientia  exierit  autx  se  retraxerit   vel  huic  cornmuni  decreto,  quod  absit,  860. 
contradixeritx,  cum  plures  seniorum1  nostrorum1  fidelesy  etz  regnorum  primores  inz  unum  con- 
venerinta,  eorum,  qui  haecb  observaverint,  seniorumyc  consilio  etd  episcoporum  iudicio  ace  conimuni 
consensu6,  qualiter  de  eo,  qui  debite  admonitus  incorrigibilia  perseveraverit,  agendum  sit,  faventef 
5  Domino  decernatur. 

Et  ut  obnixius  suprascripta  capitula  a  nobis  auxiliante  Domino  inviolabiliter  observentur  et 
nos  illa  observaturos  certiuss  credatur,  manibus  propriis'1  subter  firmavimus. 

Adnuntiatio1  domni  Hludowici  regis  apud  Confluentesk 
lingua  Theodisca1. 

io  1.  Vos  !8  scitis,  quid  in  isto  regno  evenit.   Et  ideo  huc  convenimus,  ut  de  Dei 

voluntate  et  sanctae  ecclesiae  statu  et  de  nostra  ac  vestra  communi  salute  atque 
honore  ct  de  pace  populi  christiani  cum  Dei  adiutorio  et  fidelium  nostrorum  con- 
silio  tractaremus. 

2.  Et  misimus  hoc  super  episcopos  et  ceteros  fideles  nostros  "1,  ut  illi  hoc  in- 
ir>  venirent,  qualiter  nos  ad  haec,  quae  diximus,  exequenda  adnnaremus.    Et  volumus, 

ut  sciatis,  quia,  sicut  illi  invenerunt  et  scripto  nobis  ostenderunt"1,  ad  invicem  adunati 
sumus,  sicut  fratres  per  rectum  esse  debent,  et  nosn  simul  cum  isto  nepote  nostro 
et  ille  nobiscum,  et  etiam  suos  fratres0,  nepotes  nostros,  in  hac  adunationis  firmi- 
tate  nobiscum  recepimus,  ita  tamen,  si  et  ipsi  hanc  firmitatem  erga  nos  fecerint  et 
20  observaverint. 

3.  Et  sciatis,  quia  non  volumus,  ut  ullus  inter  nos  abhinc  in  antea  alia  verba 
portet  nisi  talia,  quae  Deo  sint  placita  et1'  quae  ad  nostram  communem  salutem" 
etq  nostrum  honorem  pertineant;  ut  sic  simus ,  sicut  fratres  in  invicem  et  patrui 
cum  nepotibus  et  nepotes  cum  patruis  esse  debent.    Et  si  aliquis  fuerit,  qui  hoc 

25  facere  tentaverit,  producatur  in  medium  ad  rationem,  et  taliter  inde  castigetur,  ut 
nemo  aliusr  similia  agere  tentet. 

4.  Et  volumus,  ut  ecclesiae  et  casae  Dei  et  episcopi  et  Dei  homines,  clerici 
et  monachi  et  nonnae  talem  mundeburdem  et  honorem  habeant,  sicut  tempore  ante- 
cessorum  nostrorum  habuerunt. 

30  5.  Et40  volumus,  ut  vos  et  ceteri  homines  fideles  nostri  talem  legem  et  recti- 

tudinem  et  tale  salvamentum  in  regnis  nostris  habeatis,  sicut  antecessores  vestri 
tempore  antecessorum  nostrorum  habuerunt8,  et  nos  talem  honorem  et  rectam  pote- 
statem  in  nostro  regio  nomine  apud  vos  habeamus,  sicut  nostri  antecessores  apud 
vestros  antecessores3  habuerunt;  et  iustitia  et  lex  omnibus  conservetur  ;  et  pauperes 

35  homines  talem  defensionem  habeant,  sicut  tempore  antecessorum  nostrorum  lex  et 
consuetudo  fuit,  et  sicut  hic1  fideles  nostri  communiter  consenserunt  et  scripto  nobis 
demonstraverunt  et  nos  cum  illorum  consilio  consentimus  et  observari1  communiter 
volumus41.  Et  si  aliquis  hoc  perturbare  voluerit,  a  nullo  nostrum  recipiatur,  nisi 
utl  aut*  ad  rectam  rationem  aut  ad*  rationabilem  indulgentiae  concessionem  de- 

40  ducatur. 

x)  aut  ...  contradixerit  om.  3.  4.      y)  fuleles  . . .  seniorum  om.  2.      z)  regni  nostri  in  3.  4.      a)  ct 
add.  3.  4.        b)  om.  1.        c)  seniorum  om.  1.        d)  ac  coinmnni  3. 4.        e)  ac  ...  consensu  om.  3. 
f)  faciente  1.4.       g)  om.  4.        h)  nostris  3.4.        i)  Amiuntiationes  2.       k)  Connuentem  2.      1)  Theo- 
tbisca  hic  et  infra  2.        m)  nuntiaverunt  2.        n)  vos  2.        o)  et  add.  2.        p)  et  . . .  saluteni  om.  2. 
45  q)  ad  add.  2.        r)  alias  1.        s)  habuerunt  ...  antecessores  om.  2.        t)  om.  2. 

38)  Cfr.  Adnuntiationes  regutn  ad  Marsnam  a.  851.  factae,  snpra  p.  74.  3il)  Supra  p.  154. 
nominutos.         40)  Cfr.  Conv.  ap.  Marsnam  II.  851,  supra  p.  74,  Kar.  adnnnt.         41)  Supra  c.  10. 


158 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  -  Nr.  242. 


860.  6.  Sed  etl  de  istis  rapinis  et  depraedationibus,   quas42  iam  quasi  pro  lege 

multi  per  consuctudinem  tenent,  ab  hoc  die  et  deinceps  de  Dei  banno  et  del  nostro 
verbo*  bannimus,  ut  nemo  hoc  amplius  praesumat.  Se.d43  unusquisque  infra  patriam 
cum  pace  et  sine  oppressione  pauperum  et  circummanentium  consistat  et  in  hostem 
vel  ad  placitum  sive  ad  curtem  veniens  de  suo  sicu  warnitus"4'  et  de  domo  sua  5 
moveat,  ut  cum  pace  venire  et  nobiscum  stare  et  ad  domum  suam  redire  possit. 
Et  qui  hoc  transgressus  fuerit,  sicut  tempore  antecessorum  nostrorum  consuetudo1 
fuit  et  in  illorum  capitulis  continetur  4;),  volumus ,  ut  hoc  in  illis  transgressoribusv 
emendetur. 

7.   Similiter  et  de  conspirationibus40  et  de  raptis  feminarum",  tam  viduarum  10 
quam  et  puellarum  atque  nonnarum,  bannimus  ex  Dei  et  nostro  verbo,  ut  nullus  hoc 
in  regnis  nostris  agere  praesumat.    Et  si  quis  hoc  praesumpserit,  secundum  legem 
et  sicut  in  capitularibus  progenitorum  nostrorum  continetur,  sic  hoc  emendare  cogatur. 

Haec  eadem  domnus1  Karolus  Romana  lingua  adnuntiavitw  et  ex 
maxima  partc  lingua  Theodisca  recapitulavit.  15 

Post  haec  domnus  Hludowicus  ad  domnum  Karolum  fratrem  suum 
lingua  Romana  dixit:  Nuncx,  si  vobis  placet,  vestrum  verbum  habere  volo  de 
illis  hominibus,  qui  ad  meam  fidem  venerunt. 

Et  domnus  Karolus  excelsiori  voce  lingua  Romana  dixit:  Illis48 
hominibus,  qui  contra  me  sic*-  feceruntv,  sicut  scitis,  et1  ad  meum  fratrem  venerunt,  20 
propter  Deum  et  propter  illius  amorem  et  pro  illius  gratia  totum  perdono,  quod 
contra  me  misfecerunt7-,  eta  illoruma  alodes  de  hereditate  et  de  conquisitu  et  quod 
de  donatione  nostri  senioris  habuerunt  excepto  illo,  quod  de  mea  donatione  venit, 
illis  concedo,  si  mihi  firmitatem  fecerint,  quod  in  regno  meo  pacifici  sint  et  sic  ibia 
vivant,  sicut  christiani  in  christiano  regno  vivere  debent,  in  hoc  si  frater  meus  25 
meis  fidelibus  ,  qui  contra  illum  nihilb  misfecerunt  et  me ,  quando  mihia  opus  fuit, 
adiuvaverunt,  similiter  illorum  alodes,  quos  in  regno  illius  i!)  habent,  conccsserit. 
Sed  et  de  illis  alodibus,  quos  de  mea  donatione  habuerunt,  et  etiam  de  honoribus, 
sicut  cum  illo  melius  considerabo,  illis,  qui  ad  me  sea  retornabunt,  voluntarie  faciam. 

Et  domnus  Hlotharius  lingua  Theodisca  in  supra  adnuntiatis  capi-  30 
tulis  se  consentire  dixit  et  se  observaturum  illa  pr omis it. 

Et  tunc  domnus  Karolus  iterum  lingua  Romana  de  pace  commonuit, 
eta  ut  cum  Dei  gratia  sani  et  salvi  irent  et  ut  eos  sanos  reviderentc, 
oravit  et  adnun  t  i  ationi  b  us  finem  imposuit. 

uj  scwariutaes  2.       v)  transgreseionibus  2.       w)  pronuntiavit  2.        x)  Hoc  2.       y)  et  add.  2.  35 
i)  nimis  fecerunt  2.       a)  om.  2.  b)  nibilominus  fecerunt  2.  c)  revideret  2. 

42)  Conv.  ap.  Marmam  I.  847,  supra  p.  69,  c.  (5:  quae  quasi  iure  legitirno  hactenus  factae  sunt. 
43)  Cfr.  Hlud.  II.  Cap.  Pap.  850,  supra  p.  87,  e.  4.  5.  44)  '  Warnitus  sive  gamitus,  id  est  instructus' 
Ducange;  cfr.  ctiam  Kar.  II.  Cap.  Carisiac.  877,  c.  25:  nobis  in  adiutoriuni ,  prout  citius  potuerint, 
veniant  et  ad  hoc  omnes  semper  warniti  sint;  Diez,  Etymol.  WB.  der  roman.  Sprrachen  I,  s.  r.  guarnire.  40 
4,)  Cfr.  Anseg.  UI,  66,  tom.  I,  p.  432;  Bened.  Lev.  II,  382.383;  Const.  Benev.  866,  supra  p.  96,  c.  9; 
C«l>ji.  siipra  p.  97,  c.  4.  46)  Cfr.  Hloth.  I.  Cap.  Pap.  832,  supra  p.  61,  c.  6.  47)  Cfr.  Capp. 
legib.  fuid.  818.819,  tom.  I,  p.  281,  c.  4;  Cap.  eccles.  818.819,  l.  c.  p.  278,  c.  22—25;  Sammula  de  bannis 
I.  c.  p.  224,  c.  5;  Capp.  Franc,  l.  c.  p.  214,  c.  6;  Capp.  Baiwar.  801—813,  l.  c.  p.  157,  c.  2.  48)  Cfr. 
Kar.  II.  Cap.  860,  infra  c.  4.       49)  Cfr.  Conv.  ap.  Marstmm  I.  847,  Adnunt.  Kar.  c.  5,  supra  p.  71.  45 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  243. 


159 


243.  HLUDOWICI,  KAROLI  ET  HLOTHARII II. 
CONVENTUS  APUD  SAPONARIAS. 

862.  Nov.  3. 

Leguntur  capitula  in  his  Ubris  parUm  impressis,  partim  manuscriptis:  1)  Sirmondo, 

%  Caroli  Calvi  Capitida  p.  279  sqq.  2)  Vatic.  Palat.  582  fol  88.  3)  Paris.  9654  fol  83. 
4)  Baronio,  Ann.  eccles.  ad  a.  862.  sumpta  ex  codice  Antonii  Augustini;  5)  Vatic.  reg. 
Christ.  291  fol.  112v,  qui  capitum  4 — 10.  et  Adnuntiationum  exccrpta  tantum  praebet; 
6)  Vatic.  4982  fol.  128.  Codd.  2.  3.  expliciunt  in  medio  capite  3.  Adnuntiationis 
Hludoivici ,  quam  aeque  ac  ceteras  omittit  Baronius,  in  cuius  vero  codice  praesto  crant. 

iu  Codd.  1.  4  —  6.  capitulis  praemittunt   hanc  praefationem :    Anno  incarnationis 

dominicae  DCCCLXII ,  quando  Hludowicus  Karolo  mandavit,  ut  cum  co  simul  et 
Hlotharium  reciperet  ad  osculum  atque  conloquium,  misit  Karolus  per  cum  et  pcr 
Altfridum  (Hildesheimensem)  atque  per  Salomonem  (Constantiensem)  et  per  Adventium 
(Mettenscm)  et  per  Hattonem  (Viridunensem)  episcopos  Hlothario  haec,   quae  se- 

15  quuntur,  capitula  dicens ,  quia  pro  his  causis  ei  non  auderet  communicare,  nisi  ita 
perficeretur,  sicut  ibidem  scriptum  est.  Renuntiantibus  autem  ex  parte  Hlotharii 
Hludowico  et  praefatis  episcopis  Karolo  et  Hincmaro  (Remensi)  itemque  Hincmaro 
(Laudunensi)  et  Hodoni  (Bellovacensi)  atque  Christiano  (Autissiodorensi)  cpiscopis, 
quod  ita  se  velle  et  se  facturum  esse  fuerat  professus  Hlotharius,   sub  hac  con- 

20  venientia  receperunt  eum  ad  osculum  atquc  conloquium  Karolus  atque  cpiscopi,  qui 
cum  eo  fuerunt.     Quae  prorsus  convcniunt  cum  iis,  quae  refert  Hincmarus  in  Ann. 
Bcrtin.  ad  a.  862,  ed.  Waits  p.  60:  Hludowicus  rex  Germaniae,  directis  missis  blan- • 
diloquis  ad  fratrem  suum  Karolum ,  obviam  sibi  in  territorium   Tullensem  venire 
petit;  et  quia  Karolus  cum  Hlothario  ante  colloqui  noluit,  quam  fratri  causas  diceret. 

25  quae  et  in  Hlothario  displicebant,  non  mcdiocri  quaerela  inde  sermonibus  est  con- 
flictum.  Tandem  Karolus  cum  episcopis  qui  secum  erant  Hludowico  et  episcopis 
qui  erant  cum  eo  scripto  capitulatim  ostendit ,  pro  quibus  Hlothario  communicare 
nolebat,  nisi  profiteretur,  quod  inde  aut  certam  redderet  rationeni  aut  secundum  aucto- 
ritatcm  dignam  ostenderet  emendationem.    Post  quam  professionem  sub  hac  con- 

30  venientia  Karolus  et  episcopi  qui  cum  eo  erant  in  communionem  Hlotharium 
receperunt. 

Auctor  actorum  huius  conventus  Hmcmarus  esse  videtur ;  cfr.  Schrdrs,  Hincmar 
v.  Eeims,  p.  230. 

Nomcn  loci  'Sablonariac,  ad  quem  secundum  codiccs  infra  j>.  163,  not.  c  ct  p.  165, 
35  lin.  8.  ciiatos  regcs  convenerunt  corrnptum  est  ex  nomine  'Saponariae  (Savonniere  apud 
TuUum);  cfr.  Bbhmcr-Middbacher  nr.  1262/>.  (B.  II,  163;  P.  483.; 

Cap.  1.  Posteaquam  proxime  a  apud  Confluentcs  nos  invicem  mutua  indulgentia 
annuente  Deo  communi  fidclium  nostrorum  consilio  reconciliavimus  et  sacraniento 
de  observanda  intcr  nos  pace  et  de  praestando  altcrutrum  adiutorio  rios  confirmavi- 
td  mus  ct  capitula  a  communibus  fidelibus  nostris  dictata  et  nobis  relccta  nos  observa- 
turos  promisimus  et  publicc  communibus  fidelibus  nostris  adnuntiavimus.  vobis,  unice 
ct  carissime  frater,  rcputarc  non  volo,  ut  illa.  quae  invicem  nobis  promisimus, 
hactenus  erga  me  obscrvatab  non  habeatis:  nec  spcro,  ut  vos- aut  aliquis  alius  mihi 


a)  proximo  2.  3.         h)  observata  . . .  illa  om.  4. 


160 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  243. 


862.  reputare  possit  aut  velit,  ut  similiter  erga  vos  illabc  observata  non  habeam.  Quodsi 
quis  fecerit1',  paratus  sum  inde  vobis  ccrtam  reddere  rationem  et  dignam  facere6 
satisfactionem.  Et  si  aliquis  mihi  reputare  voluerit,  quod  quantum  ex  me  est,  illa. 
quae  debeo  nepoti  nostro  Hlothario ,  observata  non  habeam,  similitcr  paratus  sum 
certam  reddere  rationem  et  congruame  facere  satisfactionem.  Qualiter  autem  ea.  s 
quae  mihi  promisit  ille,  erga  me  observata  habeat,  non  solum  ego,  sed  et  plures 
alii  sciunt. 

2.  Sed  et  sicut  nobis  tunc  ibi  convenit,  ut  tempore  statuto  ad  locum  condictum 
cum  primoribus  regnorum  nostrorum  conveniremus1,  ut  ibi,  quaeque  in  regnis  nostris 
emendatione  digna  et  necessaria  erant  et  in  sancta  Dei  ecclesia  et  in  nostro  ac  po-  10 
puli  salvamento ,  tractaremus  et  nos  erga  fideles  nostros  et  fideles  nostri  erga  nos 
emcndarcmus  et  observanda  de  cetero  statueremus ,  ct  semel  et  secundo  ad  haec 
excquenda  paratus  fui,  et  ad  hoc  etiam  nunc  conveni,  sicut  saepe  mihi  per  com- 
munes  fideles  nostros  mandastis. 

3.  Pro  quibus  autem  causis  cum  pracfato  nepote  nostro  antea  loqui  non  volui,  is 
quam  vobiscum  inde  acciperem  consilium,  quacdam  volo  hic  designare,  quaedam  vero 
postea  congruo  loco  et  convenienti  modo  vobis  innotescere. 

4.  Quando  altera  vice  pro  his,  quae  dixi,  tractandisf  ad  Tusiacum-  veni,  ad- 
portavit  mihi  et  episcopis  regni  nostri  Boso  cx  parte  domni  apostolici  epistolas  quas- 
dam3  nepoti  nostro  et  episcopis  regni  sui  mittendas,  quas  illis  secundum  mandatum  20 
domni  papae  transmisimus,  quasdam  autem  nobis  legendas  et  observandas,  quarum 
et  hic  textum  habemus:  ing  quibus  invenimus  nosh  increpatos,  cur  fornicarios  in 
regno  nostro  immorari  permitteremus  et  non  solum  ipsam  feminam4,  sed  et  omncs' 
faventes1  facinori  eius  a  corpore  et  sanguine  Domini  excommunicatos ,  usque  dum 
ipsa  mulier  ad  virum  suum  rediret.  Et  scimus,  sicut  sanctus  dicit  Gregorius,  quoniam  25 

.  quik  resecanda,  si  potest,  non  corrigit,  ipse  illa  committit.  Nos  autem  audivimus 
praedictam  feminam  in  regno  nepotis  nostri  commorari,  et  hanc  sententiam  postea 
non  audivimus  immutatam.  Et  qui  gravamur  nostris,  timemus  alienis  etiam  com- 
municare  peccatis  communicando  excommunicatis. 

5.  Filiam  nostram  Iudith  viduam5  secundum  leges  divinas  et  mundanas  sub''  so 
tuitione  ecclesiastica  et  regio  mundeburde  constitutam  Balduinus '  sibi  furatus  est  in 
uxorem:   quem  posts  legale  iudicium  episcopi  regni  nostri  excommunicavcrunt  se- 
cundum  sacros  canones  et  diffinitionem  sancti  Gregorii  papae,  qui  dicit:  'Si9  quis 
viduam  furatus  fuerit  in  uxorem,  ipse1  et  consentientes  ei  anathema  sint.'    Quae  et 

c)  illa  om.  1.        d)  fuerit  4.        e)  facere  . . .  cnngruam  pm.  4.       1')  traetantes  4.       g)  in  quibus  3.s 
om.  3.        h)  om.  3.        i)  omnibus  facientibus  2;  corr.  consencientibus  3.        k)  si  quis  2;  si  quis  res  et 
causas  si  potest  3.       1)  om.  1. 

1)  Haec  desiderantur  in  actis  supra  nr.  242.  editis;  cfr.  Wenek,  Friink.  Beich  p.  474.      2)  Tusey, 
dcp.  Meuse,  ad  Mosam  sita ;  canones  sgnodi  Tusiacensis  a.  860.  dic  22.  mensis  Octobris  celebratae  exstant 
ttpnd  Mansi  XV,  col.  557  sqq.       3)  Nicolai  I.  cp.  54,  App.  ep.  1,  Mansi  XV,  col.  326,  366;  Jaffe,  Beg.  40 
Pontif.  P,  2684,  2685.    Ep.  54.  ad  Hincmarum  aliosquc  cinscopos,  App.  cp.  1.  ad  Karolum  dirccta  est;  in 
nentra    vero   iubetur  epistolam   ad  Hlotharium  transmittendam  esse.  4)  Engiltrtidcm,  uxorem 

Bosonis  nominati,  comitis  Italici,  quac  marito  relicto  cum  Vange.ro  vassallo  in  Hlotharii  regnum  fugcrat; 
cfr.  Beginon.  clwon.  ad  a.  866,  ed.  Kurzc  p.  84,-  Dummler,  Ostfriink.  Beich  II2,  p.  16  sq.         5)  Ethcl- 
wolfi,  regis  Angliae;  cfr.  Bcrtin.  ann.  ad  a.  862,  l.  c.  p.bb.         6)  Hincmarus  in  Bertin.  ann.  1.  c:  « 
sub  tuitione  paterna  et  regia  atque  episcopali  custodia  servabatur.  7)  Oomes  Flamlriae. 

8)  Hincmarus  l.  c.  p.  57:  post  mundanae  legis  iudiciuni  canonicani  .  .  .  secunduni  edicta  beati  Gregorii: 
ut,  si  quis  viduam  in  uxorem  furatus  fuerit,  et  consentientes  ei,  anathema  sint,  depromi  sententiam 
ab  episcopis  petiit;  in  Suessione  oppido  a.  862.        i»)  Synod.  Boman.  721,  Mansi  XII,  col.  264,  c.  10. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  243. 


161 


verbis  et  literis  nos  et  episcopi  regni  nostri  nepoti  nostro  Hlothario  innotuimus.  862. 
Nos  etiam ,  sicut  scitis,  consilio  et  consensu  fidelium  nostrorum  communiter  con- 
firmavimus ,n,  ut  nemo  nostrum  huiusmodi  hominem  in  regno  suo  recipiat  neque 
immorari  permittat,  sed  ad  rectam  rationem  reddendam  et  ad  poenitentiam  agendam, 
sicut  statutum  est,  illum  redire  cogat.  Qualiter  autem  nepos  noster  Hlotharius  non 
solum  erga  nos  et  consanguinitatem  nostram ,  verum  et  contra  Deum  et  sacram 
auctoritatem  et  communem  christianitatem  inde  egerit,  spero.  quia  vos  non  latet, 
quod  est  plurimis  cognitum.  Et  sanctus  Paulus,  per  quem  loquutus  est  Christus, 
dicit:   'Non"  solum  qui  faciunt,  sed  qui  consentiunt  facientibus  digni  sunt  morte.' 

6.  Nota  est  vobis  causa  de  uxore  nepotis  nostri  Hlotharii,  unde  et  a  nobis  et 
ab  episcopis  regni  nostri ,  sed  et  ab  aliis  episcopis  praesentibus  nobis  consilium 
quaesivit  et  audivit;  sed  secUndum  illud  consilium  exinde  non  fecit.  Scimus  etiam, 
quia  et  ad  domnum  apostolicum  pro  hoc  transmisit 12  et  ab  illo  epistolas  exinde 
recepit.  Negare  quoque  non  volumus  nos  scire .  quid  domnus  apostolicus  et  illi  et 
quibusdam  episcopis  inde  mandavit ;  et  scimus ,  quod  negare  non  possumus  nec 
volumus,  quoniam  non  debemus,  quia  domni  apostolici  commendatio  ab  evangelica 
veritate  et  ab  apostolica  atque  canonica  auctoritate  in  nullo  discordat:  et  secundum 
mandatum  illius  de  hoc  facto  executum  non  audivimus  nec  videmus.  Illa  etiam 
sancta  et  prima  in  toto  orbe  terrarum  sedes  per  divinum  Paulum.  coelestem  scilicet 
tubam,  qui  ad  tertium  coelum  et  ad  paradisum  raptus  hoc  ab  ipso  Domino  didicit, 
nobis  et  omnibus  christianis  semper  in  omni  mundo  clamat  'cum13  huiusmodi  nec 
cibum  sumere';  et  per  beatum  Ioannem  apostolum'\  qui  de  aeterno  et  vivo  Christi 
pectoris  fonte  in  coena,  quando  sacramenta  redemptionism  nostrae  sunt  celebrata  et 
tradita,  super  eo  recumbens  hausit,  quod  redemptis  omnibus  propinavit.  manifestissime 
sedes  apostolica  interdicit  huiusmodi  hominem  non  debere  quemquam  in  domum  suam 
recipere  nec  ave  ei  dicere,  'quia15  qui  dicit  ei  ave,  coramunicat  operibus  eius 
malignis':  et  per  beatum  Gregorium  papam  in  homeliis  Ezechielis  dicit :  'Quia  "'  sicut 
ille ,  qui  fide  a  Deo  recedit,  apostata  est,  ita  et  ille,  qui  a  Deo  recedit  opere,  sinc 
dubio  apostata  est',  quoniam,  sicut  dicit  apostolus.  "fides1,  sine  operibus  mortua  est". 
Et  item,  sicut  alius"  dicit  apostolus,  'sunt|s,  qui  confitentur  se  nosse  Deum,  factis 
autem  negant1.  Et  ipse  Dominus 19  dicit  de  semel  et  secundo  ae  tertio  legaliter 
commonito0  et  non  correcto,  ut  sit  nobis  sicut  gentilis  et  publicis  criminibus  im- 
plicatus,  cum  quo  et  apostolica ,:;  et  canonica  auctoritas  "nec  cibum  sumere",  ut  prae- 
misimus,  nobis  concedit. 

7.  Propterea,  unice  et  frater  carissime.  a1'  vobismetipsis*1  consiliumr  accipite. 
et  mihi  consilium  date,  et  ipsi  nepoti  nostro  suae  salutis  et  honoris  date  consilium, 
et  praestate  auxilium.  quia  et  ego  ad  hoc,  quantum  mihi  Dominus  scire  et  posse 
donaverit,  sum  paratus  simul  vobiscum  agere.  si  voluerit  ipse  reciperc. 

8.  Quod  autem  consilium  ego  cum  episcopis  et  ceteris  fidelibus  nostris.  sol- 
licitus  et  pro  nostra  communi,  vestra  scilicet  et  mca,  sed  et  pro  ipsius  nepotis  nostri 
salute  et  honore  et  pro  communi  omnium  fidelium  nostrorum  indemnitate  et  salvatione, 
nunc  proximc  et  in  synodo  et  in  placito  nostro  accepi,  vobis.  cui  nullum  bonum 
negare,  sed  omne  bonum  meum  paratus  sum  participare.  dico.  si  placct,  et,  si  ita 

m)  inredemptionis  2.  3.  n)  alibi  2.  3.  o)  excommunicato  2.  3.  p)  et  1 — 3.  q)  nobis- 
metipsis  4.       r)  om.  2 — 4. 

10)  Supra  y.  155,  c.  5.  11)  Bom.  I,  32.  12)  Cfr.  Nicolai  I.  ep.  58.  17,  Mansi  XV, 

col.  335.278;  Jaffe,  lieg.  Vontif.  P,  2886.  26'J«.  13)  1.  Corinth.  5,  11.  11)  2.  loh.  10.  15)  2.  Toh.  i  1. 
16)  Greyorii  Magni  homU.  in  Ezech.  I,  c.  2;  Opera  tom.  I,  col.  1251.  17)  Iac.  2,  26.  18)  Tit.  1, 16. 
lit)  Matth.  18,  17. 

LL.  CA1'1TULABIA  II.  *• 


162 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  243. 


862.  vobis  bene  visum  fuerit6,  accipiamus  illud  communiter.  Et  si  melius  nobis  per 
rationem  et  auctoritatem  divinam  et  bumanam  nostrae  salvationi  ct  christianitati  con- 
gruentem  ostenderitis.  paratus  sum  illud  cum  omni  devotione  accipere  et  vobiscum, 
Deo  cooperante  et  communium'  fidelium  nostrorum  consilio  et  auxilio  adminiculante, 
libentissime  sequi  et  exequi.  5 

9.  Quia  scriptum  est  dicente  bono  rege,  qui  tamen  deliquit  ut  homo  et  recog- 
novit  se  ut  felix:  'Ex20  voluntate  mea  confitebor  illi\  profiteatur  idem  nepos  noster 
coram  vobis  et  coram  episcopis ,  qui"  vobiscum  fuerint,  et  remandet  nobis  pcr  vos 
et  per  illos",  quia  vult  secundum  domni  apostolici  et  episcopale,  immo  divinum  con- 
silium  ad  placitum  convenire  cum  episcopis  et  fidelibus  atque  amicis  Dei  et  nostris  10 
ac  suis,  quoniam  haec  causa  generalis  est  omnibus  christianis et  autv  ostendere, 
quia  secundum  legem  divinam  et  humanam  christiarlis  congruam  hoc  factum  de 
uxore  sua  habeat  executum ,  aut  secundum  Dei  consilium  et  legem  christiano  regi 
convenientem  hoc  et  illa  duo,  quae  praemisimus,  emendare  velit  et  debeat.  Et  para- 
tus  sum  cum  tali  caritate  et  honorabilitate  illum  recipere,  sicut  christianus  rex  chri-  15 
stianum  regem  et  sicut  diligens  patruus  dilectum  ncpotem  debet  recipere,  et  in  illius 
amicitia  ad  illius  salvationem  et  honorem,  si  ita  fecerit,  permanere.  Et  constituatur 
tempus  congruum  et  locus  oportunus ,  quando  simul  pacifice  conveniamus  et  hanc 
causam,  sicut  de  nobis  ipsis,  quia,  sicut  Scriptura  dicit,  os2~  nostrum  et  caro  nostra 
est,  ad  communem  nostram  et  fidelium  nostrorum  salvationem  et  honorem  diffinia-  20 
mus  ;  ne,  qui  fidelibus  nostris  et  omnibus  christianis  in  bono  exemplum  esse  debemusw, 
perditionis  exemplum  donemus,  et  qui  malorum  correctores  essew  debemus,  caput 
malorum,  quod  absit,  fiamus.  Sed  et  ea,  quae,  ut  supra  diximus23,  apud  Confluentes 
promisimus  nos  tractaturos  et  observanda  constituturos ,  tractemus  et  statuamus,  ut, 
qui  undique  propter  peccata  nostra  et  malum  discordiae,  quod  in  regnis  nostris  25 
manet,  percutimur,  placato  Deo  misericordiae  illius  solatium  conscqui  mereamur.  Et 
non  sit  nepoti  nostro  hoc  agere  in  mente  sua  durum,  quia  scriptum  est:  'Qui-4  mentis 
est  durae,  corruet  in  malum';  sed  timeat  Deum,  et  compescat  istud  scandalum, 
quod  tam  grande  in  ista  christianitate  sine  ulla  necessitate  est  gcneratum  et  propa- 
gatum ,  cum  per  rationem  et  auctoritatem  potuisset  ad  debitum  cffectuin  perduci,  30 
quod  multis  hominibus  videtur  sine  plena  rationc  et  auctoritate  debita  executum. 
Et  quia  scriptum  est:  'Beatus'-'4  homo,  qui  semper  est  pavidus',  et  Dominus  dicit: 
'Diligentes-iJ  me  diligo1,  pro  amore  ct  timore  Dei  honoret  se  et  suam  christianitatem 
et  suum  nomen  regium,  et  exuat"  se  et  nos  omnes  ab  ista  calumnia,  quac  illum 
sequitur  et  per  illum  ac  propter  illum  nos  propinquos  illius,  et  honoret  inde  Deum  35 
sciens  Dominum  dicere :  'Honorantes  26  me  honorabo ;  et  qui  contempnunt  me,  erunt 
ignobiles1. 

10,  Et  si  ita  noluerit,  faciat,  quod  iudicavcrit  faciendum.  Ego  in  vestra  amicitia 
et  debita  fraternitate  persistere  et  omni  debito  obsequio  illam  promcreri  cupiens,  qui 
non  quaero,  quae  sunt  illius,  scd  illum,  si  eum  salubriter  habere  non  possum,  me  ay  40 
Deo  pro  illius  amicitia  tollere  nolo,  nec  ad  malum  alicui  praestare  auxilium  volo; 
quia  legimus  in  Scriptura  Dominum  dixissc  cuidam  rcgi :  'Impio-'  praebes  auxilium, 
et  his,  qui  oderunt  me,  amicitia  iungeris:  idcirco  iram  quidem  Domini  merebaris', 

s)  bene  add.  3.  t)  communi  4.  u)  qui  .  .  .  illos  um.  1.  v)  causam  add.  4.  w)  tlebemus 
..  .  esse  om.  1.  x)  eruat  3.  y)  ila  4;  om.  reliqui.  45 

20)  Vmlm.  27,  7.  21)  Cfr.  Hmcmari,  Uc  divortio  Hlotluirii,  interrog.  III,  Opera  I,  p.  583: 
rationabilius  esset,  ut  ad  generalcm  synoduin  ventilatio  et  ditfinitio  huiuscc  rci  ...  differefcur. 
22)  Genes.  %  23.  23)  Ofr.  supra  p.  160,  c.  2:  24)  Prov.  28, 14.  25)  Prov.  8, 17.  26)  1.  Beg.  2, 30. 
27)  2.  Paralip.  19,  2. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  -  Nr.  243. 


163 


et  sicut  ibidem  in  reliquo  scriptum  est.  Et  item  legimus28,  quia  de  quacumquc  im-  862. 
pietate  quiscumque7'  impius  conversus  fuerit  et  ex  cordea  se  converti  velle  dixerit, 
iam  non  inter  impios  computatur,  sed  a  piis  pie  recipi  debet  et  salubriter  potest 
dicente  Scriptura :  'Verte20  impios,  et  non  erunt';  non  quia  non  erunt  in  essentia, 
5  sed  non  erunt  in  impietatis  culpa.  Haec  autem  diximus,  non  ut  nepotem  nostrum 
in  numero  impiorum  computari  cupiamus,  quem  piorum  numero  sociari  a  Domino 
exoptamusb. 

Adnuntiatioc  domni  Hludowici. 
Cap.  1.    Sicut  scitis,  qui  ibi  adfuistis,  quando  proxime  apud  Confluentes  nos 

io  adiuvante  Domino  coniunximus  et  capitula  a  nobis  et  a  fidelibus  nostris  observanda 
statuimus,  convenit  nobis,  ut  congruo  tempore  et  oportuno  loco  iterum  simul  con- 
veniremus  et  cum  Dei  adiutorio  et  fidelium  nostrorum  consilio,  quae  in  statu  sanctae 
ecclesiae  et  in  nobis  et  in  regnis  nostris  atque  in  nostris  fidelibus  emendanda  erant, 
emendaremus  et,  ut  emendatad  de  cetero  observandae  statueremus.     Et  ad  haec 

i5  agenda  iam  per  tres  vices  et  tempus  et  locum  condiximus ;  sed  aut  mihi  aut  fratri 
meo  aut  communi  nepoti  nostro  tales  causae  acciderunt,  pro  quibus  hoc,  quod  con- 
diximusf,  implere  non  potuimus. 

2.  Interea  pervenit  ad  me,  quia  meus  frater  et  communis  nepos  noster  ita 
inter  se  non  erant,  sicut  tunc  fuerunt,  quando  nos  simul  coniunximus.    Et  ideo  ad 

■20  hoc  veni,  ut  inter  eos  privatus  mediator  existerem  et  ipsi  sic  inter  se  sint,  sicut  per 
rectum  esse  debenf.  Unde  frater  noster  per  me  et  per  episcopos  nostros  ac  per 
episcopos  nepotis  nostri  '0  et  scripto  et  verbo  tales  causas  nepoti  nostro  mandavit, 
pro  quibus  illi  sic  privatus  non  erat,  sicut  anteafuerat;  quasg  si  ille  emendare  vellet, 
sicut  ei  mandabat,  voluntarie  illi  erat,  sicut  diligens  patruus  dilecto  nepoti  et  chri- 

25  stianus  rex  christiano  regi  esse  per  rectum  debet.  De  quibus  causis  nos  et  episcopi, 
qui  nobiscum  fuerunt  ex  parte  nepotis  nostri,  fratri  nostro  et  episcopis,  qui  cum  eo 
erant81,  tale  responsum  reddidimus:  quia  illas  causas,  quas  ei  reputabat,  paratus  erat 
aut  emendare  aut  de  illis  certam  reddere  rationem  et  dignam  facere  satisfactionem. 
Quod  responsum  eth  frater  noster  et  episcopi  libenter  receperunt;  et,  Deo  gratias, 

:io  sunt  ita  modo  frater  et  nepos  noster,  sicut  per  rectum  esse  debent. 

3.  Et  volumus,  ut,  sicut  nobis  convenit,  ut  inter  nos  fideles  missi  discurrant 
et,  quae  in  uniuscuiusque  nostrum  regno  emendanda  sunt  et  alter  alteri  innotuerit, 
emendentur1  et  casae  Dei  et  sacerdotes  ac  servi  Dei  legem  et  honorem  debitum 
habeant  et  unusquisque  fidelium  nostrorum  in  regnis  nostris,  cuiuscumque  nostrum 

35  sit  homo,  legem  et  iustitiam  et  in  se  et  in  suis  proprietatibus  et  in  suis  honoribus 
habeat,  sicut  tempore  antecessorum  nostrorum  habuerunt,  et  sicut  inter  nos  iam 
convenit  et  in  illis  capitulis  est  constitutum,  quae  antecessores  nostri  reges  constitue- 
runt,  et  sicut  nos  apud  Marsnam  firmavimus ct  sicjit  nunc  proxime  apud  Conflu- 
entes  statuimus,  donec  adiuvante  Deo  congruo  temporek  et  opportuno  loco  itcrum 

40  simul  conveniamus;!3  et  una  cum  communi  fidelium  nostrorum  consilio,  quae  perfecta 
non  fuerint,  pacifice  tractemus  atque  perficiamus1  et  ita  nos  ad  invicem  adiuvemus, 

z)  om.  1.         a)  suo  add.  3.         b)  eooptamus  1.         c)  1.  5.  6.  praefigunt  rubrkam:  Sequuntur 
adnuntiationes,  quas  tres  reges  apud  Sablonarias  adnuntiare  debuerunt         d)  emendanda  2.         e)  ob- 
scrventur  2.  3;  observarentur  corr.  Pertz.     f)  dixinms  2.  3.     g)  quia  si  ita  se  emendare  2.  3.     h)  om.  2.  3. 
45  i)  emendent  2.         k)  om.  1.         I)  Ilic  finis  2.  3. 

28)  Ezech.  3,20.  29)  Proi:  12,  7.  30)  Supra  p.  159  wi  inscriptione  nomvnatos.  81)  Hridcm 
nnminati.  32)  Supra  nr.  20f>,  p.  72  sqq.;  cfr.  praemHm  Adnunt.  Kar.  p.  74.  33)  Conrentus 
mense  Octolrri  habendm  'in  conftninm  Mosomagcnsem  (Mnuzon)  et  Vonzemem  comitatnm  (Vouziers)'  in- 
dictns  ext ;  cfr.  Ann.  Beriin.  nd  a.  8*32,  /.  c.  p.  61. 

21* 


164 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  243. 


862.  ut  cum  Dei  adiutorio  nos  et  fideles  nostros  salvemus  et  oppressoribus  sanctae  ecclesiae 
resistamus.  Et  hanc  adcognitationem  ideo  scribi  communi  consensu  fecimus,  ut 
unusquisque  nostrum  illam  habeat  et  certius  sciat,  quid  et  qualiter  exinde  observare 
expressius  debeat;  quia  non  decet,  ut  rex  a  sua  cognitatione  deviet,  sicut  non  con- 
venit,  ut  episcopus  a  sua  recta  praedicatione  discordet. 

Adnuntiatio  Karoli. 

Cap.  1.  Hoc,  quod  dilectus  frater  noster  dixit  nos  proxime  apud  Confluentes 
constituisse,  quantum  fuit  ex  me,  hactenus  observavi  et  observare  cupio,  si  et  erga 
me  ita  fucrit  observatum;  et  ei;i4  reputare  non  volo,  ut  ipse  similiter  erga  me  illa 
observata  non  habeat.  Credo  etiam,  quia  nec  ille  velit  nec  aliquis  alius  mihi  repu- 
tare  possit,  ut  erga  eum  illa  observata  non  habeam.  Quodsi  aliquis  fecerit,  paratus 
sum  aut  illa,  quae  emendanda  sunt,  emendare  aut  de  hoc,  quod  mihi  reputatum 
fuerit,  certam  reddere  rationem. 

2.  Et  si  hic  communis  nepos  noster  fecerit,  sicut  frater  noster  et  episcopi,  qui 
cum  eo  inter  nos  mediatores  fuerunt ,  mihi  et  episcopis ,  qui  mecum  erant,  ex  parte 
illius  nuntiaverunt,  et  frater  noster  nunc  dixit,  et  ita  mihi  familiaris  et  amicus  atque 
adiutor  secundum  rationabilem  possibilitatem  extiterit,  sicut  nepos  patruo  et  christia- 
nus  rex  christiano  regi  esse  per  rectum  debet,  sic  ei  privatus  et  amicus  atque  ad- 
iutor  secundum  rationabilem  possibilitatem  esse  volo,  sicut  diligens  patruus  dilecto 
nepoti  et  sicut  christianus  rex  christiano  regi  per  rectum  esse  debet. 

3.  De  fidelibus  autem  missis  inter  nos  discurrendis  et  de  his,  quae  in  regnis 
nostris  emendanda  sunt,  emendandis  et  de  statu  atque  honore  ecclesiarum  et  sacer- 
dotum  ac  servorum  Dei  et  de  lege  ac  iustitia  conservanda  unicuique  fidelium  nostro- 
rum  in  regno  nostro,  cuiuscumque  nostrum  sit  homo,  et  in  illo  et  in  suis  proprieta- 
tibus  et  in  suis  honoribus  et  de  capitulis  observandis,  sicut  frater  noster  nunc  dixit, 
ita  et  ego  per  omnia  cupio  observare. 

Adnuntiatio  Hlotharii. 

Cap.  I.  Postquam  iste  patruus  meus  Hludowicus  me  in  sua  bonitate  in  filii 
loco  suscepit35,  sic  erga  me  semper  in  sua  mercede  fecit,  sicut  et  illum  decuit  et 
mihi  necesse  fuit.  Unde  paratus  sum  illi  debitum  obsequium  exhibere,  sicut  per 
rectum  debeo  facere. 

2.  Et  de  his,  quae  patruus  meus  Karolus  proxime  nunc,  quando  primum  simul 
convenimus,  mihi  mandavit,  sic  observare  cupio,  sicut36  patruus  meus  Hludowicus  et 
episcopi,  qui  cum  eo  inter  me  et  patruum  meum  Karolum  mediatores  fuerunt,  ex  mea 
parte  illi  et  episcopis,  qui  cum  eo  erant,  nuntiaverunt.  Et  si  ipse  mihi  ita  privatus  et 
amicus  atque  adiutor  secundum  rationabilem  possibilitatem  extiterit,  sicut  patruus  nepoti  et 
christianus  rex  christiano  regi  esse  per  rectum  debet,  ita  et  illi  et  familiaris  et  amicus 
atque  adiutor  secundum  rationabilem  possibilitatem  esse  volo,  sicut  diligens  nepos  dilecto  patruo 
et  christianus  rex  christiano  regi  esse  per  rectum  debet. 

3.  De  "  tidelibus  autem  missis  inter  nos  discurrendis  et  de  his,  quae  in  regnis  nostris  emen- 
danda  sunt,  emendandisk  et  de  statu  atque  honore  ecclesiarum  et  sacerdotum  ac  servorum  Dei  et  de 
lege  ac  iustitia  conservanda  unicuique  tidelium  nostrorum  in  regno  nostro,  cuiuscumque  nostrum  sit 

34)  Cfr.  supra  p.  159,  c.  1.  35)  A.  855,  cum  Hlotharius  rex  fieret;  cfr.  Ann.  Fuld.  ad 

a.  855,  88.  I,  p.  369.  36)  Ad  verbum  fere  mutatis  sane  mutandis  consentit  cum  Adnunt.  Kar. 
supra  c.  2.         37)  Cfr.  ib.  c.  3. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  -  Nr.  243.  244. 


165 


homo,  et  in  illo  et  in  suis  proprietatibus  et  in  suis  honoribus  et  de  capitulis  observandis ,  sicut  862. 
isti  mei  patrui  nunc  dixerunt,  ita  et  ego  per  omnia  cupio  observare*. 

Adnuntiatio  Karoli. 

Sicut  ego  verbis  et  scriptis  per  fratrem  meum  et  per  episcopos  nepoti  meo 
5  mandavi  et  illi  de  sua  parte  mihi  renuntiaverunt,  sic  illi  amicus  esse  et  illum  salvare 
volo,  sicut  avunculus  per  rectum  nepotein  salvere  debet,  si  ille,  sicut  nepos  per  rectum 
avunculum  salvere  debet,  me  et  meos  salvaverit. 

QQ 

*)  Codd.  1.4 — G.  Ixoc  loco  addunt:  Quoniam""  istas,  quae  praecedunt,  adnuntiationes  Hludowi- 
cus  et  Hlotharius  cum  illorum  sequacibus,  postquam  coram  omnibus,  qui  adfuerunt,  trium  regum 

10  consiliariis  fere  ducentis,  tam  episcopis  quam  abbatibus  et  laicis,  relectas  penitus  reiecerunt, 
ne  populo  legerentur,  ut  causa  Hlotharii  penitus  taceretur,  hanc,  quae  sequitur  adnuntiationem, 
domnus  Karolus  istis  ipsis  verbis  iam  vesperi  adnuntiavit  apud  Sablonarias,  anno  incarnationis 
dominicae  DCCCLXII,  indictione  XI,  III.  Nonas  Noveuibris,  in  ipsa  casa,  ubi  relectae  sunt  praece- 
dentes  adnuntiationes,  in  quam  pauci  alii  intraverunt,  quam  qui  antea  fuerunt,  quoniam  fere  plena 

15  de  ipsis  erat. 

38)  Cfr.  Ann.  Bertin.  I.  c.  p.  60. 


244.  HLUDOWICI  ET  KAROLI  PACTUM 

TUSIACENSE. 

865.  Febr.  19. 

20  Hocpactum  nobis  traditum  est:  1)  a  Sirmondo,  Caroli  Calvi  Capihda  p.  351 ;  2)  a  Ba- 
luzio  II,  col.  201.  ex  codice  quodam  Rivipullensi ;  et  in  codicihus:  3)  Vatic.  reg.  Christ.  291 
fol.  120,  in  quo  valde  mutilatum  est;  4)  Vatic.  4982  fol.  141.  Capitula  inscribuntur 
in  cod.  2:  Capitula  Karoli  regis  atque  Ludowici  fratris  eius;  in  1.3.4;  Anno  incar- 
nationis  dominicae  DCCCLXV,  XI.  Kalend.  Martii,  haec,  quae  sequuntur,  Hludowi- 

25  cus  et  Karolus  reges  in  Tusiaco  villa  (Tusey,  ad  Mosam  sita)  populo  adnuntiaverunt. 
Quo  vero  modo  pactum  nostrum  initum  vel  confirmatum  sit,  plene  et  accurate 
Ann.  Fidd.,  falso  tamen  ad  a.  864,  SS.  I,  p.  378,  hisce  verbis  referunt:  Hludowicus  et 
Karolus  reges  et  fratres  apud  Dusiacum  villam  mense  Septembri  convenienies  focdus 
ineunt ,  et  quicquid  inter  eos  levitate  humana  vel  suggestione  militum  perperam 

so  gestum  fuerat,  sibi  mutuo  dimittunt,  cuncta  retro  oblivioni  tradenda  censentes. 
Huius  autem  foederis  pactum  inviolabiliter  omni  tempore  conservandum  testes  et 
admonitores  idonei  ex  utraque  parte  statuuntur.  Nam  Hludowicus  ex  partc  Karoli 
Hincmarum  Remensem  episcopum  et  Engilramnum  comitem  (sc.  Flandriae,  camerarium 
et  consiliarium  a  secretis;   cfr.  Dummler,  Ostfrank.  Iicich  II',  p.  112,  n.  2),  Karolus 

35  vero  ex  parte  Hludowici  Liutbertum  archiepiscopum  (Moguntinum)  et  Altfridum  anti- 
stitem  (Hildesheimensem)  elegit,  ut  si  forte  ab  aliquo  eiusdem  pacti  iura  laederentur, 
his  admonentibus  et  gesta  priora  ad  memoriam  revocantibus,  facilius  in  pristinum 
statum  reforinari  possent. 

Tempus,  quo  conventus  habitus  sit ,  et  ex  inscriptione  supra  edita  apparct  et  ex 

40  Ann.  Bertin.  ad  a.  865,  ed.  Waitz  p.  74:  Karolus  circa  medium  Febroarium  mensem 
fratrem  suum  Hludowicum  in  villa  Tusiaco  honorifice  suscepit.  Cfr.  Bdhmer-Muhlr 
bacher  nr.  1415.  (B.  II,  201 ;  P.  499.; 


166 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALTS.  —  Nr.  244. 


865.  Oicut  vos  et  plures  alios  audisse  credimus,  iam  secundo  et  tertio  in  isto  tem- 

pore  convenire  insimul  proposuimus,  sed  variis  occupationibus  praepedientibus  hoc 
usque  modo  implere  nequivimus.  Nunc  quia,  Deo  gratias,  insimul  convenimus,  volu- 
mus  vos  scire,  quoniam  ad  nullius  deceptionem  vel  condemnationem  neque  pro  ulla 
indebita  cupiditate  insimul  convenimus.  Propter  quae  autem  excepto  debito  ac  fraterno  s 
desiderio,  ut  nos  invicem  dilectione  mutua  videremus ,  noster  conventus  fuerit,  vobis 
nota  facere  volumus,  et  quae  Deo  placita  et  nobis  ac  fidelibus  nostris  salubria  et 
proficua  sunt,  una  cum  Dei  adiutorio  et  vestro  ac  ceterorum  communium  fidelium 
nostrorum  consilio  et  auxilio  tenere  immutabiliter  et  augere  utiliter  volumus. 

Cap.  1.  Primo  nostras  et  sanctae  Dei  ecclesiae  ac  regni  nobis  commissi  neces-  10 
sitates  fraterne  et  sincera  mente  ad  invicem  exposuimus. 

2.  Illa,  quae  nuper  cum  fidelium  nostrorum  consilio  apud  Confluentes1  inter 
nos  confirmata  fuerunt,  diligenter  rememoravimus,  quae  inviolabiliter  adiuvante  Domino 
conservabimus. 

3.  Sicut  Deus  hoc  in  corde  nostro  videt,  volumus  et  vos  scire,  quoniam  'de2  is 
corde  puro  et  conscientia  bona  et  fide  non  ficta'  adunati,  id  est  unanimes  effecti 
sumus,  quantum  ipse  dederit,  a  quo  est  'orane3  datum  optimum  et  omne  donum  per- 
fectum1,  ad  Dei  voluntatem  et  nostrum  communem  honorem  et  salvamentum  et  ad 
sanctae  Dei  ecclesiae  statum  et  sacerdotum  ac  servorum  eius  debitum  honorem  et 
vigorem  ac  regni  nobis  a  Deo  commissi  soliditatem  restituendam  et  conservandam,  20 
ut  ecclesia  et  regnum,  quod  Deus  in  manus  progenitorum  nostrorum  adunavit  et 
nobis  misericordia  sua  commisit,  in  nos.tro  tempore  necessariam  defensionem  et  tuitionem 
et  honorem  atque  soliditatem  habeat. 

4.  Qubniam,  sicut  dicit  Sancta  scriptura,  qui  'suorum4  et  maxime  domesticorum 
curam  non  habet,  fidem  negavit  et  est  infideli  deterior',  consideravimus  et  confirma-  25 
vimus  in  fide  nostra  inter  nos  de  uxoribus  et  filiis  nostris,  qui  ita  fideliter  nobis 
subditi  ct  obedientes  fuerint ,  sicut  filii  patribus  et  suis  senioribus  esse  debent, 
ut  unusquisque  '  nostrum  alterius  filios  sicut  proprios  in  vera  dilectione  habeat;  et 
qui  superstes  de  nobis  alteri  fuerit,  illius,  qui  decesserit,  uxori  et  filiis,  sicut  inter 
nos  convenit,  debitum  et  necessarium  adiutorium  praestet  et  fidem  conservet.  30 

5.  Consideravimus  et  statuimus,  ut  communes  fideles  nostrir',  quorum  consilio 
et  auxilio  sanctam  Dei  ecclesiam  et  regnum  nobis  commissum  gubernare  debemus, 
debitum  honorem  et  salvamentum  habeant.  Et  ipsi  ad  Dei  voluntatem  et  ada  nostrum 
debitum  honorem  eta  vigorem  et  salvamentum  et  ad  sanctae  Dei  ecclesiae  statum 
et  ad  regni  soliditatem  et  defensionem ,  qualiter  populus  in  regno  nostro  legem  et  35 
iustitiam  ct  pacem  ac  tranquillitatem  habeat,  'de '  corde  puro  et  conscientia  bona  et 
fide  non  ficta1  fideli  consilio  et  auxilio  nobis  sint  in  omnibus  adiutores.  Et  si  aliquis, 
quod  absit,  ab  hoc  deviare  tentaverit,  unanimiter,  ut  ad  hoc  redeat,  illum  convertere 
decertemus*.  Et  si  ad  hoc  reduci  non  potuerit,  unanimiter  studeamus,  ut  vel  sibi 
soli  noceat  et  contra  hoc,  quod  salubriter  conservare  debemus,  non  possit  damnabi-  40 
liter  agere.  Et  omnes,  tam  nobis  amici  quam  et  contrarii ,  certissimum  teneant, 
quoniam,  qui  contra  quemlibet  nostrum  quiddam  adversi  machinatus  vel  molitus 
fuerit,  apud  alium  locum  familiaritatis  et  amicitiae  non  habebit0. 

a)  ad  .  . .  et  om.  1. 

1)  A.  800;  cfr.  supra  p.  155  sqq.        2)  1.  Timoth.  1,  5.        3)  Iac.  1,  17.        4)  1.  Timoth.  5,  8.  *b 
5)  Cfr.  Conr.  ap.  Marmam  II.  851,  supra  p.73,  c.  3.         6)  Cfr.  Conr.  ap.  Confluentes  800,  supra 
p.  157,  Admunt.  Hlud.  c.  5.  7)  1.  Timoth.  1,  5.  8)  Cfr.  Conr.  ap.  Confluentes  860,  supra 

p.  15(5,  c.  12.         }»)  Ilndem  p.  155,  c.  4.5. 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  - 


Nr.  244.  245. 


167 


6.  Vos  scitis,  qualiter  nepos  noster  IUotharius  per  suam  iuventutem  et  per  865. 
leviuni  hominum  consensum  et  hortamentum  et  etiam  per  eorum  favorem,  qui  illum 
salvarc  dcbuerant,  fecit  et  facit  contra  illam  legem,  quam  Deus  primo  in  paradiso 
primis  hominibus  dedit,  et  quam  in  evangelio  per  praesentiam  carnis  cum  hominibus 
5  habitans  renovavit  et  confirmavit,  quae  ad  omues  homines  pertinet,  qui  secundum 
Deum  legitimo  utuntur  coniugio.  TJnde  et  universalis  ccclesia  Dei  pulsatur,  et  saccr- 
dotcs  sunt  dehonorati,  et  populus  christianus  sicut  de  mali  morbi  contagio  est  macu- 
latus.  Propterea,  quod  Deus  dixit:  'Diliges10  proximum  tuum  sicut  teipsum',  ct  sicut 
scriptum  est:  'Ipse  "  os  nostrum  et  caro  nostra  est',  et  ecclesia  nobis  et  illi  com- 

iu  missa  et  regnum  unum  est  et  populus  ac  cliristianitas  una  est,  considcravimus ,  ut 
ad  illum  missos  nostros  mittamus1-  et  ei  tale  consilium  mandemus1' '  \  qualiter  et  ipse 
coram  Deo  salvusc  et  coram  saeculo  honoratus  esse  valeat  et  ecclesia  et  regnum, 
quod  illi  ad  salvationem  commissum  est,  solidum  esse  possit  ct  populus  Dci  salvus 
sit  et  legem  ac  iustitiam  et  pacem  ac  tranquillitatcm  habeat. 

15  7.   Quia  etiam  ipse  suos  missos  ad  nos  transmisit  quasi  consilium  quacrens, 

per  nostros  missos  et  de  his,  unde  nobis  mandavit,  quantum  nobis  Dominus  dedit, 
ei  verum  et  sincerum  consilium  remandamus,  et  talem  voluntatem  nostram  esse  erga 
eum,  sicut  vobis  dicimus,  illi  per  eosdem  missos  nostros  mandamus, 

1))  demus  1.  c)  om.  1. 

20  10)  Mattli.  22,  39.         11)  Genes.  2,  23.         12)  Attfridum  Hildesheimensem  et  Erchanraum 

Catalaunensem  episcojms;  cfr.  Ann.  Bertin.  ad  a.  865,  /.  c.  p.  74.  13)  Ibidem:  roandantes,  ut  .  .  . 

priua  secundum  domni  apostoliei  ct  corum  hortamentum  emendaret,  quod  contra  leges  tlivinas  et 
humanas  commiserat  in  aecclesia  ...  ct  tunc,  ordinato  rcgno  suo  .  .  .  pro  indulgcntia  petenda  et 
optinenda  ad  apostolorum  limina  properaret. 


245.  HLUDOWICI  ET  KAROLT 
PACTTONES  METTENSES. 

867. 

Acta  huius  conventus  nobis  tradita  sunt  a  Sirmuudu,  Caruli  Calvi  Capitula  p.  356, 
ex  codicc  quodam  Laudunensi,  m  quo  haec  mscriptio  pracfixa  erat:  Anno  incarnationis 

30  dominicae  DCCCLXVIII,  indictionc  prima,  Metis  civitate  apud  sanctum  Arnulfum  hae 
pactiones  inter  Hludowicum  et  Karolum  gloriosos  rcgcs  factac  sunt  his  praesentibus : 
Hincmaro  archiepiscopo,  Luitberto  archiepiscopo  (Moguntino),  Altfrido  cpiscopo  (Ilil- 
deshcimcnsi) ,  item  Ilincmaro  episcopo  (Laudunensi) ,  Witgario  episcopo  (Augustano), 
Odone  episcopo  (Bcllovaccnsi),  regni  Karoli  gloriosi  regis  XXIX. 

35  Hludotvicus  ct  Karolus,  postquam  anno  865,  apud  Tusiacum  paccm  ct  foedus 

inierunt  (supra  p.  sq.),  paulo  post  mense  fere  Octobri  Coloniae  coUoquium  habuerunt, 
ut  Hhtharium  nepotem  ad  amicitiam  adhiberent  (Ann.  Bertin.  ed.  Waitz  p.  7«.)  sq.;  Ann. 
Fuld.,  SS.  I,  p.  379).  Cum  vcro  illc  non  adcssct,  Hludoivicus  anno  866.  ex  nrbe  Fran- 
conofurt  Karolum  ct  Hloiharium  iterum  ad  communem  conventum  dic  3.  mensis  No- 

40  vembris  Mcttis  habcndum  iucitacit  (Ann.  Bcrtin.  I.  c.  p.  84./  Scd  ipsu  ct  Hlothario 
divcrsis  quibusdam  causis  rctcntis  (l.  c.  p.  bb)  anno  demum  867.  cuuvcntus  intdr  Karo- 
lum  et  Hludowicum  factus  cst  (l.  c.  p.  86y.  Quamquam  cnim  tcmpuris  vndicia  supra 
in  inscriptione  citata  ad  annum  MiK  spectant,  ad  annum  867.  tanuit  referenda  sunt; 
cfr.  Diimmlcr,  Ostfrdnk.  Reich  II-,  p.  160,  n.  2;  Bdhmer-Muhlbacher  nr.  I419c.  1420. 

45  (B.  II.  207;  P.  508.) 


168 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  - 


Nr.  245.  246. 


Amodo 1  et  deinceps  ad  Dei  yoluntatem  et  sanctae  ecclesiae  restaurationem 
et  honorem  atque  defensionem  et  ad  nostrum  communem  honorcm  et  salvamentum 
atquc  profectum  et  ad  salvationem  ac  pacem  christiani  populi  nobis  commissi  isti 
fratri  meo  Karolo  et  consilio  et  auxilio  in  vera  fraternitate,  quantum  Deus  mihi 
scire  et  posse  dederit1,  fidelis  adiutor  ero.  Et  si  Deus  nobis  amplius  adhuc  de  regnis 
nepotum  nostrorum  donaverit,  et  in  acquirendo  ac  in  dividendo,  sicuti  plus  aequaliter 
aut  nos  aut  nostri  communes  fideles  invenerint,  quos  communi  consensu  elegerimus, 
et  in  ipsa  divisione  consentiendo  et  in  habendo  et  in  conservando  atque  defendendo 
tam  istud,  quod  habemus,  quam  et  quod  nobis  de  praefatis  regnis  Dominus  conces- 
serit,  absque  dolositate  aut  deceptione  vel  superabreptione  illi  sincerus  auxiliator  et 
cooperator  ero,  sicut  verus  frater  vero  fratri  per  rectum  esse  debet;  in  hoc,  ut  ipse 
similiter  erga  me  conservet.  Mundeburdem  autem  et  defensionem  sanctae  Romanae 
ecclesiae  pariter  conservabimus-  in  hoc,  ut  Romani  pontifices  nobis  debitum  honorem 
conservent,  sicut  eorum  antecessores  nostris  antecessoribus  conservaverunt.  Sica  me 
Deus  adiuvet  et  isti  sancti. 

Similiter  et  Karolus  Hludowico  promisit. 

a)  Si  Sirm. 

1)  Cfr.  Conc.  ap.  Conflucntes  860,  Sacrament.,  supra  p.  154,  quocnm  ad  verbum  fere  consentiunt. 
2)  Cfr.  Dimsio  rctjni  831?,  supra  p.  23,  c.  11. 


240.  HLUDOWICI  IUNIORIS  ET  HLUDOWICI 
BALBI  CONVENTIO  FURONENSIS. 

878.  Nov.  1. 

Leijuntur  haec  capitula:  1)  m  Ann.  Bertin.  ad  a.  878,  ed.  Waitz  p.  145;  2)  apud 
Sirmondum,  Caroli  Calvi  Capitula  p.  545;  3)  in  cod.  Vatic.  reg.  Christ.1§\  fol.  104v. 

Hincmarus  in  suis  annalibus,  l.  c.  p.  144,  actis  conventus  haec  verba  praemittit: 
Hludowicus  rex  (sc.  Balbus)  Trecas  Compendium  reversus,  audita  renunciatione  lega- 
torum  suorum ,  quod  ad  sobrinum  suum  Hludowicum  cum  pace  inter  se  obtinenda 
direxerat,  cum  quibusdam  consiliariis  suis  venit  usque  ad  Heristallium ;  et  Kalendis 
Novcmbris  simul  convenientes  apud  Marsnam  (sitam  ad  septentrioncs  loci  Furonis), 
utrimque  pax  firmata  est  inter  eos.  ...  In  ipso  quidem  placito  haec  quae  sequuntur 
inter  eos  consensu  fidelium  illorum  servanda  convenerunt.  Illis  addenda  sunt,  quae 
referunt  Ann.  Fuld.,  SS.  I,  p.  392 :  Rex  Hludowicus  ad  Aquas  in  mense  Octobre 
perrexit  et  cum  aequivoco  suo,  Karoli  regis  filio,  haud  procul  inde  colloquium  habuit, 
et  Ann.  Vcdast.,  I.  c.  p.  517:  Hludowicus  etiam  rex,  filius  Hludowici,  legatos  misit 
ad  Hludowicum  regem,  ut  sibi  Aristallio  occurreret  pacis  gratia.  Qui  festine  ad 
locum  nominatum  veniens  mutuo  se  salutaverunt ,  pacemque  firmissimam  inter  se 
fccerunt.  Actum  est  hoc  mense  Octobrio.  Quo  tamen  loco  ct  tempore  et  qua  de 
causa  conventus  habitus  sit,  ex  ipso  apparet. 

Acta  placiti  duobus  cxemplaribus  conscripta  sunt,  ex  quibits  unius  tantum  textus 
nobis  servatus  cst.  Verba  eninr.  Sicut  inter  patrem  meum  Karolum  et  patrem  vestrum 
Hludowicum  (lin.  7,  p.  I69j  et  caput'6.  probant  nostrum  in  cancellaria  Hludowici  Balbi  in 
hanc  formam  redactum  esse,  et  bene  convenit,  quod  Hincmarus  idipsum  exemplar  tradidit, 
qucm  ex  eancellaria  sumpsisse  putaverim.  (B.  II,  277;  P.  545.,) 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  246. 


169 


Conventio,  quae  inter  gloriosos  reges,  Hludowicum  filium  Karoli  im-  878. 
peratoris   itemque    Hludowicum   filium   Hludowici   regis,    in   loco,  qui 
vocatur  Furonis1,  Kalendis  Novembris,  ipsis  et  communibus  fidelibus 
ipsorum  faventibus  et  consentientibus,   facta  est,   anno  incarnationis 
dominicae   DCCCLXXVIIIa,    indictione   XIb,    dicente0    rege  Hludowico 

filio  Karolic: 

Sicut  inter  patrem  meum  Karolum  et  patrem  vestrum  Hludowicum  regnumd 
Hlotharii  divisum6  fuit'-,  volumus,  ut  ita  consistat.  Et  si  aliquis  nostrorum  fidelium 
de  regno  paris  sui  ex  hoc  aliquid  purprisum  habet,  iussu  nostro  illud  dimittat.  De 
regno  vero,  quod  Hludowicus  imperator  Italiae  habuit\  quia  necdum  ex  illo  aliqua 
divisio  facta  est,  quicumque  modo  illud  tenet,  ita  teneat,  donec  Domino  volente  ite- 
rumf  simul  venientes4  cum  communibus  fidelibus  nostris  inveniamus  et  diffiniamusg, 
quidg  ex  hoc  melius  et  iustius  nobish  visum  fuerit.  De  regno  autem1'  Italiae,  quia 
modo  nulla  ratio  esse  potest,  omnes  sciant,  quia  partem  nostram  de  illo  regno  et 
requisivimus  et  requirimus  et  Domino  auxiliante  requiremus. 

Ista  sequenti  die  statuta  sunt. 

Cap.  1.  Ut,  quia  firmitas  amicitiae  et  coniunctionis  nostrae  modo  quibusdam 
praepedientibus  causis  esse  non  potuit,  usque  ad  illud  placitum ,  quo  simul  ut  con- 
veniamus  statutum  habemus4,  talis1  amicitia0  inter  nos  maneatk  Domino  auxiliante 
'de6  corde  puro  et  conscientia  bona  et  fide  non  ficta',  ut  nemo  suo  pari  vitam, 
regnum  aut  fideles  suos  vel  aliquid,  quod  ad  salutem  sive  prosperitatem  ac  honorem 
regni  pertinet,  discupiat  aut  forsconsiliet. 

Cap.1  2.  Ut,  si  in  cuiuscumque  nostrum  regno  pagani  sive  pseudochristiani 
insurrexerint,  unusquisque'  veraciter  suum  parem,  ubicumque  necesse™  illi"  fuerit  et 
ipse  rationabiliter  potuerit,  aut  per  semetipsum  aut  per  suos  fideles  et  consilio  et 
auxilio,  prout  melius  potuerit,  adiuvet. 

Cap.  3.  Ut,  si  ego  vobis  superstes  fuero ,  filium  vestrum  Hludowicum  adhuc 
parvulum  et  alios  filios  vestros,  quos  Dominus  vobis  donaverit,  ut  regnum  paternum 
hereditario  iure  quiete  tenere  possint,  et  consilio  et  auxilio ,  prout  melius  potuero, 
adiuvabo7.  Si  autem  vos  mihi  superstes0  fueritis,  filios  meos  Hludowicum  et  Karlo- 
mannum  et  alios,  quos  divina  pietas  mihi  donare  voluerit,  ut  regnum  paternum  quiete 
tenere  possint,  similiter  et  consilio  et  auxilio.  prout  melius  potueritis,  utf  adiuvetis  rogof. 

Cap.  4.  Ut5,  si  aliqui  susurrones  et  detractores  et,  qui  paci  nostrae  invident 
et  quietum  regnum  esse  non  patiuntur,  inter  nos  lites  et  contentiones  atque  discor- 
dias  seminare  voluerint,  nullus  nostrum  hoc  recipiat  aut  libenter  acceptet8;  nisi  forte 
hoc  ad  rationem  coram  nobis  utrisque  et  communibus  fidelibus  nostris  perducere 

a)  Ita  unus  cod.  Atrebat.  Annalium  Bertin.:  ceteri  et  nostri  2..'?:  DC( 'CLXXIX.  b)  XII.  2;  VI.  3. 

c)  dicente  .  . .  Karoli  om.  2.  3.        d)  regni  2.        e)  divisio  2.        f)  om.  2.  3.        g)  definiamus  quod  2. 

li)  om.  2.          i)  enim  add.  1.          k)  manebit  1.          1)  Cap.  hic  et  infra  om.  2.  m)  necessitas  2. 
n)  otn.  1.         o)  superstites  2. 

1)  Fouron;  situs  ad  fines  Beh/iarum  prope  ad  Aquas.  2)  Marsnae  a.  870;  cfr.  infra  nr.  251. 
3)  Sc:  Provintiam  et  Burgiauliam ;  cfr.  Diimmler,  Ostfrdnk.  Ileich  III'1,  p.  93  sq.  4)  Ann.  Bcrtin. 
I.  c:  condixerunt  placitum  purificatione  sanctae  Mariae  (6.  Febr),  ut  simul  iteruin  convenirent, 
Hludowieus,  Karoli  filius,  ad  Gundulfi  villam  et  Hludowicus,  Hludowici  filius,  circa  eundem  locum. 
5)  Cfr.  Conv.  ap.  Marsnam  II.  851,  supra  p.  72,  c.  2,  cuius  verba  inde  ab  de  corde  puro  usquc  ad 
finem  paucis  tantum  mutatis  hic  repetuntur.  6)  1.  Timoth.  1,  5.  7)  Cfr.  Conv.  ap.  Marsnam  II. 
851,     c,  c.  3.         8)  Cfr.  supra  p.  16*»,  c.  5. 

LL.  CAPITULARIA  II.  22 


170 


CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  246. 


878.  voluerit.  Si  vero  hoc  noluerit,  cum  nullo  nostrum  aliquam  societatem  habeat,  sed 
omnes  illum,  sicut  mendacem  et  falsatorem p  et  inter  fratres  volentem  seminare  dis- 
cordias,  communiter  a  nobis  abiciamus,  ne  de  cetero  quisque  talia  mendacia  auribus 
nostris  inferreq  audeat. 

Cap.  5.  Ut  communiter,  prout  citius  potuerimus,  missos  nostros  ad  Karlomannum 
et  Karolum  gloriosos  reges9  dirigamus,  qui  eos  ad  placitum ,  quod  octavo  Tdus  Fe- 
bruarii  statutum  habemus  4,  invitent  et,  ut  nullatenus  venire  differant,  obsecrent;  et 
si,  secundum  quod  optamus,  venire  voluerint,  communiter  nos  ad  Dei  voluntatem 
et  sanctae  ecclesiae  salvationem  ac  communem  honorem  nostrum  ac  profectum  atque 
salvamentum  totius  populi  christiani  nobis  commissi  Domino  cooperante  ita  coniun- 
gamus,  ut  de  cetero  in  eo,  qui  unus  est,  unum  simus  et  unum  velimus  et  id  ipsum 
dicamus  secundum  apostolum10  et  faciamus  omnes  et  non  sint  in  nobis  ulla  scismata. 

Cap.  6.  Si  autem  illi  obsecratione  nostra  vocati  et  invitati  aut  missi  eorum  ad 
praefatum  placitum  venire  distulerint,  nos,  secundum  quod  statutum  habemus,  illuc 
omnino  venire  et  nos  secundum  Dei  voluntatem  coniungere  omnimodis  non  omitta- 
mus,  nisi  forte  talis  inevitabilis  necessitas  evenerit ,  pro  quar  id  fieri  nullatenus 
possit.  Et  si  hoc  acciderit,  ad  tempus  quisques  pari  suo  hoc  rescire  faciat;  et  prop- 
terea  amicitia  nostra  nec  minuatur  nec  immutetur,  donec  Domino  volente  congruo 
tempore  perfecte  confirmetur. 

Cap.  7.  Ut1'  res  ecclesiarum,  in  cuiuscumque  regno  caput  fuerit,  tam  de  episcopatibus 
quam  de  abbatiis  sine  ulla  contradictione  rectores  ipsarum  ecclesiarum  illas  possideant;  et  si 
aliquid  ibi  mali*  factum  a  quoquam  est,  in  cuiuscumque  regno  illae  res  consistunt, 
legaliter  exinde  iustitiam  reddere  faciat. 

Cap.  8.  Et11  quia  per  vagos  et  in  tyrannica  consuetudine  inreverentes  homines  pax  et  quies 
regni  perturbari  solet,  volumus,  ut,  ad  quemcumque  nostrum  talis  venerit,  ut  de  his,  quae  egitu, 
rationem  et  iustitiam  subterfugere  possit,  nemo  ex  nobis  illumh  ad  aliud  recipiat  vel  retineat,  nisi 
ut  ad  rectam  rationem  et  debitam  emendationem  perducatur.  Et  si  rationem  rectam  subterfugerit, 
omnes  in  commune,  in  cuius  regnum  venerit,  illum  persequamur,  donec  aut  ad  rationem  perducatur 
aut  de  regno  expellatur  vel  deleatury. 

Cap.  9.  Volumus,  ut  hiw,  qui  merito  proprietatem  illorum  in  regno  nostro  per- 
diderint,  ita  iudicentur,  sicuti  temporibus  antecessorum  nostrorum  inventum  fuit;  qui 
vero  dicunt  se  iniuste  proprietatem  illorum  perdidisse,  veniant  in  nostram  praesen- 
tiam  et,  sicut  iustum  est,  ita  illis  iudicetur,  et  sua  recipiant. 

p)  falsarium  2.  q)  inserere  2.  r)  quo  1.  s)  uterque  2.  t)  misfactam  2.  u)  egerit  2. 
v)  deiiciatur  2.       w)  his  2. 


9)  Baiuvariae  et  Alamanniae.  10)  1.  Corinth.  1,  10.  11)  Conv.  ap.  Marsnam  I.  847, 

Adnunt.  Hlud.,  supra  p.  70,  c.  5.         12)  Conv.  ap.  Marsnam  II.  851,  supra  p.  73,  c.  4. 


XIX. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA 
REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS. 

842-906. 


247.  HLUDOWICI  ET  KAROLI  PACTUM 
ARGE  NTORAT  E  NS  E. 

842.  Febr.  11. 

Withardus  in  historiarum  libro  tertio  capite  quinto  (SS.  II,  p.  665;  editio  altera 
emendata  in  8°,  Hannoverae  1870,  p.  37  sgq.)  sacramenta  rcfert,  quae  Hludoivicus  et 
Karolus  fratres  inviccm  sibi  Argentorati  a.  842.  iuraverunt,  simid  cum  iuramento  ab 
utrhtsque  regis  popido  praestito.  Iuramenta  ex  unico  Nithardi  codicc ,  qui  hodie  est 
Paris.  9768,  accurate  dantur  in  SS.  II,  tab.  VIII,  et  in  'Cabinet  des  manuscrits  de 
la  bibliotheque  nationale,  Planche  XXX';  in  quibusdam  emendata  ea  repetimus  secundum 
Midlenhoff  et  Scherer,  Denkmaler  deutscher  Pocsie  und  Prosa,  ed.  altera  p.  181.  Quae 
Nithardus  refert,  sacramentorum  vcrbis  praemisimus. 

(B.  II,  39;  P.  I,  375.; 

Ergo  XVI.  Kalend.  Marcii  Lodhuwicus  et  Karolus  in  civitate,  quae  olim  Argen- 
taria  vocabatur,  nunc  autem  Strazburg  vulgo  dicitur,  convenerunt ,  et  sacramenta, 
quae  subter  notata  sunt,  Lodhuwicus  Romana,  Karolus  vero  Teudisca  lingua  iurave- 
runt.  Ac  sic  ante  sacramentum  circumfusam  plebem  alter  Teudisca,  alter  Romana 
lingua  alloquuti  sunt.    Lodhuwicus  autem,  qui  maior  natu,  prior  exorsus  sic  coepit: 

'Quotiens  Lodharius  me  et  hunc  fratrem  meum  post  obitum  patris  nostri  inse- 
ctando  usque  ad  internecionem  delere  conatus  sit,  nostis.  Cum  autem  nec  frater- 
nitas  nec  christianitas  nec  quodlibet  ingenium  salva  iusticia,  ut  pax  inter  nos  esset 
adiuvare  posset,  tandem  coacti  rem  ad  iuditium  omnipotentis  Dei  dctulimus,  ut  suo 
nutu,  quid  cuique  deberetur,  contenti  essemus;  in  quos  nos,  sicut  nostis,  per  mise- 
ricordiam  Dei  victores  extitimus.  is  autem  victus  una  cum  suis,  quo  valuit,  seccssit. 
Hinc  vero  fraterno  amore  correpti  necnon  et  super  populum  christanum  conpassi 
persequi  atque  delerc  illos  noluimus;  sed  hactenus.  sicut  et  antea,  ut  saltem  deinde 

22* 


1  72     ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  247. 


842.  cuique  sua  iustifcia  cederetur,  mandavimus.  At  ille  posthaec  non  contentus  iudicio 
divino,  sed  hostili  manu  iterum  et  me  et  hunc  fratrem  meum  persequi  non  cessat; 
insuper  et  populum  nostrum  incendiis,  rapinis  cedibusque  devastat;  quamobrem  nunc 
necessitate  coacti  convenimus  et,  quoniam  vos  de  nostra  stabili  fide  ac  firma  frater- 
nitate  dubitare  credimus,  hoc  sacramentum  inter  nos  in  conspectu  vestro  iurare  de-  5 
crevimus.  Non  qualibet  iniqua  cupiditate  illecti  hoc  agimus,  sed  ut  certiores,  si 
Deus  nobis  vestro  adiutorio  quietem  dederit,  de  communi  profectu  simus;  si  autem, 
quod  absit,  sacramenfcum,  quod  fratri  meo  iuravero,  violare  praesumpsero,  a  subditione 
mea  necnon  et  a  iuramento,  quod  mihi  iurastis,  unumquemque  vestrum  absolvo.' 

Cumque  Karolus  haec  eadem  verba  Romana  lingua  perorasset,  Lodhuwicus,  10 
quoniam  maior  natu  erat,  prior  haec  deinde  se  servaturum  testatus  est: 

'Pro  Deo  amur  et  pro  christian  poblo  et  nostro  commun  salvament,  d'ist  di  ina 
avant,  in  quant  Deus  savir  et  podir  me  dunat,  si  salvarai  eo  cist  meon  fradre  Karlo, 
et  in  adiudha  et  in  cadhuna  cosa,  si  cum  om  per  dreit  son  fradra  salvar  dist,  in  o 
quid  il  mi  altresi  fazet;  et  ab  Ludher  nul  plaid  numquam  prindrai,  qui  meon  vol  15 
cist  meon  fradre  Karle  in  damno  sit.' 

Quod  cum  Lodhuwicus  explesset,  Karolus  Teudisca  lingua  sic  hec  eadem  verba 
testatus  est : 

Tn  Godes  minna  ind  iif^thes  christianes  folches  ind  unser  bedhero  gehaltnissib, 
fon  thesemo  dage  frammordes,  so  fram  so  mir  Got  gewizci  indi  mahdc  furgibit,  so  20 
haldih  thesan  minan  bruodher,  soso  man  mit  rehtu  sinan  bruodherd  scal,  in  thiu, 
thaz  er  mig  soe  samae  duo;  indi  midf  Ludheren  in  nohheiniug  thing  ne  gegango, 
the  minan  willon  imo  ce  scadhen  werdhenV 

Sacramentum  autem ,  quod  utrorumque  populus  quique  propria  lingua  testatus 
est,  Romana  lingua  sic  se  habet:  25 

'Si  Lodhuvigs  sagrament,  quae  son  fradre  Karlo  iurat,  conservat,  et  Karlus  meos 
sendra  de  sua'  part  non  los  tanit,  si  io  returnar  non  1'int  pois,  ne  io  ne  neuls  cui 
eo  returnar  int  pois,  in  nulla  aiudhak  contra  Lodhuwig  nun  li  iv  er.' 

Teudisca  autem  lingua: 

'Oba  Karl  then  eid,  then  er  sinemo1  bruodher  Ludhuwige  gesuor,  geleistit  indi  30 
Ludhuwig  min  herro  then  er  imo  gesuor,  forbrihchit,  ob  ih  inan  es  irwenden  ne 
mag,  noh  ih  noh  thero  nohhein,  them  ih  es  irwenden  mag,  widhar  Karle  imo  ce 
follusti  ne  wirdhit.' 

a)  en  corr.  in  c.       b)  gealnissi  corr.  gealtnissi  c.       c)  raadh  e.       d)  bruher  c.       e)  soso  |  ma  c. 
f)  mit  c.        g)  e  noheiniu  corr.  c.         h)  werhen  c.        i)  suo  c.        k)  e  aiuha  corr.  c.        1)  sineno  c.  35 
m)  then  c. 


SYNODUS  AD  THEODONIS 
VILLAM  HABITA. 

844.  Oct. 


Vide  siipra  p.  1 1 2  sqq. 


10 


ADDITAMENTA  AD  fJAPITULARIA  REUUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248.  173 


248.  CONCILIUM  MOGUNTINUM. 

847.  Oct.  1. 

Legitur  hoc  concilium  in  codicibus:  1)  SangaU.  296,  p.  3.  2)  Monac.  6245  fol. 
15.  et  (2a)  capita  30.  31.  fol  57.    3)  Monac.  6241  fol  40.     4)  Monac.  6288  fol.  192. 

5  5)  F«^'c.  5748  fol.  123;  6)  in  editione  prmcipi  Surii,  Concilia  tom.  III,  p.  421  sqq. 
Praeterea  exstat  c.  27.  m  coa".  Stuttgart.  107,  twfer  /b?.  81v.  et  fol.  83.  m  collectione  qua- 
dam  canonum.  In  codd.  2.  3.  praefigitur  mscriptio:  Incipit  epistola  Rabani  Magoncia- 
censis  archiepiscopi  cum  coepiscopis  suis  ad  Hludowicum  regem;  in  cod.  4.  haec  verba 
inscribuntur :  Epistola  Rabani  Magonciacensis  archiepiscopi. 

io  Quo  tempore  concilium  habitum  sit,  docent  illa,  quae  referunt  Ann.  Fidd.  ad  a.  847, 

SS.  I,  p.  365:  Otgarius  Mogontiacensis  episcopus  XI.  Kal.  Mai.  obiit,  in  cuius  locum 
Rhabanus  ordinatus  est  VI.  Kal.  Iulii,  qui  in  eodem  armo  iubente  Hludowico  rege 
apud  Mogontiacum  synodum  habuit  circa  Kalendas  Octobris. 

Capitida  synodi  minima  ex  parte  noviter  verbis  concepta  sunt:  plurima  partim  ex 

15  Concilio  Moguntino  a.  813.  celebrato,  Mansi  XIV,  col.  63  sqq.,  partim  ex  aliis  fontibus, 
quos  suis  locis  adnotavimus ,  derivata  sunt,  qua  de  causa  minoribus  typis  imprimenda 
erant.  (B.  deest;  P.  deest.) 

Domino  serenissimo  et  christianissimo  regi  Hludowico  verae  religionis  strenu- 
issimo  rectori  ac  defensori  sanctae  Dei  aecclesiae  una  cum  uxore  et  prole  sua  eius- 

20  que  fidelibus  vita  et  salus,  honor  et  benedictio  cum  victoria  sine  fine  mansura. 

Dignissimae  reverentiae1  vestrae  patefacimus a  nos  humillimi  famuli  vestri,  Rabanus 
videlicet  Magontiacensisb  ecclesiaec  indignus  archiepiscopus  cum  coepiscopis  meis, 
qui  ad  praedictae  ecclesiae  diocesim  pertinent,  hoc  est:  Samueled2,  Gozbaldoe3, 
Baturato4,  Hebone5,  Gozprahtof6,  Hemmoneg7,  Waltgario8,  Ansgario9,  Otgario10, 

25  Lantone11,  Salomone1*-  et  Gebehartoh13  cum  reliquis  corepiscopis ,  abbatibus,  monachis, 
presbiteris  et  caeteris  aeclesiasticis  ordinibus,  quia  venimus  secundum  iussionem  vestram 
in  civitatemc  Magonciam  ibique  pariter  adunati  post  triduanum  ieiunium.  quod  cum  letaniis 
celebravimus ,  divinam  suppliciter  postulantes1  clementiam,  quatinus  sancta  gratia  sua  conven- 
tum  et  actionem  ipsius  synodik  sibi  acceptabilem  facere  dignaretur1  et  christiano  populo  proficientem 

30  ad  salutem  et  vitam  perpetuam  vobisque  ad  aeternum  honorem  et  gloriam.  Ubi  etiam  decre- 
vimus,  ut  inm  singulis  parrochiis  per  episcopos  et  clericos,  per  abbates  et  monachos 
oratio  pro  vobis  et  pro  vestra  coniuge  simulque"  prole  nobilissima  fieret  —  cuius 
orationis  summa  est:  missarum  tria  milia  et  quingenta  et  psalteriorum  mille  septin- 
genta  —  hoc   omni   devotione  postulantes,   ut  Deus   omnipotens  diuturnam  vobis 

35  sanitatem  ac  prosperitatem  °  concedat  regnumquc  vestrum  diu  stabiliat  ab  omni  hoste 
defensum  in  terra  postque  huius  vitae  terminum  in  regno  celesti  gloriam  vobis  simul 
cum  sanctis  suis  concedat  sempiternam.  Tunc  vero  considentes  in  claustro  sancti  Albani 
martyris   secundum   morem  illum,  quo  priscis  temporibus  sub  Carolo  imperatore14 

a)  ita  1;  patefecimus  reliqui.  b)  Magonciacensis  2.  3.5;  Magonciatcnsis  4;  Moguntiacensis  6. 

40  c)  (eccle)siae  .  .  .  civitatem  in  loco  raso  1.  d)  Saniuhel  et  2 — 5.  e)  Egorbaldo  6.  f)  Goz- 

brachto  2 — 5;  Gorbrahto  6.  g)  Hemone  2 — 5.  b)  Gebehardo  2.  3.  6;  Gabeardo  4.  5.  i)  postu- 
lavimus  2.  3.  k)  synodo  1.  I)  dignetur  4.  5.  m)  om.  4 — 6.  n)  simul  3.  5.  6.  o)  pro- 
speritate  1. 

1)  Conc.  Mog.  813,  prolog.,  Munai  XIV,  col.  64  sqq.        2)  Wormatiemi.        3)  Wirzburgensi. 
45  4)  Paderbi-unnensi.        5)  Hildesheimensi.        6)  OsnabriKjgensi.        7)  Halbersladensi.       8)  Verdensi. 
9)  Hamaburgensi.          10)  Eiclistatensi.          11;  Augustano.         12)  Constantiensi.         13)  Spirensi. 
14)  Anno  813;  cfr.  acta  huius  concilii  apud  Mansi  l.  c. 


174     ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248. 


847.  Hiltibaldus  plu  et  Riohulfusq16  cum  caeteris  episcopis  et  abbatibus  illuc  convenientibus 
fecerunt,  coepimus  in  Dei  nomine  communi  consensu  et  voluntate  tractare  pariter  de  statu 
verae  religionis  atque  utilitate  et  profectu  christianae  plebis.  Convenit  inter  nos  de  nostro 
communi  collegio  clericorum17  atque  monachorumr  duas  facere  turmas  ,  sicut  et  fecimus, 
ita  ut  in  una  turma  considerent  episcopi  cum  quibusdam  notariis  legentes  atque  perscrutantes  5 
sanctum  evangelium  necnon  epistolas  et  actus  apostolorum ,  canones  quoque  ac  diversa  sanctorum 
patrum  opuscula  ^  cum  caeteris  sacris  dogmatibus  diligenti  studio  perquirendo,  quibus  modis  statum 
aecclesiae  Dei  et  christianae  plebis  profectum  sana  doctrina  et  exemplis  iustitiae  inconvulsum  lar- 
giente  gratia  Dei  perficere  ets  conservare  potuissent4.  In  alia  vero  turma  sederunt  abbates  ac  pro- 
bati  monachi  regulam  sancti  Benedicti  legentes  atque  tractantes  diligenter,  qualiter  monachorum  io 
vitam  in  meliorem  statum  atque  augmentum  cum  Dei  gratia  perducere  potuissent*  et,  ubi- 
cumque  per  neglegentiam  atque  desidiam  rectorum  regularis  ordo  dilapsus  fuisset, 
rursus  secundum  normam  regulae  sancti  Benedicti  ad  integrum  restitueretur.  His 
ergo  dispositis  atque  peractis  primo  decrevimus  unicuique  personae  vel  sexui  congruum 
honorem  impendere  secundum  dictum  sancti  Petri,  primi  pastoris  aeclesiae,  quo  ait :  'Omnes2^  15 
honorate,  fraternitatem  diligite,  Deum  timete,  regem  honorificate.  Servi,  subditi  estote  in  omni 
timore  dominis ,  non  tantum  bonis  et  modestis ,  sed  etiam  discolis :  haec  est  enim  gratia  in 
Christo  Iesu  domino  nostro'.  Cui  paria  doctor  gentium  ad  Timotheum  discipulum  suum 
scribens  ait:  'Attende21  tibi  et  doctrinae,  insta  in  illis:  hoc  enim  faciens  et  te  ipsum  salvum 
facies  et  eos,  qui  te  audiunt.  Seniorem  ne  increpaveris ,  sed  obsecra  ut  patrem,  iuvenes  ut  fratres,  20 
anus  ut  matres,  iuvenculas  ut  sorores  in  omni  castitate.'  Insuper  etiam  congruum  esse  visum  est, 
ut  sacerdotes  etu  eccleciae  Dei  iure  legitimo  inconvulso  honorarentur,  de  quibus  Dominus  ait:  'Qui22 
vos  audit,  me  audit,  et  qui  vos  recipit,  merecipit;  qui  autem  me  recipit,  recipit  eum,  qui  me  rnisit'. 
Et  apostolus  ad  Ebreos:  'Oboedite""  ,  inquit,  'prepositis  vestris  et  subiacete  eis;  ipsi  enim  pervigilant 
quasi  rationem  reddituri  pro  animabusv  vestris'.  Nam  de  reverentia  ecclesiarum  Dominus  ait:  25 
'Domus24  mea  domus  orationis  vocabitur  cunctis  gentibus'.  Unde  etiam  legitur  in  evangelio20, 
quod  ipse  Dominus,  cum  venisset  ad  Hierusalem  et  introisset  in  templum,  eos,  qui 
negotia  terrena  et  emptiones  atque  venditiones  inlicitas  in  eodem  exercebant,  'quasi 
flagellum  dew  funiculis'  faciens  omnesx  inde  eiecerit*.  Sedy  pro  dolor!  istis  tempo- 
ribus  nec  loca  sancta  venerantur  neque  ministri  Dei  condigne  honorantur,  sed  versa  30 
vice  illi,  qui  honorari  debuerant,  flagellantur,  spoliantur  atque  diversis2  calumniis 
fatigantur2.  Unde  necessitas  magna  nos  coegit  pro  hac  re  ad  vos  reclamare  et 
petere,  ut,  sicut  apud  antecessores  vestros  reges  atque  imperatores,  qui  ante  vos 
fuerunt,  honorem  sancta  Dei  aecclesia  habuita  et  per  immunitatem  eorum  possessiones 
aecclesiasticae  inconvulsae  perstiterunt  manentesque  in  eis  semper  inlaesi  persevera-  35 
veruntb,  ita  apud  vos  modernis  temporibus  incontaminatae  permaneant.  Zelo  enim 
Dei  oportet  vos  defendere  aecclesias0  Christi,  qui  vobis  regnum  in  terra  et  domina- 
tionem  tribuit,  ut  per  nullius  suggestiones  iniquas  vestram  concessionem,  quam  in 
elimosinam  vestramd  aeclesiis  Christi  contulistis,  sinatis  permutari.  Quia  inhonestum 
est,  ut  hoc,  quod  non  solum  christianis  temporibus  a  christianis  imperatoribus,  sed  40 

p)  ita  1 ;  Hildebaldus  reliqui.  q)  Richolfus  6.  r)  monacharum  1 .  s)  om.  4.  5. 

t)  posseut  6.  u)  om.  2 — 5.  et  Cone.  Mog.  813.  v)  anibus  1.  w)  de  funiculis  superscr.  1. 

x)  oumes  .  ..  eiecerit  in  loco  raso  1.  y)  om.  2—6.  z)  diverse  calumniantur  2.  3;  diversis  modis 

(modis  om.  5.)  calumn.  4.  5;  franguntur  6.  a)  habuerat  2.  3;  habuerit  4.  5.  b)  in  loco  raso  1. 

c)  ecclesiam  2.  3.  5.  d)  qua  in  add.  4.  5 ;  in  add.  2.  3.  45 

15)  Coloniensis.  16)  Moguntinus.  17)  Cfr.  Conc.  Mog.  813,  l.  c.  col  64:  seu  laicorum 
tres  facere  turmas.  18)  Pastoralemque  librum  Gregorii  add.  Conc.  Mog.  813,  I.  c.  19)  Conc. 
Mog.  813,  l.  c.  col.  65.  pergit:  In  tertia  denique  turma  sederunt  comites  et  iudices  in  mundanis 
legibus  decertantes,  vulgi  iustitias  perquirentes  omniumque  advenientium  causas  diligenter  exami- 
nantes,  modis,  quibus  poterant,  iustitias  terminantes.  20)  1.  Petr.  2,  17—19.  21)  1.  Timoth.  50 
4,  16-5,2.  22)  Luc.  10,  16;  Matth.  10,  40.  23)  Ebrae.  13,  17.  24)  Isai.  56,  7.  25)  Ioh. 
2,  13-15. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248.  175 


etiam  a  paganis  regibus  tempore  gentilitatis  ad  honorem  Dei  collatum  est,  vestris  847. 
temporibus  in  regno  vestro  permutetur.  Nam  legimus  ine  libro  Hesdraef,  quod  Arta- 
xerses  rex  Hesdraef  scribae  legis  Dei  per  epistolam  mandaverit  ita  dicens:  'Ego26 
Artaxerses  rex  statui  atque  decrevi  omnibus  custodibus  arcae  publicae,  qui  sunt 
5  trans  flumen,  ut,  quodcumque  petierit  a  vobis  Esdraf  sacerdos  scriba  legis8  Dei  celih 
absque'  mora  detis  omneque1,  quodk  ad  ritum  Dei  celik  pertinet,  tribuatur  diligenter 
in  domo  Dei  celi,  ne  forte  irascatur  contra  regnum  regis  et  filiorum  eius.  Vobisque 
notum  facimus  de  universis  sacerdotibus  et  levitis,  cantoribus,  ianitoribus,  nathinneis 
et  ministris  domus  Dei  huius,  ut  vectigal  et  tributum  et  annonas  non  habeatis  pote- 

io  statem  imponendi  super  eos.  Tu  autem,  Esraf,  secundum  sapientiam  Dei  tui,  quae 
est  in  manu  tua ,  constitue  iudices  et  praesides,  et  iudicent  omni  populo,  qui  est 
trans  flumen,  his  videlicet,  qui  noverunt  legem  Dei  tui ;  sed  et  imperitos  docetoi 
libere.  Et  omnis,  qui  non  fecerit  legem  Dei  tui  et  legem  regis  diligenter,  iudicium 
erit  de  eo ,  sive  in  mortem  sive  in  condemnationem  substantiae  eius  vel  certe  in 

15  carcerem'.  De  christianis  vero  regibus  et  imperatoribus  non  necesse  est  aliqua 
exempla  ponere,  cum  omnes,  qui  rectae  fidei  et  sani  dogmatis  fuerunt,  a  Constantino 
imperatore,  qui  primus  imperatorum  christianam  religionem  defendere  atque  honorem 
aecclesiarum  Dei  amplificare  coepit,  usque  ad  vos  semper  in  hoc  studio  sollerter 
laboraverunt,  ut  aecclesia  Dei  pacem  et  tranquillitatem  haberet,  quatinus  cultus  Dei 

20  incontaminatus  foret  et  servi  eius  sine  impedimento  Deo  delectabiliter  deservirent. 
Qualis  autem  vindicta  illis ,  qui  contra  mandata  Dei  et  contra  iussionem  vestram 
ecclesiae  Christi  per  avaritiam  molestiam  inferunt,  conveniat,  in  sequentibus  per 
sanctorum  patrum  canones  et  per  doctrinam  scripturarum  divinarum  congruo  loco 
demonstrabimus.    Non  enim  formidamus  iuxta  exemplum  Domini  Salvatoris  corrup- 

25  toribus  templi  Dei  et  contaminatoribus  sacrorum  locorum  iudicium  congruum  inferre; 
quia,  si  illi  a  Christo  Domino  eiecti  sunt  foras  de  domo  Dei,  qui  per  cupiditatem 
terrenam  violabant  sanctum  locum,  non  estra  iniquum"  insolentibus  et  se  corrigere 
nolentibus  canonicum  inferre  iudicium,  ut  sentiant  correpti,  quod  ante  noluerunt  sentire 
leniter  admoniti. 

30  Deus  omnipotens  vos  in  sua  iustitia  confortet  et  inlaesum  ab  omni  hoste  protegat 

in°  sempiternum*.  , 

*)  Finit  epistola  Rabani  archiepiscopi.    Incipiunt  capitula  sequentis  opusculi  eiusdem  Rabani 
Magontiacensis  archiepiscopi  rubr.  in  2.3;  Incipiunt  capitula  Rabani  Magonensis  archiepiscopi  rubr. 
in  4.  5;  deinde  sequitur  in  codicibus  2—5.  hic  a  scribis  compositus  index  capitulorum: 
35  I.  De  fide  catholica. 

II.  De  dogmate  ecclesiastico. 

III.  De  sacramento  baptismatis. 

IV.  De  pace  et  concordia. 
V.  De  conspiratione. 

40  VI.  De  immunitate  rerum  ecclesiasticarum. 

VII.  De  potestate  episcoporum  super  res  ecclesiasticas  eorumque  convenientia  cum  laicis 
deque  abominandis  perversisP  praemiis. 

VIII.  De  proprietatibus  ab  episcopis  vel  presbyteris  post  ordinationem  adquisitis. 
VIIII.  De  manumissionibus. 
45  X.  De  decimis  dandis  et  in  quattuor  portiones  dividendis. 

X1 1.  Et  ut  antiquae  ecclesiae  habeant  privilegia  sua. 

e)  apud  Esdram  6.  f)  Ezdrae,  Ezdra  2 — 5.  g)  quod  ad  cultum  add.  2.  3;  in  marg.  4. 

h)  om.  1.  i)  absque  .  .  .  omneque  om.  2 — 6.  k)  quod  .  .  .  celi  om.  2—5.  1)  ita  1 — 5; 

docete  6.  et  Bibl.  m)  iniustum  (locum  add.  4)  non  add.  2 — 4.  n)  inistum  5,  in  marrj.  vero  in- 

50  iustum.  o)  in  sempiternam  1;  om.  6.  p)  e  perversi  corr.  3;  perversi  5.  q)  Codices,  exceptis  4.5, 
falso  numerum  XI.  hoc  loco  omittunt,  et  XI — XXX.  pro  XII — XXXI.  praebent. 

26)  Esdra  7,  21—28. 


176     ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248. 


1.  Dea  fide  catholica.  Initium2'  actionis  nostrae  de  fide  esse  decrevimus,  quae 
bonorum  est  omnium  fundamentum,  et  quamvis  'sine  ~8  fide',  ut  dicit  apostolus,  'impossibile  sit  placere 
Deo',  fides  tamen  indiget  opere,  quia  'fides  sine  operibus  mortua  est'.  Ideo  beatus  Gregorius:  'Ille', 
inquit,  'vere  credit,  qui  exercet  operando,  quod  credit'.  Quapropter  de  fide  verab  omnes  omnino 
cbristianos  alterutrum  inter  se  iugiter  admonere  et  docere  oportet ;  maxime  tamen  Domini  sacerdotes  5 
in  eo  certamine  laborare  decet,  ut  firmiter  ab  omnibus  teneatur. 

2.  De  dogmate  e  ccle  siastico.  Cum  igitur  omnia  concilia  canonum,  qui° 
recipiuntur,  sint  a  sacerdotibus  legenda  etd  intellegenda  et  per  ea  sit  eis  vivendum 
et  predicandum,  necessarium  duximus,  ut  ea,  quae  ade  fidem  pertinent  et  ubi  de 
extirpandisf  vitiis  et  plantandis  virtutibus  scribitur,  hoc  ab  eis  crebro  legatur  et  bene  io 
intellegatur  et  in  populo  praedicetur.  Et  quilibet20  episcopus  habeat  omelias  continentes 
necessarias  admonitiones,  quibus  subiecti  erudiantur,  id  est:  de  fide  catholica,  prout  capere  possint, 
de  perpetua  retributione  bonorum  et  aeterna  damnatione  malorum,  de  resurrectione  quoque  futura 

et  ultimo  iudicio,  et  quibus  operibus  possit  promereri  beata  vita,  quibusve  excludi.    Et  ute  easdem 
omelias  quisque  aperte  transferre  studeat  in  rusticam  Romanamh  linguam  aut  Teotiscam1,  quo  facilius  15 
cuncti  possint  intellegere,  quae  dicuntur. 

3.  De  sacramento  baptismatis.    Sacramenta30  itaque  baptismatis  volumus  ut31 
concorditer  atque  uniformiter  in  singulis  parrochiis  secundum  Romanum  ordinem  inter  nos  celebren- 
turk  iugiter  atque  conserventur1,  id  est  scrutinium  ad  ordinem  baptismatis,  sicut  in  decretis  Leonis 
papae  sub  duobus  continetur  capitulis;  in  capitulo  XI.m  haec:  'Duo3~  tempora,  id  est  pascha  et  20 
pentecoste  ad  baptizandum  a  Romano  pontifice  legitima  sunt  praefixa';  item  in  capitulo  XII n:  'Non33 


XII.  Ne  presbyteri  sine  consensu  episcoporum  per  ecclesias  constituantur  vel  ab  eis 

reiciantur. 

XIII.  De  vita  clericorum*. 

XIIII.  Proprie8  de  voto*  monachorum.  25 

XV.  De  clericis  comam  nutrientibus. 

XVI u.  De  vita  sanctimonialium. 

XVII.  De  pauperibus  liberiss  non  oppiimendis. 

XVIII.  De  rebus  pauperum  per  malam  occasionem  non  emendis  autv  vi  tollendis. 

XVIIII.  De  his,  qui  ad  subvertendam  iustitiamw  munera  accipiuntx.  30 

XX.  De  parricidis. 

XXI.  De  mulieribus,  quae  partus  suos  necant. 

XXII.  De  homicidiis. 

XXIII.  De  homicidiis  non  sponte  commissis. 

XXIIII.  De  occisis  presbyteris  in  gradu  positisv.  35 

XXV.  De  presbyteris  post  degradationem  occisisu. 

XXVI.  De  infirmis  in  periculo  mortis  constitutis. 

XXVII.  De  his,  qui  suspenduntur  in  patibulis. 
XXVIII.  De  incestuosis2. 

XXVIIII.  De  daranatis  nuptiis.  40 

XXX.  Quota  generatione  coniugia  copulaii  debeant. 

XXXI.  De  modo  dandae  poenitentiae. 

r)  sive  monacborum  add.  4.  5.  s)  om.  4.  5.  t)  vota  5;  vita  2.  3.  u)  XVI.  —  occisis  (l.  36) 
m  loco  raso  4.  v)  aut  vi  toll.  om.  4.  5.  w)  iusti  4.  5.  x)  accipiant  4.  5.  y)  constitutis  4.  5." 
z)  cestuosis  4.  5.  a)  In  primis  de  2.  3.  b)  vestra  4.  5 ;  nostra  6.  c)  quae  2.  3.  d)  et  45 

intell.  om.  4.  e)  superscr.  4  ;  om.  5.  f)  stirpandis  2 — 5.  g)  tunc  2 — 4.  h)  Romano- 

rum  6.  i)  Theotiscam  5.  6;  Theosticam  2 — 4.  k)  e  celebretur  corr.  1.  1)  e  conservetur  corr.  1. 
m)  ita  codd.  1 — 5.  et  Conc.  Mog.  secundum  Dionysium  Exiguum;  V.  6.  n)  ita  codd.  1 — 5,  Conc.  Mog., 

Dionys.;  VI.  6. 

27)  Conc.  Mog.  813,  c.  1,  Mcmsi  XIV,  col.  64.  28)  Ebrae.  11,6.  29)  Conc.  Turon.  50 

813,  c.  17,  Mansi  XIV,  col.  85;  cfr.  etiam  Conc.  Bem.  813,  c.  15,  l.  c.  col.  78;  Conc.  Mog.  813,  c.  25, 
l.c.  col.  72.  30)  Comc.  Mog.  813,  c.  4,  l.  c.  col.  66.  31)  sicut  sancta  vestra  fuit  admonitio  ita 
add.  Conc.  Mog.  32)  Leonis  epist.  ad  episc.  Siciliae,  Jaffe,  Beg.  pontif.  J2,  nr.  414,  rubrica  ad 

c.  11.  apud  Dionysiiim,  Codex  canonum  vet.  eccl.  Rom.,  ed.  F.  Pithoeus  p.  446,  ad  c.  5.  apud  Mansi  V, 
col.  1310.         33)  Ibid.;  apud  Dionysium  c.  12,  l.  c,  apud  Mansi  V,  col.  1310  c.  5.  55 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  — 


Nr.  248.  177 


est  interdicta  licentia,  qua  in  baptismo  tribuendo  quolibet0  temporeP  periclitantibus  <J  subvenitur1"'.  847. 
Et  Siricius:  'In  qualibet  necessitate  fuerit  opus  sacri  unda  baptismatis ,  omni  volumus  celeritate 
succurri'.  Debent35  igitur  episcopi  cum 3  magna  diligentia  presbiteris  suis'  tradere 
baptismi  sacramentum  et  quid  in  eodem  renuntiandum  quidve  credendum  sit.  Re- 
5  nuntiatur36  enim  diabulo  et  operibus  atqueu  pompis  eius.  Opera  vero  diaboli  opera 
carnis  esse  intelleguntur ;  quae  sunt:  homicidia,  fornicationes ,  adulteria,  ebrietates 
et  multa  alia  his  similia;  quae  nimirum  diabolico  instinctu  prius  cogitatione  mentis 
concipiuntur ,  quam  opere  perpetrentur.  Pompae  vero  eiusdemv  sunt:  superbia,  ia- 
ctantia,  elatio,  vana  gloria,  fastusv  et  alia  quam  plurima,  quaew  ex  his  oririw  videntur. 

io  4.   Depace  et  concordia.     Sane   opus  est,    ut37  pax  et  concordia  sit  atque 

unanimitasx  in  populo  cristiano,  quia  unum  Deum  patrem  habemus  iny  caelis  et  unam  matrem 
ecclesiam,  unam  fidem2,  unum  baptisma.  Ideo  in  una  pace  et  unanimitate  concorditer  vivere  debe- 
mus,  si  ad  unam  et  veram  hereditatem  regni  caelestis  cupimus  pervenire,  'quia3^  non  est  dissensio- 
nis  Deus,  sed  pacis',  ut  ipse  ait:  'Beati*39  pacifici,  quoniam  filii  Dei  vocabuntura'.   Igitur  si  inter 

15  omnes  fideles  pax  et  concordia  habenda  est  dicente  apostolo:  'Pacem  i0  sequimini 
cumb  omnibus  et  sanctimoniam,  sine  qua  nemo  videbit  Deum',  multo  magis  inter 
episcopos  et  comites  esse  debet,  qui  post  imperialis  apicis  dignitatem  populum  Dei 
regunt.  Ita41  enim  inter  sec  concordare  debentd,  ut  alterutrum  sibi  ad  Dei  servitium 
peragendum   et  ministerium  suum  recte6  explendum  non  solum  non  noceant,  quin 

20  potius  adminiculo  sint. 

5.  De  con spiratio ne.  Si  vero  pax  et  concordia  summum  inter  homines  et 
maxime  christianos  bonum  iudicatur  et  praemio  summo  remunerandum ,  id  est,  ut 
eius  merito  filii  Dei  vocemur,  nonne  ec  contrario  discordiae  et  dissensionis  summum 
est  malum  et  summa  poena  plectendum  ?    Ita  ut  sapiens4'2  dicat  animam  Domini 

25  illum  detestari,  qui  inter  fratres  discordiam  seminat  atque  ideo  filius  diaboli  non  in- 
merito  nominetur.  Unde  statuimus  atque  auctoritate  ecclesiastica  confirmamusf  eos, 
qui  contra  regem  vel  ecclesiasticas  dignitates  sive  rei  publicae  potestates  in  uno- 
quoque  ordine  legitima  dispositione  constitutas  coniurationes  et  conspirationes  rebel- 
lionis  et  repugnantiae  faciunt,  a  communione4'  et  consortio8  catholicorum  veram 

30  pacem  amantium  summovendos  et,  nisi  per  poenitentiam  et  emendationem  pacih  se 
ecclesiasticae  incorporaverint,  ab  omnibus  filiis  pacis  sancimus  extorres. 

6.  De  immunitate  rerum  ecclesiasticarum.  Quisquis  fastu  superbiae  ela- 
tus  domum  Dei  ducit  contemptibilem  et  possessiones  Dei  consecratas'  atque  obk 
honorem  Dei  sub  regia1  immunitatis  defensione  constitutas  inhoneste  tractaverit  vel 

35  infringere  praesumpserit,  quasi  invasor  et  violator  domus  Dei  excommunicetur.  Decet 
etiamm,  ut  indignationem  ipsius  domini  regis  sentiat"11,  cuiusn  benivolentiae  contemp- 
tor  et  constitutionis  praevaricator  exstitit.  Nihilominus  tamen°  rex  suae  concessionis 
inmunitatem  ab  omnibus  dicioni  suae  subiectis  inlaesam  conservari  precipiat;  assensum 
vero  non  praebeat  inprovide  affirmantibus  non  debere  esse  res  dominicas,  id  est 

40  o)  quolibent.  4.  5.         p)  om.  2 — 5.         q)  periclitanti  2.  3.         r)  subvenit  2 — 5.         s)  om.  4.  5. 

t)  sui  4.  5.  u)  atque  pompis  om.  1.  4 — 6.  v)  »'h  loco  raso  1.  w)  quae  .  .  .  oriri  om.  4.  5. 

x)  humanitas  2 — 5.         y)  in  caelis  om.  2.  3.         z)  et  add.  2.  3.         a)  Beati  .  .  .  vocabuntur  om.  2 — 6. 

b)  cum  omn.  om.  1 — 5.  c)  om.  4.  5.  d)  debebunt  4.  5.  e)  om.  1.  f)  firmamus  2.  3; 

perfirmamus  4.  u.         gj  omnium  add.  2 — 5.         h)  pacis  om.  se  4.  5.         i)  sacratas  2—4.        k)  ita  1 ; 
45  ad  reliqui.  1)  regiae  6.  m)  enim  2 — 5.  n)  rei  add.  4.  5.  o)  tsuperscr.  1. 

34)  Siricii  ep.  ad  Himer.  385,  c.  2,  Jafje  l.c.  nr.  255;  Cod.  can.  p.  315;  Coitstant,  Epist.  Roman. 
pontif.  p.  623.  35)  Cfr.  Relatio  829,  supra  p.  40,  c.  37.  36)  Ibidem  c.  38.  37)  Conc. 

Mog.  813,  c.  5,  l.  c.  col.  66.  38)  1.  Corinth.  14,  33.         39)  Matth.  5,  9.         40)  Ebrae.  12,  14. 

41)  Cfr.  Kar.  II.  Cap.  Pap.  876,  supra  p.  103,  c.  12,  et  quae  eodem  contuli.  42)  Vrov.  6,  16.  19. 
50  43)  Cfr.  Hloth.  Cap.  Pap.  832,  supra  p.  61,  c.  6.        44)  Cfr.  Cap.  legib.  add.  803,  tom.  I,  p.  113,  c.  2. 

LL.  CAPITULARIA    11.  23 


178     ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  — 


Nr.  248. 


Domino  dominantium  traditas,  ita  sub  defensione  regis  sicuti  propriae  suaep  here- 
ditatis45;  magis  advertat,  quia,  quanto  Deus  excellentior  est  homine,  tanto  prestan- 
tior  est  divina  causa  mortalium  possessione.  Quocirca  decipitur,  quisquis  plus  in 
propriis,  quam  in  dominicis  rebus  gloriatur;  quarum  divinarum  rerum  defensor  et 
custos  divinitusq  statutus  diligenti  cura  non  solum  eas°  servare,  sed  etiam  multipli-  s 
care  debet;  magisque  illa,  quae  diximus  praestantiora ,  quam  sua  defendere  illumr 
oportet  et  augmentare.  Si  quis  igitur  insanus  importunitate  improbitatis  suae  regem 
a  recto  proposito  pervertere  temptaverit  nullisque  remediis  mitigari  posse  visus  fuerit, 
licet  obsequiis  aliquibus  transitoriis  sit  necessarius,  abscidendus  ab  eo  proiciendus- 
que  est,  iuxta  illud  evangelicum:  'Si46  pes,  manus  oculusve  tuus  scandalizet  te,  10 
erue  illa  et  proice  abs  te'. 

7.  De  potestate  episcoporum  super  res  ecclesiasticas  eorumque 
convenientia  cum  laicis,  deque  abhominandis  perversis8  premiis.  Ut47 
episcopi  potestatem  habeant  res  ecclesiasticas  praevidere,  regere  et  gubernare  atque  dispensare 
secundum  canonum  auctoritatem ,  volumus;  et  ut  laici  in  eorum  ministerio  oboediant  episcopis  ad  15 
regendas  ecclesias,  viduas  et  orfanos  defensandos,  et  ut  oboedientes  sint  ad  eorum  christianitateni 
servandam.  Et  episcopi  consentientes  sint  comitibus  et  iudicibus  ad  iustitias  faciendas;  et  nulla- 
tenus  per  aliquor.um  mendaciuui  vel  falsum  testimonium  neque  per  periurium  aut  per  praemium 
lex  iusta*  in  aliquo  depravetur. 

8.  De  proprietatibus  ab  episcopis    vel  presbyteris  post  ordina-20 
tionem  adquisitis.     In  concilio  Cartaginensi  scriptum  est:  ,'Ut48  episcopiu,  pres- 
byteri,  diaconi  vel  quicumque  clerici,  qui  nihil  habentes  ordinantur  et  tempore  epis- 
copatus  vel  clericatus  sui  agros  vel  quaecumque  predia  suo  nomine  comparant,  tamquam 
rerum  dominicarum   invasionis  crimine  teneantur,  nisi  admoniti  in  ecclesiam  eadem 
ipsa  contulerint.    Si  autem  ipsis  propriev  aliquid  liberalitate  alicuius  vel  successione  25 
cognationisw  obvenerit,  faciant  inde,  quod  eorum  propoposito  congruit.     Quodsi  a 
suo  proposito  retrorsum  exorbitaverint,  bonore  ecclesiastico  indigni  tamquam  reprobi 
iudicentur.    Presbyteri49  vero  non  vendant  rem  ecclesiae,  ubi  sunt  constituti,  nescien- 
tibus  episcopis  suis,  quomodo*  et  episcopo  non  licet  vendere  predia  ecclesiae  igno- 
rante  concilio  vel  presbyteris  suisx.    Non  habentiy  necessitatem  nec  episcopo  liceat  30 
matricis  ecclesiae  rem  tituli  sui  nomine  usurpare'. 

9.  De  m  anumi  s  s  io  nibu  s.    In  concilio  Cartaginensi  ita  continetur:  'De50 
manumissionibus   in   ecclesia  celebrandis.     Si  id  nostri  consacerdotes  per  Italiam 
facere  reperiuntur,  nostrae  etiam  erit  fiduciae  istorum  ordinem  sequi  data  plane 
licentia  misso  legato,  ut,  quecumque  digna  fide  pro  statu  ecclesiae  et  salute  anima-  35 
rum  agere  potuerint,  nos  sciant  laudabiliter  in  conspectu  Domini2  accepturos.' 

10.  De  decimisa  dandisa  et  in  quattuor  portiones  dividendisb.  Vo- 
lumus,  ut  decimae,  quae  singulis  dantur  ecclesiis,  perc  consulta  episcoporum  a  pres- 
biteris  ad  usus  aecclesiae  et  pauperum  summa  diligentia  dispensentur.  Quattuor51 
autem  tam  de  reditibus,  quam  de  oblatione  fidelium,  prout  cuiuslibet  aecclesiae  facultas  admittit,  40 
sicut  dudum  rationabiliter  est  decretum,  convenit  fieri  portiones:  quarum  sit  una  pontificis,  altera 

*)  Codd.  2 — 6:  consentientesque  sint  comites  et  iudices  praesulibus  suis  ad  iustitias  faciendas 
iuxta  praecepta  legis  divinae;  et  nullatenus. 

p)  suae  sunt  hereditates  6.       q)  divinitatis  2 — 4.  r)  om.  2—4.       s)  perversi  2 — 5.       t)  iuxta 
2.  5;  e  corr.  2.           u)  om.  6.           v)  propria  1.4.  5.  w)  cognitionis  4.  5.  x)  quomodo  ...  45 

suis  om.  2— G.  y)  habentes  2.  3.  6.  z)  Dei  2 — 5.         a)  decimandis  4.  5.         b)  Et  ut  antiquae 

aecclesiae  haheant  privilegia  sua  add.  2.  3;  cfr.  infra  n.  f.  c)  persulto  2 — 5. 

45)  Cfr.  Brunner,  Zeugen-  u.  Inquisitionsbeiv.  I.  c.  p.  441  sqq.       46)  Matth.  18,  8.  9.       47)  Conc. 
Mog.  813,  c.  8,  Mansi  XIV,  col.  67.  48)  Cod.  can.  eccl.  Afric.  c.  32,  Mansi  III,  col.  732. 

49)  Ibidem  c.  33.        50)  Ibidem  c.  64,  /.  c.  col.  770.       51)  Decreta  Gelasii  c.  27,  Mansi  VIII,  col.  45.  50 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORTENTALIS.  -  Nr.  248.  179 


elericorum,  pauperum  tertia,  quarta  ecclesiaed  fabricis  applicanda  iuxta  constitutionem  epis-  847. 
copalem.    Admonendum  tamen  est,  ut62  decima  Deo  omnino  dari  non  neglegatur,  quam 
Deus  ipse  dari  sibi  constituit;  quia  timendum  est,  si  quis  Deo  suum  debitum  abstrahite,  ne  forte 
Deus  per  peccatum  suum  auferat  ei  neces.saria  sua. 
5  llr.    Ut  antiquae  aecclesiae  habeant  privilegia  sua.    Ecclesiae53  anti- 

quitus  constitutae  nec  decimis  nec  aliis  possessionibus  pror"  novis  oratoriis  sine  consensu 
et  consilio  episcopali  priventur. 

128.  Neh  presbyteri  sine  consensu  episcoporum  per  aeclesias  con- 
stituantur  vel  ab  eis  reiciantur.  Quicumque  55  presbyter  per  pretium  aecclesiam  fuerit 
io  adeptusr)(>,  omnimodis  deponatur,  quod'  contra  ecclesiasticae  regulaek  disciplinam  agere  dinoscitur, 
qui  alium  presbyterum  legitime  ad  aecclesiam  ordinatum  per  pecuniam  expulerit  eamque  sibi  taliter 
vindicaverit.  Quod  vitium  late  diffusum1  summo  studio  emendandum  est.  Itemque  interdicendum 
videtur  clericis  sive  laicis,  ne  quis  cuilibet  presbytero  praesumat  dare  ecclesiam  sine  licentia  et  con- 
sensu  episcopi  sui. 

15  13m.  De"  clericorum  vita  sive  monachorum.    Providendum  necesse  est 

unicuique  episcopo,  qualiter  canonici  vivere  debeant  necnon  et  monachi,  ut  secundum 
ordinem  canonicum0  vel  regularem  vivere  studeant,  ut  ait  apostolus:  'Unusquisque57, 
in  qua  vocatione  vocatus  est,  in  ea  permaneat',  et  ut58  a  negotiis  saecularibus  omninop 
abstineant.    Multa  e  n  i  m  sunt  negotia  saecularia ;  de  his  tamen  pauca  perstrinximus.    Ad q  quae 

20  pertinet:  omnis  libido,  non  solum  inmunditiar  carnis,  sed  etiam  in  omni  carnali  concupiscentia ; 
quidquid  plus  iusto  appetit  homo;  turpe  lucrum8;  munera  iniusta  accipere  vel  etiam  dare;  pro 
aliquo  saeculari  conquestu4  praetio  aliquem  conducere;  contentiones  et  lites  velu  rixas  amare;  in 
placitis  saecularibus  disputare  excepta  defensione  orphanorum  aut"  viduarum;  conductores  aut  pro- 
curatores  esse  saecularium  rerum;  turpis  verbi  vel  facti  ioculatorem?  esse  vel  iocum  saecularem 

25  diligere;  aleas  amare;  ornamentum  inconveniens  proposito  suo  quaerere;  in  diliciisw  vivere  velle; 
gulam  et  ebrietatem  sequi;  pondera  iniusta  vel  mensuras  habere;  negotium  iniustum  exercere  —  nec 
tamen  iustum  negotium  est  contradicendum  x  propter  necessitates  diversas,  quiay  legimus  sanctos 
apostolos  negotiasse2  et  in  regulaa  sancti  Benedicti  praecipitur  praevidere,  per  quorum  manus  nego- 
tium  monasterii  transeat  — ;  canes  et  aves  sequi  advenandum;  in,jfJ  commessationibus  et  vino- 

30  lentiis  nimiis  incumbere ;  superfluitatem  in  quibuslibet  rebus  nolle  fugere.  Quae 
omnia  ministris 59  altaris  Doinini60  contradicimus b  hortantes61  eos  servare  illud  apostolicum: 
'Nemo62  militans  Deo  implicat  se  negotiis  saecularibus',  considerare  quoque  sententiam 
Domini  dicentis :  'Attendite63,  ne  graventur  corda  vestra  in  crapula  et  ebrietate1, 
moderare64  cibum  et  necessariumc  potum,  ut  iuxta  apostolum6;J  sobrii  sint  parati  ad 

35  servitium  Domini,  ante  se  ioca  saecularia  veld  turpia  fieri  non  permittere,  sed  pau- 

d)  OTn.  1.  e)  ut  add.  2 — 5.  f)  Cum  cap.  10.  in  unum  coniunctum  in  codd.  2 — 5,  omissa 

rubrica.    Numerum  XI.  postea  add.  1.  g)  e  XI  corr.  1.         h)  XI.  Ut  antiquae  ecclesiae  liabeant  pri- 

vilegia  sua  rubr.  in  4.  5 ;  cfr.  index  titulorum  supra  p.  175.  in  nola  exhibitus.  i)  queni  2.  4.  k)  regu- 
lam  disciplinae  2 — 5.  1)  e  diftusam  cot-7-.  1.  m)  Numerum  postea  add.  1.  n)  XII.  Ne  pres- 

40  biteri  sine  consensu  episcoporum  per  ecclesins  constituantur  vel  (om.  4)  ab  eis  recipiantur  rubr.  in  4.  5. 
o)  canonicum  vel  om.  6.  p)  om.  2.  3.  q)  e  atquae  corr.  2;  atque  5;  corr.  atqune  4.  r)  e  in- 

inmunditia  corr.  2.  3.  s)  est  add.   Conc.  Mog.  t)  cum  quaestu  2.  4.  6.  u)  et  2 — 5. 

v)  ioculnrem  2—5.  w)  divitiis  2 — -5.  x)  interdicendum  6.  y)  qui  1;  om.  2 — 5.  z)  ita 

1 — 5;  negotintos  csse  G.  et  Conc.  Mog.  a)  e  regulam  corr.  1.  b)  interdicimus  6.  c)  om.  6. 

45  d)  om.  2.  3.  5. 

52)  Conc.  Mog.  813,  c.  38,  l.  c.  col.  73.  53)  Ibidem  c.  41,     c.  col.  74;  cfr.  etiam  Anseg. 

II,  34,  tom.  I,  p.  422.  54)  priventur,  ita  ut  novis  oratoriis  tribuantur  Conc.  Mog.  et  Anseg. 

55)  Conc.  Turon.  813,  c.  15,  Mansi  XIV,  col.  85.  56)  quolibet  expulso  add.  Conc.  Turon. 

57)  1.  Coi-inth.  1,  20.  58)  Conc.  Mog.  813,  c.  14,  1.  c.  col.  69,  quod  incipit:  Ministri  autem  altaris 

r.o  Domini  vel  monachi  nobis  placuit  ut.  59)  in  omnibus  quibuslibet  sit  causis,  superfluum  esse.  Ecce 
talia  et  his  similia  ministris  Conc.  Mog.  60)  necnon  et  monachis  add.  Conc.  Mog.  61)  De 

quibus  dicit  apostolus:  'Nemo  Conc.  Mog.  62)  2.  Timoth.  2,4.  63)  Luc.  21,  34.  64)  Cfr. 
Synod.  Pap.  850,  supru  p.  117,  c.  3;  Hrabani  Poenit.  lib.  c.  27.  28,  Opera  VI,  p.  162.  65)  1.  Petr. 
5,  8  sqq. 

23* 


180     ADDITAMENTA  AD.  CAPTTULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  — 


Nr.  248. 


847.  peres  et  indigentes  secum  ad  mensam  habere  et  lectionem  divinam  ibidem  audire  et 
sumere  cibum  cum  benedictionee  et  laude  Domini  secundum  apostolum  dicentem: 
'Sive06  manducatisf  sive  bibitis,  omnia  in  laudem8  Dei  facite'. 

14h.  De'  voto  monachorum.    Nullus  monachorum  aliquid  proprietatis  habeat, 
et  res  seculares,  quibus  renuntiavit,  nullatenus  sibik  usurpet,  nec1  parrochias  eccle-  5 
siarum  accipere™  presumat  sine  consensu  episcopi.    De  ipsis  vero"  titulis,  in  quibus 
constituti  fuerint,  rationem  episcopo  vel  eius  vicario  reddant,  et  convocati  ad  syno- 
dum  veniant. 

15°.    De  clericis  comam  nutrie ntibus.    In  decretis  Gregorii  papae  scrip- 
tum  est:  'Si6'  quis  ex  clericis  laxaverit  comam,  anathema  sitp'.   TJnde  sancimus,  ut  io 
huiusmodi  q  coerceantur  ad  pristinum  statum  reverti. 

16r.  De  vita  sanctimonialium.  Abbatissa,  quae  in  civitate  monasterium 
habet,  nequaquam  de  monasterio  egrediatur,  nisi  per  licentiam  episcopi  sui  aut  qui 
eius  vicem  obtinet,  nisi  forte  regali  iussione  cogatur.  Et  si  qua^ido  foras  pergit,  de 
sanctimonialibus,  quass  secum  ducit,  curam  et  vigilantiam  habeat\  ut  nulla  eis  detur  is 
peccandi  licentia  sive  occasio.  Sed  et  cum  pergit,  in  monasterio  talem  in  vice  sua 
constituere  debet,  quae  de  sanctimonialium  animabus  curam  et  vigilantiam*  gerat. 
Habeat  etiam"  abbatissa  studium  in  aedificando  ea,  quae  ad  sanctimonialium  neces- 
sitatem  pertinent,  et  in  restaurando.  Sanctimoniales  vero  in  monasterio  constitutae 
habeant  studium  in  legendo  et  in  cantando,  in  psallmorum  caelebratione  sive  oratione.  20 
Et  horas  canonicas,  matutinam  videlicet,  primam,  tertiam,  sextam ,  nonam ,  vesper- 
tinam v,  completorium  pariter  celebrent ;  et  omnes,  excepta  quam  infirmitas  tenet,  in 
dormitorio  dormiant,  et  omnibus  diebus  ad  conlationem  veniant.  Et  utk  cetera  ser- 
vent,  quae  in  regulisw  sanctimonialium  continentur,  et  quae  a  sanctis  patribus  illisx 
constituta  sunt.  •  25 

\ly.  De  pauperibus2  non  opprimendis.  Monemus  regiam  pietatem  deG8 
oppressione  pauperum  liberorum,  ut  non  a  potentioribus  per  aliquod  malum  ingenium  contra 
iustitiam  opprimantur  vel69  cogantura,  utb  res  suas  vendant  sive  tradant7  ,  ne  forte  parentes 
eorum  contra  iustitiam  fiant  exeredati  et  regale  obsequium  minuatur  et  ipsi  ' 1  propter  indigen- 
tiam  mendicic  vel  latrones  seu  malefactores  efficiantur.  Et  ut  sepius  non  fiant  mannitid  ad  30 
placita  nisi  sicut  in  dominico*  capitulari  olim  facto  praecipitur. 

18e.  De  rebus  pauperum  per  malam  occasionem  non  emendisf. 
Propter'-  provisiones  pauperum ,  quorum  curam  habere  debemus,  placuit  nobis,  ut  nec  episcopi 
nec  abbates  nec  comites  nec  vicarii  nec  iudices  nullusque  omnino  sub  mala  occasione  vel  malo 
ingenio  res  pauperum  vel  minus  potentum  emere  aut  vig  tollere  audeat.  Sed  quisquis  ex  eis  35 
aliquid  conparare  voluerit,  in  publico  placito  coram  idoneis  testibus  et  cum  ratione  hoc  faciat. 
Ubicumque  autemh  aliter  inventum  fuerit  factum,  hoc  omnino  emendari  per  regiam  convenit 
iussionem. 

19\    De  his,   qui  ad  subvertendam  iustitiamk  munera  accipiunt1. 
Qui  vero  ad  subvertendam  iustitiam  a  duobus  munera  accipiunt,  hoc  est  ab  eo,  qui,  40 

e)  benedictio  1.  f)  ita  1.  et  Bibl.;  manducetis  sive  bibatis  2— G.  g)  laude  1.  h)  XII 

corr.  XIIII  1.  i)  XIII.  Proprie  de  vita  monachorum  rubr.  in  2.  3;  XIII.  De  clericorum  vita  sive  mo- 

nachorum  rubr.  in  4.  5.  k)  om.  2.  3.  1)  om.  2—5.  m)  non  add.  2—5.         n)  vere  5.  6. 

0)  postea  add.  1.  p)  om.  4.  6.  q)  patratores  vel  malefactores  supplendum  videtur.  r)  XIII 
corr.  XV  corr.  XVI  1.          s)  ita  correxi;  quae  codd.          t)  habeat  om.,  ut  ...  vigilantiam  in  marg.  4.  45 
u)  autem  2.  3.          v)  et  add.  2.  3.         w)  regula  6.         x)  illic  6.         y)  XIIII  corr.  XV  corr.  XVI  1. 

z)  liberis  add.  2.  3.             a)  cogitantur  corr.  cogantur  1.             b)  et  add.  2.  3.  c)  emendi  2—5. 

d)  manniti  superscr.  b,  littera  m  non  delela  3.        e)  XV  corr.  XVII  corr.  XVIII  1.  f)  aut  vi  tollendis 

add.  2.  3.        g)  om.  6.        h)  om.  2.  3.        i)  XVI  corr.  XVIII  corr.  XVIIII  1.  k)  iustia  1;  iusti  5. 

1)  accipiant  2—4.  50 

66)  1.  Corinth.  10,  31.  67)  Synod.  Rom.  721,  c.  17,  Mansi  XII,  col.  264.  68)  Anseg. 

I,  115,  tom.  I,  p.  410.  69)  ita  ut  coacti  res  Anseg.  70)  Ideo  haec  et  supra  et  hic  de  liberis 
hominibus  diximus  add.  Anseg.        71)  heredes  add.  Anseg.        72)  Conc.  Mog.  813,  c.  7,  1.  c.  col.  67. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITDLARIA  REGDM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  — 


Nr.  248.  181 


quod  sibi  iniuste  ablatum  est,  iuste  requirit,  et  ab  eo,  qui  eandem m  iustitiam  iniuste  847. 
invasit,  admonendi  sunt  et  fortiter  increpandi,  ne  regnum  Christi,  quod  omnibus 
iuste  facientibus  patetn,  sibi  sine  ulla  retractatione0  secludant. 

20p.  De  parricidiis.  Parricidium  ' 3  autem,  quam  sit  detestabile  crimen,  in  iudicio 
5  facto  inter  Cain  et  Abel  fratrem  suum  Dominus  ostendit  ipse ,  cum  ad  Cain  parricidam q  ait : 
'Maledictus '  ^  eris  super  terram,  quae  aperuit  os  suum  et  suscepit  sanguinem  fratris  tui  de  manu 
tua;  cum  operatusr  fueris  eam,  non  dabit  tibi  fruetus  suos :  vagus  et  profugus  eris  super  terram'. 
In  quo  etiam  posuit  signum,  hoc  est  q,  ut  tremens  et  gemens  profugus  semper  viveret  nec  auderet3 
uspiam*  sedes  habere  quietas.  Sed  quia  inq  modernis  temporibus  parricidae  profugi  discurruntu 
10  per  diversav  et  variis  vitiis  atque  gulae  inlecebris  deserviuntw,  melius  nobis  videtur,  ut  in  uno 
loco  manentes  poenitentia  districta  semetipsos  castigent,  si  forte  a  Domini  bonitate  indulgentiam 
facinoris  sui  percipere  mereantur.  Non  enim  eis  licebit  ultra  militiae  cingulum  sumere  et  nuptiis 
vel  coniugiis  copulari,  quiax  sacri  canones  hoc  eis  non  consentiuntx  . 

21y.  De  mulieribus,  quae  partus  suos  necant.  'Dez7°  mulieribus,  quae 
15  fornicantur a  et  partus  suos  necant,  vel  quae  agunt  secum,  ut  utero  conceptusb  excutiant,  anti- 
qua  quidem  diffinitio  usque  ad  exitum  vitae  eas  ab  eclesia  removet ;  humanius  autem  nunc 
diffinimus,  ut  eis  X  annorum  tempus  secundum  prefixos  gradus  penitentiae  largiatur0.'  Item 
ind  concilio  Eliberritano e  capite  LXIIIf.  scriptum  est  de  his,  quaeg  filios  ex  adulterio  necant: 
'Si  quan  per  adulterium1'  conceperit  idque  post1  facinus  occiderit,  plaeuit  vix  in  fine  eik 
20  dandam  esse  communionem,  eo  quod  geminaverit  scelus'.  Item  in  concilio  Hilardense1  capite  II. 
scriptum  est  dem  his,  quin  aborsum0  faciunt  vel  natos  suos  extinguunt:  'Hi'°  vero,  quip  male  q 
conceptos  ex  adulterio  faetusr  vel  editos  necare  studuerint  vel  in  ventris  matrum  potionibus 
aliquibus  colliserint,  in  utroque  sexu  adultero3  post  VII  annorum*  poenitentiae u  curriculav 
communio  tribuatur;  ita  tamen,  ut  omni  tempore  vitae  suae  fletibus  et  humilitati  insistant'. 

25  22 w.     D  e  h  0  mi  cid  i  i  S.     In  '9  concilio  Ancyranox  capitey  XXI.  de  homicidis  ita  scrip- 

tum  est:  'Qui80  voluntarie  homicidium  fecerit,  penitentiae  quidem  iugiter  se  summittant,  per- 
fectionem  vero  circa  vitae  exitum  consequantury'.  In's)  concilio  z  Agatensea  capite  XXXVII. 
de  homicidis  et  falsisb  testibus  ita  legitur :  'Itaque*~  censuimus  homicidas  et  falsos  testes  a 
communione  aecclesiastica  submovendos,  nisi  paenitentiae  satisfactione  crimina  admissa  diluerint'. 

30  Item83  in  concilio  Agatense0  capite  LXII'1.  scriptum  est  de  his,  qui  servos  extra  iudiceme  necant: 
'Si  quis  servum  proprium  sine  conscientia  iudicis  occiderit ,  excommunicatione  vel  poenitentia 
biennii  reatum  sanguinis  emundabit'.  Itemf  in  concilio  Eliberritano  capite  V.  scriptum  est  de g 
domina,  quaeh  per  zelum  ancillam  suam  occiderit,  ita1:  'Si-5  qua  femina  furore  zeli  accensa 
flagellis  verberavit  ancillam  suam,  ita  ut  intra  tertium  diem  animam  cum  cruciatu  effundat,  eo 


35  m)  eadem  om.  iustitiam  6.  n)  aptet  4.  5.  o)  retractione  4.  5.  p)  XVII  corr.  XVIIII 

corr.  XXI.  q)  om.  2 — 5.  r)  e  perperatus  corr.  1.  s)  audiret  4;  audire  5.         t)  quispiam 

2 — 4;  corr.  uspiam  3.  u)  currunt  6.  v)  supple:  loca.  w)  serviunt  6.  x)  quia  sacri 

canones  om.  4.  5;  quia  .  .  .  consentiunt  om.  2.  3.  y)  XVIII  corr.  XX  corr.  XXI  1.  z)  De  .  .  .  largia- 
tur  (l.  17.)  in  marg.  4.  5.       a)  fornic.  et  om.  3.       b)  conceptos  2 — 5.       c)  tribuatur  2 — 5.        d)  om.  4.  5. 

40  e)  Heliberritano  2.  3.  f)  XIII  2—5.  g)  qui  2—5.         h)  mulier  add.  2.  3.         i)  hoc  add.  2.  3. 

k)  superscr.  1.  1)  Hilerdense  2 — 5;  llerdensi  6.  m)  de  liis  om.  6.  n)  quae  6.  o)  ad- 

vorsum  2 — 5,  corr.  avorsum  3;  abortivum  6.  p)  quae  2 — 5.  q)  malo  4.  5.         r)  factos  1.  4.  5. 

s)  adulteris  6;  adulterio  4.5;  om.  2.3.  t)  annos  poenitentia  4.5.  u)  poenitentiam  2.  3.  v)  eis  2.  3. 
w)  XVIIII  corr.  XXI  corr.  XXII  1.        x)  ita  correxi;  Neocesariensi  codd.  et  Hrabanus  l.  c.        y)  capite 

45  •  •  •  consequantur  om.  2—5.  z)  vero  add.  2—5.  a)  Agathensi  2 — 5.  b)  e  ialsas  corr.  1. 

c)  Agathensi  2.  3.  6.  d)  ita  correxi;  LXXII  codd.         e)  iudices  1.  5.  6.         f)  Item  .  .  .  communionem 

om.  2 — 5.  g)  m  loco  raso  1.  h)  in  marg.  1.  i)  om.  6. 

73)  Hrabani  Poenit.  lib.  e.  11,  l.  c.  p.  159.  74)  Genes.  4,  11. 12.  75)  Hrabanus  l.  c.pergit: 
sicut  modo  de  poenitentibus  pro   culpis  gravium  criminum  decreta  synodalia  decernere,  ostensuri 

50  sumus.  Itaque  in  Ancyrano  Conc.  cap.  XX.  scriptum  est  de  his,  qui  partus  suos  ex  fornicatione 
diversis  modis  interimunt:  'De  mulieribus  etc;  cfr.  c.  21.  76)  Conc.  Eliberit.  c.  63,  Mansi  II, 

col.  16.  77)  absente  marito  add.  Hrabanus.  78)  Conc.  Ilerd.  c.  2,  Mansi  VIII,  col.  612. 

79)  Hrabanus  l.  c.  p.  159,  c.  12.  80)  Con.  Ancyr.  c.  21 ,  Mansi  II,  col  52(5.  81)  Hrabanus, 

l.  c,  c.  13.      82)  Conc.  Agath.  c.  37,  Mansi  VIII,  col.  331.       83)  Hrabanus  l.  c.  c.  14.       84)  Conc. 

55  Agath.  c.  62,  l.  c.  col.  335.         85)  Conc.  Eliberit.  c.  5,  Munsi  II,  col  6. 


182     ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248. 


847.  quod  incertum  sit  voluntate,  an  casu  occiderit:  si  voluntate,  post  VII  annosk,  si  casu,  per 
quinquennii  tempora  acta  legitima  poenitentia  ad  communionem  placuit  admitti.  Quodsi  vero1 
infra™  tempora  constituta  fuerit  infirmata,  accipiat  communionem  f.' 

23".    De  homi cidiis  non  sponte  commissis.    Ino8G  concilio  Ancyrano1' 
capite  XXII.  scriptum  est°:   'De8'  homicidiis  non  sponte  commissis  prior  quidem  5 
diffinitio  post  septennem  poenitentiam  perfectionem  consequi  praecepit;  secunda  vero 
quinquennii  tempus  explere'. 

24q.    De  occisis  presbiteris  in  gradu  positis.    Qui  presbiterum  occiditr, 
XII  annorum  ei  penitentia  secundum  canones3  priorum  inponatur88;  si  negaverit,  si  liber 
est,  cumXIP  iuret80;  si  autem  servus,  perXII  vomeres90  ferventes  se  purget.  Convictusu  io 
noxa  usque  ad  ultimum  vitaev  tempus  miliciae  cingulum  deponat  et  uxorem  amittat. 

25 w.  De  presbiteris  post  degradationem  occisis.  Nuntiatum  est  nobis, 
quod  aliqui,  qui  olim  dixerunt  se  fuisse  sacerdotes  et  postea  degradatiw*  pro  suis  pec- 
catis  penitentiam  agendo  suffragia  sanctorum  per  diversa  loca  transeuntes  quaesi- 
erunt,  trucidati  sunt.  Huiuscemodi  interfectoribus*  omnem  aecclesiasticam  communi-  15 
onem  denegamus,  donec  dignam  poenitentiam  pro  reatu  suo  secundum  iudicium  epi- 
scoporum  exsolvant. 

26y.  De  infirmis  in  periculo  mortis  constitutis2.  Ab  infirmis  in  mortis 
periculo  positis  per  presbiteros  pura  inquirenda  est  confessio  peccatorum,  non  tamen 
esta  illis  imponenda  quantitas  penitentiae,  sed  innotescendab,  et  cum  amicorum  ora-  20 
tionibus  et  elimosinarum  studiis  pondus  penitentiae  sublevandum,  ut,  si  forte  migra- 
verint,  ne  obligati0  excommunicatione  alienid  exe  consortio  venief  fiant ;  a  quo  peri- 
culo  si  divinitus  ereptig  convaluerint,  penitentiae  modum  a  suo  confessore  impositum 
diligenter  observent.  Et  ideo  secundum  canonicam  auctoritatem,  ne  illis  ianua  pietatis 
clausa  videatur,  orationibus  et  consolationibus  aecclesiasticis  sacra  cum  unctione  25 
oleih  animati1  secundum  statuta  sanctorum  patrum  communione  viatici  reficiantur. 

27k.  De  his,  qui  suspenduntur  in  patibulis.  Quaesitum  est1  ab  ali- 
quibus  fratribus  de  his,  qui  in  patibulis  suspenduntur  pro  suis  sceleribus  post  con- 
fessionem  Deo  peractam,  utrum  cadavera  eorum™  ad  aecclesiasn  deferenda  sint  et 
oblationes  pro  eis  offerendae  et  missae  caelebrandae,  an  non.  Quibus  respondimus :  30 
Si  omnibus  de  peccatis  suis  puram  confessionem  agentibus  et  digne  penitentibus 
communio  in  fine  secundum  canonicum  iussum 0  danda0  est,  cur*  non  eis,  qui  pro 

*)  cur  ...  vivat  locus  abrasus  in  cod.  5,  in  quo  secunda  manu  haec  scripta  sunt:  si  promittit 
ex  corde  suo  amplius  se  non  peccare,  si  evadere  potuisset  non  ficte,  non  simulate  propter  terrorem 
mortis,  quia  si  ficte  confessionem  facit  ad  inferna  descendit  et  duplex  dampnationem  habet  hic  et  35 
in  futuro.    Monaci  v.  cl.  Bomanus,  qui  codicem  contulit,  putat  textum  supra  editum  primo  extitisse, 
cuius  nonnulla  fragmenta  legi  possunt. 

k)  annum  6.  1)  om.  1.  m)  ita  1.  et  Hrab.  I.  c;  intra  reliqui.  n)  XX  corr.  XXII 

eorr.  XXIII  1.         o)  In  .  .  .  est  om.  2 — 5.         p)  Neocesariensi  1.  et  Hrab.  I.  c.         q)  XXI  corr.  XXIII 
corr.  XXIIII  1.        r)  occiderit  2—5.         s)  statuta  2—6.        t)  LXXII  3,  LXX  in  loco  raso.        u)  vero  40 
add.  6.        v)  om.  5.  6.        w)  XXII  corr.  XXIIII,  postea  IIII  del.  etV  superscr.  1.        w*)  degradari  1—5. 
x)  ita  corr.  sec.  Reginonem  lib.  II,  c.  44;  interfectionibus  codd.  y)  XXIII  corr.  XXV  corr.  XXVI  1. 

z)  positis  2 — 5.  a)  superscr.  1 ;  om.  5.  6.  b)  ignoscenda  quasi  glossa  in  marg.  5.  c)  «  obligatis 
corr.  1.  d)  e  alienis  corr.  1.  e)  a  2. 3;  exsortio  1.  f)  bene  6.  g)  e  ereptis  corr.  1. 

h)  Dei  6.         i)  animatis  1.  k)  XXIIII  corr.  XXVI  corr.  XXVII  1.  1)  superscr.  1.  m)  qui  45 

add.  4.  5.  n)  ecclesiam  2 — 5.  o)  in  loco  raso  1. 

86)  Cfr.  Hrabanus  l.  c.  c.  15,  ex  quo  hoc  quoque  capitulum  derivatum  esse  videtwr.         87)  Conc. 
Ancyr.  c.  22,  Mansi  II,  col.  527.  88)  Cfr.  Poenit.  Pseudo-  Theodori  c.  3,  §  6,  Wasserschleben, 

Bussordnungen  p.  569;  Conc.  de  cleric.  percuss.,  tom.  I,p.  361,  c.  3.  89)  Cfr.  Burchardi  Decret.  lib. 

VI,  c.  7;  c.  24.  C.  XVII.  qu.  4,  Corp.  iur.  can.  I,  col.  821:  cum  LXXII  iuret.  90)  Cfr.  Grimm,  BA.  50 
p.  914;  Du  Cange  s.  v. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248.  183 


peccatis  suis  poenam  extremam  persolvunt?  Scriptum  est  enim:  'Non91  vindicat  847. 
Deus  bis  in  id  ipsum.'  Nam  ipse  Dominus  ait:  'In02  quocumque  die  conversus  fuerit  pec- 
cator ,  peccata  eius  non  reputabuntur  ei'.  Et  iterum :  'Nolo 93  mortem  peccatoris,  sed  ut  con- 
vertatur  et  vivat*'.  Salutem  ergo  homini p  adimit,  quisquis  mortis  temporeq  penitentiam 
5  denegarif,  et  desperat  de  clementia  Deis,  qui  eam*  ad  subveniendum  morienti  sufficere  vel° 
in 0  momento  posse  non  credit.  Perdidisset  latro  in  cruce  premium  ad  Christi  dexteram  pendens, 
si  illum  iinius  horae  penitentia  non  iuvisset;  cum  esset  in  poena,  poenituit,  et  per  unius  ser- 
monis  professionem u  habitaculum  paradisi  Deo  promittente  promeruit.  Vera  ergo  ad  Deum  con- 
versio  in  ultimis  positorum  mente  potius  est  aestimandav,  quam  tempore  propheta  hoc  taliter 
10  asserente  :  'Cum94  conversus  ingemueris,  tunc  salvus  eris w'. 

28  x.    De  incestuosisv.     Ut95  episcopi   incestuosos   puriter2   investigare  studeant, 
omnino  decrevimus ;  qui  si  penitere  noluerint,  de  aecclesia  expellantur,  donec  ad  poenitentiam 
revertantur.    Quodsia  sacerdotum  noluerint  admonitionibus  aurem  accomodare  volentes 
in  pristinis  perdurare  criminibus,  oportet  eos  per  saecularis  potentiaeb  disciplinam 
15  a  tam  prava  consuetudine  coerceri96. 

29°.  De  damnatis  nuptiis.  Si°'  quis  viduam  uxorem  duxerit  et  postea  cum 
filiastra d  sua  fornicatus  fuerit  seu  duabus  sororibus  nupserit ,  aut  si  qua  duobus  fratribus 
nupserit  seu  cum  patre  et  filio  ,  item  si"  quis  relictam  fratris ,  quae  pene  prius  soror  exsti- 
terat,  carnali  coniunctione  violaverit,  si  **  quis  fratris  germanam  uxorem  acceperit,  si  quis  novercam 
20  duxerit,  si  quis  consobrinae  suae  impudice  se  sociaverit  vel  relicte  sive  filiae  avunculi  aut 
patris100  filiae  vel  privigne  suae  concubitu"  pollutus  vel  huiuscemodi  coniunctionis  attactu 
maculatus  fuerit,  eos  disiungi98  et  ulterius  numquam  coniugio  copulari,  sed  sub  magna 
districtione  fieri  volumus. 

30g.  Quota  generatione  coniugia  copulari  debeant.  Contradicimus 1 
25  quoque,  ut  in  quarta  generatione  nullus  amplius  coniugio  copuletur;  ubi  autem  post  interdictum 
factumh  inventum1  fuerit ,  separeturk.  Sane  eadem1,  quae  in  viri1.  haec  nimirum  in 
uxoris  parentela  de  lege  nuptiarum  regula  custodienda  est.  Quia  ergo  constat  eos 
duos  esse  in  carne  una2,  communis  illis  utrimquem  parentela  esse  credenda  estn, 
sicutn  scriptum  est:  'Erunt2  duo  in  carne  una'. 

30  31°.  De  modo  dande  poenitentiae.  Modus  tempusque  poenitentiae  peccata 

sua  confitentibus  aut  per  antiquorum  canonum  institutionem  aut  per  sanctarum 
scripturarum  auctoritatem  aut  per  aecclesiasticam  consuetudinem  imponi  debet  a 
sacerdotibus.    Nam  qui  pro  peccatis  gravibus  leves  quosdamp  et  inusitatos q  impo- 

**)  Codd.  2 — 6.  hanc  formam  praebent:  si  quis  neptem  in  coniugium  acceperit,  si  quis  novercam6 
35  aut  nurum  suamf  duxerit,  si  quis  etc. 

p)  omnino  2 — 5.       q)  beue  confessus  superscr.  5;  speratam  add.  Coelest.       r)  ita  1.  et  Coelest.  I.  c; 
denegat  2 — 6.  s)  qui  amplius  non  vult  revertere  ad  malum  superscr.  5.  t)  eum  2.  3.  et  Coelest.; 

cum  4.  5.  u)  ex  corde  superscr.  5.  v)  extimanda  4.  5,  corr.  existimanda  4.  w)  si  malum 

dimittis,   quod  gesisti  in  marg.  5.  x)  XXV  corr.  XXVII  corr.  XXVIII  1.  y)  cestuosis  4.5. 

40  z)  penitus  6.  a)  Quod  1.  b)  poenitentiae  2.  5.  c)  XXVI  corr.  XXVIII  corr.  XXVIIII  1. 

d)  filiastre  1.  e)  novergam  4.  5,  corr.  novercam  4.  f)  suum  4.  5,  corr.  suam  4.  g)  XXVII 

corr.  XXVIIII  del.  VIIII  superscr.  X  1.  h)  Hinc  inde  2a.  i)  om.  2.  3.  5.         k)  separentur  2.  3. 

1)  eadem  .  .  .  viri  in  loco  raso  1.        m)  utrisque  2.  2a.  3 — 5.        n)  est,  scriptum  namque  est  2.  2a.  3 — 5. 

0)  XXVIII  ras.  VIII  antepon.  X  add.  I  1.         p)  quosdam  et  om.  5.        q)  inusitatosque  om.  et  2.  2a.  3.  4. 

45  91)  Can.  apost.  c.  25,  Mansi  I,  col.  53;  cfr.  Nah.  1,  9.        92)  Omnia,  quae  sequuntur,  snmpta  sunt 

ex  Coelestini  epist.  ad.  ep.  Vienn.  et  Narbonn.  c.  2,  Mansi  IV,  col  4H5,  Jaffe,  Regest.  pontif.  I2,  nr.  369. 
In  . . .  ei  est  Ezech.  33,  12.  93)  Ezech.  33,  11.  94)  Ibid.  33,  12.  95)  Conc.  Mog.  813,  c.  53, 
Mansi  XIV,  col  75.  96)  Cfr.  Cap.  miss.  gen.  802,  tom.  1,  p.  97,  c.  33;  Sohm  in  'Z.  f.  K.  R.'  IX, 
p.  244  sqq.         97)  Conc.  Mog.  813,  c.  56,  l.  c.         98)  tales  copulationes  anathematizari  et  disiungi 

50  etc.  Conc.  Mog.  99)  si  .  .  .  concubitu  est  Conc.  Agath.  c.  61,  Mansi  VIII,  col.  335,  cuius  textus 

tamen  ex  Hrabani  Poenit.  lib.  c.  2,  l.  c.  p.  157,  sumptus  est.  100)  patrui  recte  Conc.  Agath. 

1)  Conc.  Mog.  813,  c.  54,  l.  c.         2)  Genes.  2,  24. 


184 


ADDITAMENTA  AD  CAP.  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  248.  249. 


847.  nunt  poenitentiae  modos,  'consuunt3  pulvillos'  secundum  propheticum  sermonem  'sub 
omni  cubito  manus  et  faciunt  cervicalia  siib  capite  universae  aetatis  ad  capiendas 
animas'.  Sed  discretio  servanda  est  inter  poenitentes,  qui  publice  et  qui  absconse 
poenitere  debeant.  Nain  qui  publice  peccat,  oportet,  ut  publica  multetur  poenitentia 
et  secundum  ordinem  canonum  pro  merito  suo  etr  exconimunicetur  et  reconcilietur. 
Poenitentes  vero  nons  tam  expletionem  constituti  temporis  quam  facinoris  remissionem 
desiderent;  nec  eis  sufficiat1,  si  se  a  perceptione  quarundam"  rerum  abstineant,  nisiv 
etiam  a  noxiis  delectationibus  subtrahantur w,  declinantes  autem  a  malo  faciant 
bonum,  inquirant  pacem  atque  sequantur  illam. 

Multa  quidemx  alia  per  diversas  questiones  coram  nobis  allata  sunt,  sed  pro 
brevitate  temporis  in  praesenti  concilio  omnibus  respondere  et  ea  absolvere  non 
potuimus.  Haec  vero,  quae  vobis  transmissa  sunt,  petimus,  ut  vestra  auctoritate 
firmentur;  et  si  quis  adversarius  illis  existere  voluerit,  prevalere  non  permittatur. 
Dei  enim  cooperatores  vos  esse  debetis  et  adiutores  sanctaey  eius  aecclesiaey,  quatinus 
religio  christiana  incontaminata  temporibus  regni  vestri  usque  in  finem  serveturz. 

r)  om.  2.  2a.  3 — 5.         s)  om.  6.         t)  sufficiant  2a.  4.  5.  u)  quarundarum  2.  3.  v)  ni 

se  6.  w)  subtrahatur  2a.  4.  5;  subtrahant  6.  x)  quaedam  4.  5.  y)  sanctae  .  .  .  aecclesiae 

in  loco  raso  1.       z)  Fiuiunt  capitula  Rabani  Magonciacensis  archiepiscopi  ad  Hludowicum  regem  pium  2.  3. 

3)  Ezech.  13,  18. 


249.  CONCILIUM  MOGUNTINUM. 

852.  Oct.  3. 

A.d  lucem  protracta  ab  Henrico  Jaeclc  et  edita  a  G.  H.  Pertz  exstant  omnia  huius 
concilii  capitula  m  uno  codice  Bamberg.  A.  I,  35,  p.  48.  Praeterea  autem  singula  quae- 
dam  capita  in  diversis  canonum  collectionibus  servata  sunt,  scilicet  c.  9.  11.  in  eodem 
codice  p.  62.  et  in  cod.  Salisburg.  S.  Petri  IX,  32,  fol.  142.  1 43 v;  c.  3.  in  codd. 
Monac.  6245,  6241,  fol  70v  et  fol.  104;  c.  8.  m  cod.  Guelferbyt.  inter  Helmstad.  454, 
cap.  207.  (cfr.  Wasserschleben  m  'Krit.  Jahrbiicher  f.  P>.  Bechtswissensch?  1838,  p.  485,) 
et  in  cod.  Monac.  14628  fol.  20 v;  c.  9.  m  cod.  Vatic.  Palat.  973  fol.  127. 

De  tempore,  quo  haec  synodus  celebrata  sit,  cum  indicia  temporis  minime  inter  se 
concordent,  inter  doctissimos  viros  magna  est  dissensio  (cfr.  Diimmler,  Ostfrdnk.  Reich  I2, 
p.  361,  not.  \):  alii,  exempli  gr.  G.  H.  Pertz  et  Th.  Sickel,  respicientes  indictionem,  quae 
ad  a.  851.  spectat,  huic  anno  concilium  attribuunt;  alii,  inter  quos  sunt  JE.  Himimler 
et  E.  Miihlbacher ,  Annalibus  Fiddensibus  fulti  a.  852.  habitum  id  esse  existimant. 
Annales  enim  laudati  ad  a.  852,  SS.  I,  p.  367,  referunt:  Habita  est  autem  et  synodus 
ex  voluntate  atque  praece"pto  eiusdem  serenissimi  principis  in  civitate  Mogontia  metro- 
poli  Germaniae,  praesidente  Rhabono,  venerabili  eiusdem  urbis  archiepiscopo,  cum 
omnjbus  episcopis  atque  abbatibus  orientalis  Franciae,  Baioariae  et  Saxoniae.  Et  illi 
quidem  de  absolvendis  quaestionibus  ecclesiasticis  tractatum  habebant,  rex  vero  cum 
principibus  et  praefectis  provinciarum  publicis  causis  litibusque  coinponendis  insistens, 
postquam  synodalia  eorum  decreta  suo  iudicio  comprobavit  .  .  .  Baioariam  reversus 
est.  Cum  auctor  annalium  in  hac  parte  componenda  acta  concilii  magna  ex  parte  ad 
verbum  fere  exscripserit,  illum  sequendum  et  concilium  anno  852.  cum  E.  Diimmler  l.  c. 
et  D>6hmer-Muhlbacher  nr.  1360«.  attribuendum  esse  puto. 

Cum  capitula  synodi,  ut  tradunt  Ann.  Fuld.,  ab  Hludoivico  confirmata  sint, 
inscripta  sunt:  Canon  Hludowici  regis.  (B.  deest;  P.  41 0J 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  249.  185 


A, 


Canon  Hludowici  regis.  852. 

inno  dominicae  incarnationis  DCCCLII9,  indictione  XV,  regis  vero  orthodoxi 
atque  gloriosi  et  vera  clementiae  dignitate  precipui  Hludowici  anno  XVIII,  mense 
Octobre,  die  tertio,  ex  voluntate  atque  precepto  eiusdem  serenissimi  principis  sancta 
5  synodus  habita  est  in  civitate  Magontia  metropoli  Germaniae  presidente  Rabono 
venerabili  eiusdem  civitatis  archiepiscopo  cum  ceteris  episcopis  orientalis  Frantiae 
et  Baioariae  atque  Saxoniae,  hoc  est:  Liupramno  Iuvavensib  archiepiscopo,  Gozbaldocl 
episcopo,  Salomone  episcopo2,  Essone  episcopo3,  Lantone  episcopo"1,  Otkario  episcopo3, 
Gebehardo  episcopo6,  Hemmone  episcopo7,  Baturato  episcopo*,  Gozperto  episcopo9, 
io  Erchanfrido  episcopo10,  Harthwigo  episcopo11,   Lantfrido  episcopo  12,  Altfrido  epi- 
scopo13,  Liutbrandod  episcopo14,  Diatmaro  chorepiscopo  15,  Folchardo  chorepiscopoe15, 
Albericho  chorepiscopo11,  Reginhario  chorepiscopo 15,  Grimaldo  abbate10,  Rathleiho 
abbate1',  Hantone  abbate  18,  et  reliquis  aecclesiastici  ordinis  viris,  presbiteris  videlicet, 
monachis  atque  diaconibus,  a  quibus  statutum  est  haec  synodalium  decreta  gestorum, 
15  quorum  capita  subter  adnexaf  sunt. 

(lf*.)  De  concordia  episcoporum  comitumque  fidelium.  Sane19  opus  est, 
ut  pax  et  concordia  sit  atque  unanimitas  in  populo  christiano,  quia  unum  Deum  patrem  habemus 
in  caelis  et  unam  matrem  aecclesiam,  unam  fidem,  unum  baptismag.  Ideo  in  una  pace  et  un- 
animitate  concorditer  vivere  debemus,  si  ad  unam  et  veram  hereditatem  regni  caelestis  cupimus 

20  pervenire,  'quia~"  non  est  dissensionis  Deus,  sed  pacis',  ut  ipse  ait:  'Beati  pacifici,  quoniam 
filii  Dei  vocabuntur.'  Igitur  si  inter  omnes  fideles  pax  et  concordia  habenda  est  dicente  ai>o- 
stolo:  'Pacem22  sequimini  et  sanctimoniam ,  sine  qua  nemo  videbit  Deum';  multo  magis  inter 
episcopos  et  comites  esse  debet,  qui  post  imperialis  apicis  dignitatemh  populum  Dei  regunt.  Ita 
enim  inter    se   concordiam  habeant1,   ut  alterutrum   sibi   ad  Dei  servitium  peragendum  et 

25  ministerium  suum  explendum  non  solum  non  noceant,  quin  potius  adminiculo  sint. 

(2.)  De  potestate  episcoporum.  Ut23  episcopi  potestatem  habeant  res  ecclesiasti- 
cas  previdere,  regere,  gubernare  atque  dispensare  secundum  canonum  auctoritatem ,  volumus;  et 
ut  laici  in  eorum  ministerio  oboediant  episcopis  ad  regendas  aecclesias ,  viduas  et  orphanos  de- 
fensandos,  et  ut  oboedientes  sint  eis  ad  eorum  christianitatem  servandam;  consentientesquek  sint 
3o  comites  et  iudices  presulibus  suis  ad  iustitias  faciendas  iuxta  precepta  divinae  legisk,  et  nullatenus 
per  aliquorum  mendatium  vel  falsum  testimonium  neque  [per1]  periurium  aut  per  premium  lex 
iusta  in  aliquo  depravetur. 

(3.)  Dem  decimis  exquirendis.  Volumus24,  ut  decimae,  quae  singulis  dantur  aec- 
clesiis,  per  consulta  episcoporum  a  presbiteris  ad  usus  aecclesiae  et  pauperum  summa  diligentia 

35  dispensentur.  Quattuor  autem  tam  de  redditibus",  quam  de  oblatione  fidelium,  prout  cuiuslibct 
aecclesiae  facultas  admittit,  sicut  dudum  rationabiliter  decretum  est,  convenit  fieri  portiones: 
quarum  sit  una  pontificis,  altera  clericorum ,  tertia  pauperum,  quarta  fabricis  applieanda  iuxta 
constitutionem  episcopalemm.  Admonendum  tamen  est,  ut  decima  Deo  omnino  dari  non  neglega- 
tur,  quam  ipse  Deus  sibi  constituit  dari;  quia  timendum  est,  si  quis  Deo  suum  debitum  abstrait, 

40  ne  forte  Deus  per  peccatum  suum  auferat  ei  necessaria  sua.    Dicit   enim  Deus   taliter  in 

a)  DCCCL  superscript.  II  c.  b)  Iuvanen  c.  c)    Zozbaldo  c  d)  Liutprando  corr.  Liut- 

brando  c.        e)  episcopo  superscr.  chor  c.        f)  adnecta  c.        i'*)  Numeros  capitum  addidi;  des.  in  cod. 
g)  baptismam  c.         h)  dignitate  c.         i)  ita  corr.  Periz.;  liabent  c.         k)  consentientesqiie  ...  legis  ex 
codd.  2 — 6.  Conc.  Mog.  I.  c.  sumpta  sunt.        1)  om.  c.       m)  De  decimis  . .  .  episcopalem  om.  codd.  Monac. 
45  n)  hereditibus  c. 

1)  Ilerbipolensi.  2)  Constantiensi.  3)  Curiensi.  4)  Augustcmo.  5)  Eichstutcnsi. 
6)  Spirensi.  7)  Halbcrstadcnsi.  8)  Paderbrnnnensi.  9)  Osnabi-ngocnsi.  10)  Ratisbonensi. 
11)  Passaviensi.          12)  Sabionensi.  13)  Hildcslicimensi.  14)  Ignotus  est;  Erhard,  liegesta 

Westfaliae  I,  p.  1013.  coniecit  pro  Liiitbrarulo  Liutbertnm  intellegendum  esse,  qwi  erat  episcopus 
50  Motiasteriensis.  15)  Moguntino.  16)  Sangallensi.  17)  Seligcnstadensi.         18)  Fuldensi. 

19)  Conc.  Mog.  847,  c.  4,  supra  p.  177.      20)  1.  Corinth.  14,  33.      21)  Matth.  5,  9.       22)  Ebrae.  12, 14. 
23)  Conc.  Mog.  847,  c.  7,  swpra  p.  178.        24)  Conc.  Mog.  847,  c.  10,  supra  p.  178. 

LL.  CAPlTULArtlA  II.  24 


186     ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  —  Nr.  249. 


852.  Levitico  de  decimis:  'Omnes2;'  decime  terre,  sive  de  fructibus,  sive  de  pomis  arborum, 
Domini  sint  et  illi  sanctificantur.  Boves  et  oves  et  caprae,  quae  sub  pastoris0  virga 
transeunt,  quicquid  decimum  venerit,  sanctificabitur  Domino1'.  Si  quis  mutaveritq, 
et  quod  mutat,  et  quod  mutabitur,  sanctificabitur  Domino.  Non  eligeturr  nec  bonum 
nec  malum,  nec  altero  commutabitur ,  et  non  redimetur.'  Sed  quia  modo  multi  5 
inveniuntur  decimas  dare  nolentes,  statuimus,  ut  secundum  Domini  preceptum,  am- 
moneantur  semel  et  secundo  atque  tertio:  si  non  emendaverint,  anathematis  vinculo 
constringantur  usque  ad  satisfactionem  et  emendationem  congruam8.  Nam  hoc  censui- 
mus,  quia  sacri  canones20  precipiunt,  de  decimis  fidelium  quattuor  fieri  portiones,  ex 
quibus  una  ad  susceptionem  pertineat  episcopi.  Statuimus ,  ut  per  aecclesias  io 
monachorum  vel  laicorum  et  per  cappellas  dominicas  seu  beneficiatas*,  ubi  decime 
dantur,  episcopi  digno  honore  suscipiantur ,  ut  ecclesiasticum  officium  ibi  persolvere 
possint.  Ecclesiae2'  antiquitus  constitute"  propter  nova  oratoria  nec  decimis  nec  possessioni- 
bus  aliis  priventur  nec  ullam  omnino  iniuriam  paciantur. 

(4.)  Ut  nullus  audeat  inmunitatesv  infringere.   Quisquis28  fastuw  superbiae  15 
elatus  domum  Dei  ducit  contemptibilem  et  possessiones  Deo  consecratas  atque  ob  honorem  Dei 
sub  regia  inmunitatis  defensione   constitutas   inhoneste   tractaverit  vel  infringere  presumpserit, 
quasi  invasor  et  violator  domus  Dei  excommunicetur.     Decet  enim,  ut  indignationem  Domini 
atque  ipsius  regis  sentiat,  cuius  benevolentiae  contemptor  et  constitutionis  prevaricator  exstitit. 
Nihilominus  tamen  rex  suae  concessionis  inmunitatem  ab  omnibus  dicionix  suae  subiectis  inlesam  20 
conservariy  preeipiat;  assensum  vero  non  prebeat  inprovide  affirmantibus  non  debere  esse  res 
dominicas,   id  est  Domino  dominantium  traditas,   ita  sub  defensione  regis  sicut  propriae  suae 
haereditatis ;   magis  magisque  advertat,  quia,  quanto  Deus  excellentior  est  homine,  tanto  pre- 
stantior  est  divina  causa  mortalium  possessione.    Quocirca2  decipitur,   quisquis  plus  in  propriis, 
quam   in  dominicis  rebus  gloriatur;    quarum  divinarum  defensor   et  custosa  divinitus   statutus  25 
diligenti  cura  non  solum  eas  servare,  sed  etiam  multiplicare  debet;  magisque  illa,  que  diximus 
prestantiorab,  quam  sua  defendere  illum  oportet  et  augmentare.    Si  quis  igitur  insanus  inportuni- 
tate  inprobitatis  suae  regem  a  recto  proposito  pervertere  temptaverit  nullisque  remediis  mitigari c 
posse  visus  fuerit,   licet  obsequiis  aliquibus  transitoriis  sit  necessarius ,   abscidendus  ab  eo  pro- 
iciendusque d  est ,  iuxta  illut  evangelicum :    'Si 211  pes ,  manus  oculusque  tuus  scandalizet  te,  erue  30 
illam  et  proice  abs  te.' 

(5.)  Ut  heredes  ecclesiam6  non  dividantf.  Perlatum  ad  nos  est,  quod 
inter  heredes  aecclesiae  in  rebus  propriis  constitute  dividantur  et  tanta  per  eandem 
divisionem  simultass  oriatur,  ut  unius  altaris  quattuor  partes  fiant  et  singule  partes 
singulos  habeant  presbiteros;  sine1'  discordia  et  simultate  nullo  modo  augerih  35 
potest.  Unde  nobis  visum  est,  quod  huiuscemodi  ecclesiae  inter  heredes  dividi  non 
debeant  -';  et  si  in  contentionem  venerint  et  simultates  inter  eos  surrexerint,  per 
quas  sacerdos  suo  ibi  officio  canonice  fungi  non  possit ,  precipiatur  ab  episcopo 
civitatis,  ut  nullo  modo  ibi  missarum  solemnia  celebrentur,  donec  illi  ad  concordiam 
redeant,  ex  pari  voto  atque  consilio  ecclesia1  illa  sacerdotem  canonice  habeat,  qui  40 
libere  suum  mynisterium  ibi  peragere  possit. 

o)  pasto  c.         p)  etc.  codd.  Monac. ,  om.  8i  . .  .  redimetur.        q)  mutabitur  c.        r)  elietur  c,  in 
marg.  alienetur.  s)  Beliqua  desunt  in  codd.  Monac.  t)  benefaciatas  c.  u)  constitutef.  c. 

v)  munitates  c.  w)  In  marg.  glossa  Theotisca  nonnullis  litteris  abscisis  ...  ut  uuegisemi  . .  .  hahtot. 

x)  dicionis  c.  y)  conservare  c.  z)  Glossa  in  marg.  initio  truncata  .  .  .  idiu  . . .  siuban  uuirdit.  45 

a)  custus  c.  b)  praestantiore  c.  c)  mitigare  c.  d)  qui  c.  e)  decimam  c.  f)  dividantur  c. 
g)  simultatas  c.  h)  Verba  corrupta  videntur ;  forlasse  ante  sine  supplendum  est  quod,  ut  voluit  Pertz, 
et  pro  augeri  emendandum  auderi.        i)  ecclesiae  corr.  ecclesia  c. 

25)  Levit.  27,  30—33.     26)  Cfr.  Decreta  Gelasii  c.  27,  supra  lin.  35-37.     27)  Conc.  Mog.  847, 
c.  11 ,  supra  p.  179.  28)  Ibid.  c.  6.  29)  Matth.  18,  8.  9.  30)  Cfr.  Cap.  Wormat.  829,  50 

supra  p.  12,  c.  2;  Mekhclbcck,  Hist.  Frising.  I  b,  p.  268  sq.,  nr.  510. 


ADDITAMENTA  AD  CAPITULARIA  REGUM  FRANCIAE  ORIENTALIS.  -  Nr.  249.  187 


(6.)  Utk  episcopi  venationem  non  exerceant.    Ut  omnis  controversia,  852. 
quae  de  ecclesiasticis  rebus  fit,  secundum  divinam  legem  sub  duobus  vel  tribus 
testibus  terminetur,  dicente  Domino:  'Non3t  unus  stet  contra  alium;  sed  in  ore 
duorum  vel  trium  testium  fiat  omne  verbum'*. 

5    contra1  episcopos,  qui  canes  vel  cetera  ioca  habere  volunt,  in  psalmo 

XXIV.  sicut  scriptum  est:  'Cpnfundantur32  omnes  inique  agentes  supervacue', 
et  in  XXX:  'Odisti''3  observantes  vanitates  supervacue'  vel  sicut  Haebraica  trans- 
latio  habet:  'Odisti  custodientes  frustra',  in  Iona  quoque  propheta :  'Qui34  custo- 
diunt  vanitates  frustra,  misericordiam  suam  derelinquunt.'     Hinc  ergo  pensandum 

io  est,  si  illi,  qui  adquirendis  transitoriis  rebus  elaborant,  quae  aliquando  neces- 
saria  putantur,  contra  quas  necessitates  in  praedictis  psalmis  orat:  'De35  neces- 
sitatibus  meis  erue  mem',  et  'Salvasti33  de  necessitatibus  animam  meam',  con- 
fusione  vel  odio  Dei  digni  sunt,  aut  misericordiam  suam  derelinquunt,  Deum 
videlicet,  cui  dicimus  vel  cui  cantamus:   'Deus 30  meus,  misericordia  mea',  quanto 

15  magis  illi,  qui  ea  diligunt,  quae  nullius  sunt  utilitatis !  Item  [in11]  XXXIX.  psalmo 
scriptum  est:  'Beatus3'  vir,  cuius  est  nomen  Domini  spes  eius,  et  non  respexit  in 
vanitates  et  insanias  falsas1;  et  secundum  Ebraicum:  'Beatus  vir,  qui  posuit  Deum 
confidentiam  suam,  et  non  e